Από το 1914, πριν ακόμα από την επίσημη έξοδο στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας, οι Νεότουρκοι άρχισαν τη συστηματική υλοποίηση των προαποφασισμένων σχεδίων τους για εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών. Με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε η «εκκαθάριση θυλάκων μη τουρκικών πληθυσμών που είχαν συγκεντρωθεί σε στρατηγικά σημεία». Το σχέδιο είχε την απόλυτη υποστήριξη των Γερμανών συμμάχων των Νεότουρκων και κάποια σημεία του υλοποιήθηκαν από κοινού.

O Taner Akçam αναφέρει: «Συντάχθηκαν λεπτομερή σχέδια για τον εκτουρκισμό της Ανατολίας μέσω της εκκαθάρισης των χριστιανικών πληθυσμών. Τα ίδια μέτρα εφαρμόστηκαν στην περιοχή του Αιγαίου από την άνοιξη του 1914. Η Επιτροπή “Ένωση και Πρόοδος” πήρε μια ξεκάθαρη απόφαση. Η πηγή των προβλημάτων στη Δυτική Ανατολία θα απομακρυνόταν, οι Έλληνες θα εκδιώκονταν με πολιτικά και οικονομικά μέτρα. Πριν από οτιδήποτε άλλο ήταν ανάγκη να αποδυναμωθούν οι οικονομικά ισχυροί Ελληνες… Αποφασίστηκε να επικεντρωθούν οι δραστηριότητες γύρω από τη Σμύρνη που θεωρείτο κέντρο της υπονομευτικής δραστηριότητας».

Από το 1916 η πολιτική αυτή θα εφαρμοστεί με ιδιαίτερη ένταση στον Δυτικό Πόντο. Ως αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής, δεκάδες χιλιάδες Έλληνες από την Ιωνία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη θα καταφύγουν στην Ελλάδα. Μια Ελλάδα όμως διχασμένη, η οποία φαίνεται να μην κατανοεί την ιστορική εκείνη στιγμή της οριστικής αλλαγής του γεωπολιτικού χάρτη. Η φιλογερμανική ουδετερότητα της μοναρχίας θα οδηγήσει σε ακρότητες, όπως η παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας από τον Ι. Μεταξά στους Βουλγάρους, η άρνηση εφαρμογής της ελληνοσερβικής Συνθήκης και η επίτευξη λόγω της ουδετερότητας της μεγάλης ήττας των συμμάχων στην Καλλίπολη. Αντίθετα, η βενιζελική παράταξη θα συνδέσει τα συμφέροντα του ελληνισμού με την Αντάντ και θα επιχειρήσει, έστω και την ύστατη στιγμή, την έξοδο στον πόλεμο και την υποταγή του φιλογερμανικού κράτους της Αθήνας.

Ένδειξη της τραγικής κατάστασης που είχε περιέλθει ο ελληνισμός εκείνη τη στιγμή και της απόλυτης αλλοτρίωσης θα είναι το πογκρόμ κατά των προσφύγων, ως βενιζελικών, που θα εξαπολυθεί στην Αθήνα τον Νοέμβρη του 1916 από τις πρωτοφασιστικές παρακρατικές ομάδες των «Επιστράτων» που είχαν ιδρύσει οι Δημήτριος Γούναρης και Ιωάννης Μεταξάς. Στο πογκρόμ αυτό οι Μικρασιάτες βρέθηκαν στο στόχαστρο, ως απόρροια των αρνητικών στερεοτύπων που είχαν δημιουργηθεί. Στην Ελλάδα είχαν καταφθάσει οι δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, διωγμένοι από την πολιτική Γενοκτονίας που υλοποιούσαν οι Νεότουρκοι. Τότε, από τη μια το Εργατικό Κέντρο Αθηνών ζητούσε να απαγορευτεί η πρόσληψη προσφύγων εργατών και από την άλλη οι πρωτοφασιστικές ομάδες των «Επιστράτων» του Δ. Γούναρη και του Ι. Μεταξά οργάνωναν το πογκρόμ κατά των προσφύγων ως βενιζελικών.

Τον Νοέμβριο του ’16, στη φιλογερμανική Αθήνα έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των Γάλλων, που αποβιβάστηκαν με βάση συμφωνία που υπογράφτηκε, και των παρακρατικών αντιβενιζελικών ομάδων των «Επιστράτων». Στο στόχαστρο των ένοπλων παρακρατικών βρέθηκαν οι υποστηρικτές του Βενιζέλου, οι Κρητικοί της Αθήνας και οι πρόσφυγες από την οθωμανική Ανατολή. Υπήρξε αληθινό πογκρόμ με προγραφή σπιτιών και καταστημάτων που είχαν σημαδευτεί με κόκκινη μπογιά. Οι «τίμιοι» βασιλικοί ανέλαβαν να «μολύνουν» με το αίμα των «προδοτών» βενιζελικών τα όπλα τους. Το σύνθημα των παρακρατικών ήταν: «Ο βασιλιάς μας θα ζώσει το σπαθί, θα σφάξει Αγγλογάλλους και βενιζελικούς μαζί». Ο Γεώργιος Βεντήρης γράφει: «Από τις 19 μέχρι 23 Νοεμβρίου, ωδηγούντο πλησίον του φθισιατρείου “Σωτηρία” Μικρασιάται κυρίως πρόσφυγες και εθανατώνοντο ως κατάσκοποι των Αγγλογάλλων». Ο Φοίβος Γρηγοριάδης υπολογίζει ότι ο αριθμός των δολοφονημένων ήταν περί τους 20. Γράφει: «Aπλοί άνθρωποι του λαού θα δολοφονηθούν στους δρόμους και στα μικρά Φρουραρχεία (σ.τ.σ. συνοικιακά κέντρα των Επιστράτων)».

Ο Χρ. Χουρμούζιος που υπήρξε αυτόπτης μάρτυς των γεγονότων αφηγείται: «Μεθ’ εκάστην έκρηξιν πυροβολισμών των Επιστράτων περίπολοι σπεύδουσαι αποκλείουν την καθ’ ης η απόπειρα οικίαν ή κατάστημα και συλλαμβάνουν μεθ’ ύβρεων και δεινών προπηλακισμών και κακοποιήσεων τους εντρόμους Βενιζελικούς ενοίκους, οίτινες δέσμιοι ή συρόμενοι εν μέσω λογχών οδηγούνται εις το Φρουραρχείον υπό το στίγμα ομοιομόρφου άπαντες κατηγορίας, συνωμοσίας κατά του καθεστώτος και εσχάτης προδοσίας… Και είνε χαρακτηριστικόν το επεισόδιον το οποίον αφηγείται η Εσπερινή περί ενός εκ των συλληφθέντων τούτων, όστις απαγόμενος υπό της περιπόλου και εκσυριττόμενος υπό του πλήθους διεμαρτύρετο προς το πλήθος, του οποίου εζήτει να κινήσει την συμπάθειαν, ότι “αυτός δεν ήτο Βενιζελικός, αλλά μόνο κλέπτης”».

Ο Ίων Δραγούμης δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο που υπάρχει πίσω από τις ενδοελλαδικές συγκρούσεις ούτε το διακύβευμα της συμμετοχής του ελληνισμού στον νέο υπό διαμόρφωση μετα-οθωμανικό κόσμο. Αντίθετα, φαίνεται ότι συντάσσεται ολόψυχα με την πολιτική των «Επιστράτων». Για τον Δραγούμη, «λαός» στα κείμενά του είναι μόνο οι μοναρχικοί παλαιοελλαδίτες. Καμιά λέξη συμπάθειας δεν θα γραφτεί για τα άτυχα εκείνα θύματα του Διχασμού, που η πολιτική των Νεότουρκων είχε οδηγήσει ως πρόσφυγες και ικέτες στην ελεύθερη Ελλάδα.

Ίσως η συμβολικότερη κίνηση του Δραγούμη στα Νοεμβριανά, που αποδείκνυε πλέον ότι είχε ωθηθεί σε μια φανατική υποστήριξη του μοναρχισμού και των πρακτικών του, φαίνεται να είναι η εγκατάλειψη της έως τότε συντρόφου του Πηνελόπης Δέλτα, της οποίας ο πατέρας είχε συλληφθεί από τους αποθηριωμένους «Επίστρατους». Η Πηνελόπη Δέλτα θα γράψει γι’ αυτή τη συμπεριφορά του Δραγούμη: «Είναι η πρώτη, η μόνη απογοήτευση που μου έδωσε εκείνος».

1.Celal Bayar, Ben de yazdim. Milli mucadeleye giris, τόμ. 5, Κωνσταντινούπολη, εκδ. Baha, 1967, σελ. 1.572-82.
2.Taner Akçam, Μια επαίσχυντη πράξη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2007, σελ. 129.
3. Ο Ανατολικός Πόντος από την άνοιξη του 1916 καταλήφθηκε από τον ρωσικό στρατό. Στην Τραπεζούντα δημιουργήθηκε η ελληνική Προσωρινή Κυβέρνηση.
4. Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της Ελλάδας, τόμ. 13, εκδ. 20ός Αιώνας, 1958, σελ. 36.
5. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, «Οι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα. Παραδείγματα απ’ τον Μεσοπόλεμο», στο Κοντογιώργης (επιμ.), Κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Αθήνα 1977, σελ. 164. Βλ. και στο Γ. Μαυρογορδάτος, Εθνικός Διχασμός και μαζική οργάνωση. Οι επίστρατοι του 1916, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1996.
6. Γ. Μαυρογορδάτος, ό.π., σελ. 99.
7. Γ. Βεντήρης, στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα», 9 Μαρτίου 1931. Αργότερα η σειρά αυτή των άρθρων εκδόθηκε σε βιβλίο με τίτλο: Η Ελλάς του 1910-1920 – Ιστορική μελέτη, εκδ.Ίκαρος, Αθήνα, 1970.
8. «Τότε, οι βενιζελικοί πολίτες -κατά τεκμήριον φίλοι της Συνεννόησης- εγκαταλείφθηκαν στην τρομοκρατία των “Επιστράτων”, οι οποίοι έκαψαν, λεηλάτησαν και σκότωσαν 35» (Μιχάλης Κατσίγερας, εφημ. «Καθημεριν»ή, 18-11-2006).
9. Χρ. Χουρμούζιος, Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, τυπ. Εσπερίας, Λονδίνο 1919, σ. 99.

* To tvxs.gr με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή παρουσιάζει ένα μεγάλο αφιέρωμα με κείμενα του Βλάση Αγτζίδη, διδάκτορα σύγχρονης Ιστορίας και συγγραφέα με ερευνητικά πεδία τη διαδικασία μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή των εθνών-κρατών και την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Πηγή του παραπάνω κειμένου είναι το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

Διαβάστε άλλα άρθρα του αφιερώματος:

►Αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή: Ενδοελληνικές αντιθέσεις
►«Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη;»
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή
►Μικρασιατική Καταστροφή και δεξιός αναθεωρητισμός
►Οι Ρωμιοί στην οθωμανική κοινωνία
►Η Ρόζα Λούξεμπουργκ για το εθνικό ζήτημα και το ζήτημα της Ανατολής
►Όταν ο Γληνός «συνάντησε» τη Λούξεμπουργκ: Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων
►Η δομή της οθωμανικής κοινωνίας
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή 
► 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Τα πραγματικά μυστήρια της Αιγηίδος
►Δύο γραμμές για το Ζήτημα της Ανατολής: Λένιν vs Λούξεμπουργκ 
► Οι θέσεις των Γληνού και Σκληρού για τους Νεότουρκους 
► Τουρκικός εθνικισμός και γερμανικός ιμπεριαλισμός
►Το νεοτουρκικό σχέδιο για τις μειονότητες

(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας , συγγραφέας. Πηγή του κειμένου το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.