Στα κείμενα του Λένιν για το Ζήτημα της Ανατολής υπάρχει μια αντιφατικότητα. Παρότι η θεώρησή του για τους Νεότουρκους και την κατάσταση που υπήρχε στη νεοτουρκική Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν στον αντίποδα της Λούξεμπουργκ, εντούτοις και με αφορμή τους Bαλκανικούς Πολέμους φαίνεται να αποδέχεται ότι υπήρχε εθνική καταπίεση. Πάντως, η γενική του θέση για το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 είναι θετική. Το αποκαλεί «επανάσταση» και τους Νεότουρκους «επαναστάτες», όρους που στο σύνολο του έργου του χρησιμοποιούνται μόνο για σοσιαλιστές και κοινωνικούς επαναστάτες.

Επίσης, δεν φαίνεται να κατανοεί το ταξικό περιεχόμενο του νεοτουρκικού κινήματος, εφόσον τους στρατιωτικούς κινηματίες τους αποκαλεί «αστούς». Γράφει ότι μια πραγματική δημοκρατική δύναμη του ευρωπαϊκού χώρου θα έπρεπε «να δείξει με κάθε τρόπο την πραγματική της επιθυμία να προωθηθεί η νίκη και η εδραίωση της τουρκικής επανάστασης».[1]

Αντιθέτως, η γνώμη του Τρότσκι για τους Νεότουρκους είναι αρνητική. Ο Τρότσκι κατανοεί ότι οι Νεότουρκοι εκπροσωπούν μια συντηρητική δύναμη. Ότι από πολύ νωρίς στράφηκαν στον Ισλαμισμό και στη συνέχεια στον τουρκισμό και ότι ταξικά εκπροσωπούσαν τους μεγάλους φεουδάρχες, των οποίων την εύνοια διεκδικούσαν. Κατανοεί τη σύγκρουσή τους με τους φιλελεύθερους και αναφέρεται στην επιλογή εκτουρκισμού που έκαναν σε συνέδριό τους στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1910, όπου ξεκαθαρίζουν τις πολιτικές τους επιλογές. Ο Τρότσκι κατακρίνει τις ρατσιστικές πολιτικές που ακολούθησαν για να αλλάξουν τη σύσταση του πληθυσμού και φαίνεται να θεωρεί ως φυσιολογική και μοναδική διέξοδο στο πρόβλημα της καταπίεσης την ευρωπαϊκή επέμβαση.[2]

Η θετική άποψη που είχε ο Λένιν για τους Νεότουρκους αποτυπώθηκε στην έκφρασή του όταν όριζε τους μπολσεβίκους ως «Νεότουρκους της Επανάστασης με κάτι το ιησουητικό επιπλέον».[3] Αντιθέτως ο Στάλιν γράφει: «Οι Τούρκοι αφομοιωτές -οι πιο σκληροί απ’ όλους τους αφομοιωτές- για εκατοντάδες χρόνια κατακρεουργούσαν και σακάτευαν τα έθνη».[4]

Στο έργο του Λένιν δεν εντοπίζονται σημεία όπου να αναλύεται ή έστω να παρουσιάζεται το εθνικό πρόβλημα που ενυπάρχει στο εσωτερικό της οθωμανικής κοινωνίας με την ύπαρξη πολυάνθρωπων μη μουσουλμανικών κοινοτήτων. Πάντως, στη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια οι Νεότουρκοι θα καταχωρισθούν, μερικές δεκαετίες αργότερα, ως «πλαστογράφοι της Ιστορίας» και εμπνευστές του «σωβινιστικού δόγματος» του παντουρκισμού.[5]

Στο ζήτημα των Βαλκανικών Πολέμων ο Λένιν παίρνει καθαρή θέση υπέρ των βαλκανικών χωρών, θεωρώντας ότι ηττήθηκαν η απολυταρχία, η φεουδαρχία και η καταπίεση εθνικοτήτων: «Η ήττα της Τουρκίας είναι αναμφισβήτητη. Οι νίκες που κέρδισαν τα βαλκανικά κράτη που ενώθηκαν σε μια τετραμερή συμμαχία (Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο και Ελλάδα) είναι τεράστια. Η συμμαχία αυτών των τεσσάρων κρατών είναι γεγονός. “Τα Βαλκάνια για τους Βαλκανικούς λαούς” είναι κάτι που έχει ήδη επιτευχθεί.
Το εθνικό ζήτημα στα Βαλκάνια έχει κάνει ένα μεγάλο βήμα προς την επίλυσή του. Από όλα τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, μόνο η Ρωσία παραμένει η πλέον καθυστερημένη σήμερα… Όσο για τη Δυτική Ευρώπη, το προλεταριάτο διακηρύσσει ακόμα πιο έντονα το σύνθημα: Καμία παρέμβαση! Τα Βαλκάνια για τους Βαλκανικούς λαούς!».[6]

Στο σημείο αυτό, η προσέγγιση του Λένιν μοιάζει πολύ με τη θέση που είχε διατυπώσει ο Γεώργιος Σκληρός το 1909[7]. Πάντως ο Λένιν αντιμετωπίζει την «Τουρκία» με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Παρότι η ίδια η Οθωμανική Αυτοκρατορία παραμένει μια αποικιοκρατική και ιμπεριαλιστική δύναμη καθ’ όλο τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Λένιν την αποσπά από αυτή την κατηγορία χωρών και την εντάσσει στην κατηγορία των αποικιοκρατούμενων χωρών, και ειδικά στις «μισοαποικίες (Κίνα, Τουρκία, Περσία)…»[8], όπου εμφανίζονται ή πρόκειται να εμφανιστούν εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Με αυτό τον τρόπο υποβαθμίζει εντελώς τις εσωτερικές διεργασίες, αναδεικνύει τη σχέση με τις υπόλοιπες Μεγάλες Δυνάμεις και ετοιμάζεται να υποδεχτεί το οποιασδήποτε ποιότητας «εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα».

Υπεράσπιση της οθωμανικής απολυταρχίας

Φαίνεται ότι ο Λένιν για το Ζήτημα της Ανατολής έχει τις ίδιες απόψεις με τον Λίμπνεχτ, τον οποίον και θεωρεί ως τον σημαντικότερο μαρξιστή και επαναστάτη του γερμανικού κινήματος. Δηλαδή ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε ένας ειρηνικός τόπος πολυπολιτισμικής συνάντησης και όπου οι εξεγέρσεις κάποιων εθνοτήτων (όπως οι Αρμένιοι) ήταν υποκινούμενες από τον μεγαλορωσικό ιμπεριαλισμό και είχαν οικονομικά κίνητρα.[9]

Έτσι ερμηνεύονται η απόλυτη υποβάθμιση των εσωτερικών αντιθέσεων και η ανοχή των σφαγών των χριστιανικών κοινοτήτων, που προκαλούσε η εθνικιστική κυβέρνηση του Μουσταφά Κεμάλ. Χαρακτηριστικές είναι οι οδηγίες που δίνει ο Λένιν στον πρώτο Σοβιετικό πρέσβη που αποστέλλεται στην Άγκυρα για να βοηθήσει το κεμαλικό κίνημα: «…Να ποιο είναι το νόημα της δουλειάς σας: Να σέβεστε την τουρκική κυβέρνηση, τον τουρκικό λαό, να μην είστε υπεροπτικός και προπάντων να μην αναμειγνύεστε στις εσωτερικές υποθέσεις».

Ακριβώς αυτές τις εντολές ακολούθησαν οι Σοβιετικοί απεσταλμένοι, οι οποίοι είδαν τις αγριότητες που διέπρατταν οι κεμαλικές συμμορίες κατά του άμαχου πληθυσμού. Στο βιβλίο που εξέδωσε ο Σοβιετικός πρέσβης στην Άγκυρα Σ. I. Αράλοβ αναφέρει τι είχε συναντήσει: «…πτώματα σφαγιασμένων Ελλήνων τους οποίους είχαν απαγάγει από τα σπίτια τους και είχαν σκοτώσει πάνω στους δρόμους». Για το θέμα αυτό ο Αράλοβ είχε ιδιαίτερη συνομιλία με τον Κεμάλ. Γράφει: «Του είπα (του Κεμάλ) για τις φρικτές σφαγές των Ελλήνων που είχε δει ο Φρούντζε και αργότερα εγώ ο ίδιος. Έχοντας υπόψη μου τη συμβουλή του Λένιν να μη θίξω την τουρκική εθνική φιλοτιμία, πρόσεχα πολύ τις λέξεις μου…».[10]

Στο σημείο αυτό εντοπίζεται και μια παραγνώριση των κοινωνικών τάξεων που απαρτίζουν την οθωμανική κοινωνία. Την εποχή που ο κεμαλισμός συγκροτείται ως κίνημα κατά των Ελλήνων και των Αρμενίων, εκφράζει σε ταξικό επίπεδο τα συμφέροντα των παλιών οθωμανικών κυρίαρχων τάξεων που νιώθουν να απειλούνται από τις εξελίξεις. Εκφράζει ουσιαστικά τα γραφειοκρατικά και μιλιταριστικά στρώματα και τους παλιούς γαιοκτήμονες.[11]

Αντιθέτως, τα προοδευτικά αστικά στρώματα, που αποτελούν και το φορέα του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού, προέρχονται κατά κύριο λόγο από τις μη μουσουλμανικές κοινότητες. Και αυτή η παραγνώριση οδηγεί τον Λένιν στην παραβίαση της δικής του θέσης: «Τον αγώνα των αντιδραστικών τάξεων ενάντια στον ιμπεριαλισμό δεν θα τον υποστηρίξουμε, τις εξεγέρσεις των αντιδραστικών τάξεων ενάντια στον ιμπεριαλισμό δεν θα τις υποστηρίξουμε».[12] (Ο τονισμός των «δεν» υπάρχει στο πρωτότυπο κείμενο.)

Το ζήτημα αυτό, δηλαδή το τι εκφράζει ταξικά το κεμαλικό κίνημα, απασχόλησε και την Κομμουνιστική Διεθνή και της προκάλεσε αρκετούς πονοκεφάλους. Τελικά το έβαλε στο αρχείο, αδυνατώντας να δώσει μια απάντηση σύμφωνα με τη μαρξιστική θεωρία.[13] 

Πάντως, η εμμονική υποστήριξη του κεμαλικού κινήματος, ενώ είχαν αλλάξει οι γεωπολιτικοί όροι με την οριστική συμμαχία του κεμαλικού κινήματος με τους Δυτικούς ιμπεριαλιστές, δημιουργεί έως σήμερα αναπάντητα ερωτήματα. Ακόμα και η υποβάθμιση της δολοφονίας των Τούρκων κομμουνιστών, του επικεφαλής Μουσταφά Σουπχί και 14 συντρόφων του, καθώς και η διάλυση Κομμουνιστικού Κόμματος από τον Μουσταφά Κεμάλ δεν ήταν ικανές να αλλάξουν τις επιλογές του Λένιν. Με αποτέλεσμα να παραμείνουν οι Σοβιετικοί σύμβουλοι έως το τέλος και να συνδράμουν τον κεμαλικό στρατό κατά την τελευταία και νικηφόρα επίθεση κατά των Ελλήνων τον Αύγουστο του 1922.

Αυτή η μεγάλη προσήλωση στην κεμαλική νίκη από την πλευρά του Λένιν και η αποτελεσματική βοήθεια που παρείχε στο τουρκικό εθνικιστικό κίνημα αποτυπώθηκαν στο εμβληματικό γλυπτό της νίκης στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, όπου εκτός από τους Τούρκους συντελεστές της νίκης κατά των Ελλήνων και Αρμενίων, περιλαμβάνονται και οι Σοβιετικοί Βοροσίλοφ και Φρούνζε.

[1] Β. Ι. Λένιν, «Events in the Balkans and in Persia», εφημ. «Proletary», νo. 37, October 16 (29), 1908 (https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1908/oct/16.htm).

[2] Leon Trοtsky, «The Breakup of Turkey and the Armenian Question», στο The Balkan Wars: 1912-1913, εκδ. Resistance Books, 1980, σελ. 235-247. To βιβλίο αυτό είχε εκδοθεί στα ελληνικά με τίτλο: Τα Βαλκάνια και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, 1912-1913, εκδ. Θεμέλιο, 1993.

[3] Κώστας Παπαϊωάννου, Η ψυχρή ιδεολογία, μτφρ. Μπ. Λυκούδης, εκδ. Ύψιλον, σελ. 27.

[4] Ι. Β. Στάλιν, Ο Μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα, εκδ. Ειρήνη, Αθήνα, σελ. 116.

[5] Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, Παγκόσμια Ιστορία, τόμ. Η1Η2, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1956, σελ 637-650.

[6] Β.Ι. Λένιν, «A New Chapter of World History», εφημ. Pravda No. 149, October 21, 1912 (https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1912/oct/21.htm).

[7] Γεωργίου Σκληρού, «Το Ζήτημα της Ανατολής», στο Γεώργιος Σκληρός, Έργα, επιμ. Λ. Αξελός, ό.π.

[8] Β. Ι. Λένιν, «Για την μπροσούρα του Γιούνιους», Άπαντα, τόμ. 30, σελ. 6.

[9] Β. Ι. Λένιν, «Για την μπροσούρα του Γιούνιους», ό.π., σελ. 16.

[10] S. I. Aralov, V Vaspaminania Sovietskoge Diplomata 1922-1923, Μόσχα, εκδ. Institute Nezntounarontnih Atnazeni, Mόσχα, 1960, σ. 41-43, 53.

[11] Βλ.: Recep Marasli, «Ο μύθος του “Τουρκικού Εθνικοαπελευθερωτικού Πολέμου’’», στο συλλογικό Η Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος, επιμ. Βλ. Αγτζίδης, εκδ. «Ε-ιστορικά Ελευθεροτυπίας», Αθήνα, 2013, σελ. 83-86.

[12] Β. Ι. Λένιν, «Σχετικά με τη γελοιογραφία του μαρξισμού», Άπαντα, τόμ. 30, σελ. 116.

[13] Άγις Στίνας, Αναμνήσεις, εκδ. Ύψιλον, 1985, σελ. 33.

(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας , συγγραφέας. Πηγή του κειμένου το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

* To tvxs.gr με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή παρουσιάζει ένα μεγάλο αφιέρωμα με κείμενα του Βλάση Αγτζίδη, διδάκτορα σύγχρονης Ιστορίας και συγγραφέα με ερευνητικά πεδία τη διαδικασία μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή των εθνών-κρατών και την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Πηγή του παραπάνω κειμένου είναι το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

Διαβάστε άλλα άρθρα του αφιερώματος:

►Αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή: Ενδοελληνικές αντιθέσεις
►«Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη;»
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή
►Μικρασιατική Καταστροφή και δεξιός αναθεωρητισμός
►Οι Ρωμιοί στην οθωμανική κοινωνία
►Η Ρόζα Λούξεμπουργκ για το εθνικό ζήτημα και το ζήτημα της Ανατολής
►Όταν ο Γληνός «συνάντησε» τη Λούξεμπουργκ: Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων
►Η δομή της οθωμανικής κοινωνίας
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή 
► 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Τα πραγματικά μυστήρια της Αιγηίδος