Ο μιλιταριστικός τουρκικός εθνικισμός υπήρξε ο καταλύτης των εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή της Εγγύς Ανατολής. Οι στρατιωτικοί που τον εξέφρασαν χαρακτηρίζονταν από ακραία εθνικιστική υπεροψία. Αποκαλυπτική είναι μια σύσταση του Ισμέτ Ινονού προς τους νέους αξιωματικούς: «Ο σουλτάνος είναι εχθρός σας. Είναι επτά γενεών εχθρός σας… ακόμα και ο λαός είναι εχθρός σας»[ Βασίλης Νότης, ό.π., σελ. 36.].

Με την εμφάνισή του ο όρος «Τούρκος» άρχισε να αποκτά θετική σήμανση, ενώ για πρώτη φορά ο χώρος που καταλάμβανε η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να περιγράφεται ως «Τουρκία».[ Τεκίν Αλπ, Το τουρκικό και παντουρκιστικό ιδεώδες, εκδ. Αρμενικοί Ορίζοντες, Αθήνα, 1992, σελ. 78-79.] Ο Τζελάλ Μπαγιάρ (Celal Bayar) αναφέρει ότι οι Νεότουρκοι αντιμετώπιζαν τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως «εσωτερικά καρκινώματα».[ Celal Bayar, Ben de yazdim. Milli mucadeleye giris, τόμ. 5, Κωνσταντινούπολη, εκδ. Baha, 1967, σελ. 1.572-82.] Η αντίληψη που διαμόρφωσε η νεοτουρκική ηγεσία στους αξιωματικούς που προσχώρησαν στο κίνημα εμπεριείχε την επιφύλαξη, αν όχι και την εχθρότητα, απέναντι στο λαό. Το αντιχριστιανικό κλίμα και η τάση για ισλαμικό Τζιχάντ (Ιερό Πόλεμο κατά των μη μουσουλμάνων) είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται.

Η νεοτουρκική μιλιταριστική Ακροδεξιά (Τζεμάλ, Εμβέρ, Ταλαάτ), παρότι μειοψηφική, είχε καταφέρει να κυριαρχήσει βίαια στο μεταρρυθμιστικό κίνημα των Νεότουρκων και να επιβάλει πραξικοπηματικά την εθνικιστική της πολιτική ατζέντα.

Οι φιλελεύθεροι Οθωμανοί

Η φιλελεύθερη πτέρυγα που εκφραζόταν με τον πρίγκιπα Σαμπαχαεντίν και είχε την αποδοχή και των προοδευτικών στοιχείων από την ελληνική και αρμενική κοινότητα, θα ηττηθεί από τους στρατιωτικούς.[ Για τiς περί τη νεωτερικότητα αντιλήψεις και για τις θεωρίες εκσυγχρονισμού βλ.: Γιώργος Κόκκινος-Βασίλης Μπογιατζής, Αναζητώντας «Ιερό Καταφύγιο», εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα, 2017, σελ. 17-42.] Ο πρίγκιπας Σαμπαχαεντίν εξέφρασε τις πιο προοδευτικές οθωμανικές δυνάμεις που εμφορούνταν από το πνεύμα του Διαφωτισμού και επεδίωκαν τη διαμόρφωση ενός κράτους δικαίου.[ Ahmet Oral, «Για το Αρμενικό, Ελληνικό, Κουρδικό και Αλεβίτικο Ζήτημα», στο συλλογικό Η Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος κράτος, ό.π.]

Ο Ahmet Oral γράφει γι’ αυτό το φιλελεύθερο οθωμανικό ρεύμα: «…Εγκαινίασε (ο Σαμπαχαεντίν) ένα πρόγραμμα μετεξέλιξης της Αυτοκρατορίας σε μια “πολυπολιτισμική” κοινωνία, που θα φιλοξενούσε μέσα στο οθωμανικό μωσαϊκό τους διάφορους συμβατούς μεταξύ τους πολιτισμούς. Με την αντίληψη αυτή ιδρύθηκε το Κομιτάτο “Ένωση και Πρόοδος”. Στην οργάνωση αυτή, σε αντίθεση με τις απόψεις του πρίγκιπα Σαμπαχαεντίν (αντεμί μερκετζί: αποκέντρωση), εμφανίστηκε η ομάδα του Αχμέτ Ριζά, που υποστήριζε τον συγκεντρωτικό έλεγχο (κατί μερκετζί) και εισήλθε δυναμικά στην πολιτική με την υποστήριξη των Γερμανών. Το αποτέλεσμα ήταν η διάσπαση της οργάνωσης… Η γραμμή του Σαμπαχαεντίν είχε τη μεγαλύτερη μαζική αποδοχή. Παρ’ όλη τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση για κάποια περίοδο, δεν κατάφερε να διαμορφώσει την τελική γραμμή και βαθμιαία απομακρύνθηκε από την εξουσία.

Η ομάδα που πίστευε στον σκληρό κεντρικό έλεγχο, στις βίαιες επεμβάσεις και τη σκληρή καταστολή, ανάπτυξε συμπεριφορά ταύρου εν υαλοπωλείω εφαρμόζοντας κατά γράμμα τις εντολές της Γερμανίας. Πίστευε απόλυτα ότι “τα πάντα πρέπει να εκτελούνται από το κράτος και τις ομάδες εξουσίας (kadro)”. Βάλθηκε με βιασύνη να διαμορφώσει το κράτος οργανώνοντας τον εαυτό του νόμιμα ή παράνομα. Αποφάσισε να αρπάξει την κρατική εξουσία και να ισοσταθμίσει την απώλεια στη Δύση με τα κέρδη στην Ασία ή τουλάχιστον να μη χάσει άλλα εδάφη. Η ομάδα αυτή του Κομιτάτου “Ένωση και Πρόοδος”, που δεν είχε φυλετική τουρκική προέλευση, ενστερνίστηκε την πολιτική της άκρατης βίας. Οι Ενωτικοί, όταν πραγματοποίησαν το πραξικόπημα το 1908, προσανατολιζόταν από τον οθωμανισμό προς τον τουρκισμό/τουρανισμό.

Στην κατεύθυνση αυτή ονειρεύονταν να εθνικοποιηθούν ως “Τούρκοι”. Το Κομιτάτο δεν διέθετε τα εφόδια ώστε να εκπληρώσει το σκοπό της εθνικοποίησης των Τούρκων ως μια ιστορική εξελικτική διαδικασία…»[ Ahmet Oral, «Για το Αρμενικό, Ελληνικό, Κουρδικό και Αλεβίτικο Ζήτημα», στο συλλογικό Η Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος κράτος, εκδ. «Ε-ιστορικά, Ελευθεροτυπία», Αθήνα, 2013, σελ. 43-45.].

Ένα αντιδραστικό κίνημα

Το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα εξέφραζε τα προαστικά μουσουλμανικά στρώματα που επιδίωκαν το σταμάτημα τόσο των πραγματικών μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και της απόδοσης ίσων δικαιωμάτων σ’ όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και εθνικής καταγωγής. Τον αντεπαναστατικό χαρακτήρα αλλά και «την κοινωνική ανωριμότητα» των Νεότουρκων ξεσκέπασαν «γρήγορα και καθαρά» οι Γερμανοί σοσιαλιστές.[ Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η δραστηριότητα των Γερμανών ιμπεριαλιστών στην Τουρκία», περ. «Οι Λαοί», τεύχ. 1, Μάιος 1987, σελ. 56-62.]

Ο νέες εθνικιστικές απόψεις που εμφανίζονται καθορίζουν ως εθνικό χώρο των Τούρκων μια εκτεταμένη περιοχή από το Αιγαίο έως τη θάλασσα της Κίνας. Το παντουρκιστικό κίνημα στοχεύει ακριβώς στη δημιουργία αυτής της νέας τουρκικής αυτοκρατορίας, όπου δεν θα υπάρχει θέση για κανένα άλλο έθνος, εκτός απ’ αυτό των Τούρκων.

Κύριοι υποστηρικτές των τάσεων αυτών θα είναι οι Γερμανοί, οι οποίοι, με μια προνομιακή συμμαχία με το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα, θα επιδιώξουν αφενός το ξαναμοίρασμα του παλιού κόσμου των αγορών και των αποικιών και αφετέρου την οικονομική τους κυριαρχία στην Εγγύς Ανατολή με την εξαφάνιση των μόνων ανταγωνιστών τους, των Ελλήνων και των Αρμενίων.[ Για τη γερμανική στάση βλ.: Γ. Μικρασιανός, Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμόν της Τουρκίας, εκδ. Πετράκου, Αθήνα, 1916, Μιχαήλ Ροδά, Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας, επανέκδοση, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 1995.]

Ο γερμανικός καπιταλισμός εισδύει στη μικρασιατική ενδοχώρα επιχειρώντας να εξαρτήσει την αγροτική οικονομία μέσω της Γερμανικής Τράπεζας (Deutsche Bank). Παράλληλα, αναλαμβάνει τον έλεγχο του νεοτουρκικού στρατεύματος. Η Λούξεμπουργκ, που είχε καταγγείλει «την εσωτερική κοινωνική ανωριμότητα της νεοτουρκικής κυβέρνησης και τον αντεπαναστατικό της χαρακτήρα», αναφέρει: «Ο τουρκικός μιλιταρισμός γίνεται εξάρτημα του πρωσσικού-γερμανικού μιλιταρισμού… η αναλαμβανόμενη από τη Γερμανία προσπάθεια αναγέννησης της Τουρκίας ήταν μια καθαρή τεχνική προσπάθεια γαλβανισμού ενός πτώματος…».[ Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η δραστηριότητα των Γερμανών ιμπεριαλιστών στην Τουρκία», περ. «Οι Λαοί», τεύχ. 1, Μάιος 1987, σελ. 56-62.]

Οι απόψεις των μπολσεβίκων ηγετών για τους Νεότουρκους και τον κεμαλισμό ήταν διφορούμενες, περιέχοντας στοιχεία αποδοχής αλλά και επιφύλαξης. Ο Λένιν και ο Τρότσκι σε κείμενά τους στα 1910-1912 υποστήριζαν πως οι Νεότουρκοι αποτελούσαν ένα επαναστατικό αστικό κίνημα, που όμως έτεινε προς συμβιβασμό με την παλιά φεουδαρχική δομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ανάλογες ήταν και οι εκτιμήσεις του Ζινόβιεφ για τον Κεμάλ τον Σεπτέμβριο του 1920 στο Συνέδριο των λαών της Ανατολής στο Μπακού.[ https://www.marxists.org/history/international/comintern/baku/ch01.htm]

Η συμπόρευση της γερμανικής Δεξιάς και των Νεότουρκων

Η πολιτική της γερμανικής Δεξιάς εντάσσεται σε μια προαστική προσπάθεια κυριαρχίας των τοπικών φεουδαρχών και γαιοκτημόνων και στο σημείο αυτό συναντά και συμπορεύεται με το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα, το οποίο επίσης είχε προαστικά, αντιεκσυγχρονιστικά και φεουδαρχικά χαρακτηριστικά και βάσιζε την πολιτική του σε έναν ακραίο φυλετικό λόγο κατά των χριστιανικών κοινοτήτων της Ανατολής, επιδιώκοντας την καταστροφή των αστικών στρωμάτων και την ιδιοποίηση του πλούτου που αυτά είχαν παραγάγει. Αυτή ήταν η ιστορική βάση που με καταλύτη τις μεταπολεμικές εξελίξεις οδήγησε στην εμφάνιση του Ναζισμού.[ Το φαινόμενο αυτό, η έρευνα για τις πνευματικές ρίζες της ακροδεξιάς πολιτικής, η διαμόρφωση της γερμανικής ιδεολογίας και η προϊστορία της σχέσης της άκρας Δεξιάς με τη μεταμοντέρνα σκέψη αναπτύσσονται υποδειγματικά στο: Richard Wolin, Η γοητεία του ανορθολογισμού. Το ειδύλλιο της διανόησης με τον φασισμό. Από τον Νίτσε στον Μεταμοντερνισμό (πρωτότυπος τίτλος The Seduction of Unreason), εκδ. Πόλις, 2007.]

Σε ιδεολογικό επίπεδο, η ακροδεξιά τάση των Νεότουρκων που κατέλαβε την εξουσία με το στρατιωτικό κίνημα του 1908 εμπνεόταν από τον γερμανικό φυλετικό ρομαντισμό. Η περίπτωση του Ζιγιά Γκιοκάλπ (Ziya Gökalp) αποτελεί μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιπτώσεις ενός διανοούμενου, επηρεασμένου από τον ρομαντικό και φυλετικό εθνικισμό. Υπήρξε ο πατέρας του ιδεολογικού ρεύματος του παντουρκισμού, ως Νεότουρκος συνέβαλε διοικητικά στην οργάνωση του σχεδίου εθνικής εκκαθάρισης των χριστιανικών λαών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και στο τέλος ανέλαβε την ιδεολογική ανασυγκρότηση της εθνικιστικής Τουρκίας μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.[ Για τον παντουρκισμό, βλ. το βιβλίο ενός από τους ιδεολογικούς εκπροσώπους του: Tekin Alp, Τhe turkish and pan-turkish ideal, επανέκδοση, Λονδίνο, εκδ. Liberty Press, χ.χ. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη το 1915. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1992. Το παντουρκιστικό φαινόμενο παρουσιάζεται αναλυτικά στη μελέτη: Jacob M. Landau, Ο παντουρκισμός. Το δόγμα του τουρκικού επεκτατισμού, Αθήνα, εκδ. Θετίλη, 1985.] Ο Ziya Gökalp πρότεινε ανοιχτά την υπέρβαση της χαλαρής, πολυεθνικής και θρησκευτικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη μετατροπή των ομάδων που ζούσαν σ’ αυτήν σ’ ένα συμπαγές ομοιόμορφο τουρκικό σώμα (compact body).[ Dimitris A. Zeginis, Nationalism and the reality of the nation-state: The case of Greece and Turkey in relation to the european orientation in the two countries, Ph.D. Thesis, University of Essex, 1993, σελ. 195-203.]

Ο Τούρκος ιστορικός Taner Akçam στο βιβλίο του A Shameful Act υποστηρίζει ότι ο Gökalp, επηρεασμένος από τον γερμανικό εθνικισμό, διαμόρφωσε ένα θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο παρείχε την ιδεολογική βάση για την επίδειξη της συγκεκριμένης βίαιης πολιτικής συμπεριφοράς. Στόχος του Gökalp ήταν η διαμόρφωση «εθνικής οικονομίας», η οποία θα μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο με την «εθνική ομοιογένεια». Χρησιμοποίησε τη λογοτεχνία για να μετακενώσει τις ιδέες του στον μουσουλμανικό οθωμανικό πληθυσμό και ενσωμάτωσε με έναν ακραία εργαλειακό τρόπο τα σχήματα του Νίτσε. Όπως γράφει σε ποίημά του: «Ο ύψιστος Θεός έπλασε τον Τούρκο ανώτερο…». Παράλληλα τονίζει την υπερηφάνεια της θρησκευτικής ομολογίας, ενσωματώνοντας το Ισλάμ στην εξυπηρέτηση του εθνικιστικού φαντασιακού: «Κι αν δεν έχουμε επιστήμη, έχουμε το Κοράνι…».[ Aριστοτέλης Μητράρας, Το εθνικιστικό τρίπτυχο. Εκτουρκισμός-εξισλαμισμός-εκσυγχρονισμός στην ποίηση του Ziya Gökalp , εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2012.]

Στην περίπτωση του Gökalp συναντούμε μια πρωτόλεια εκδοχή της ναζιστικής κοσμοθεωρίας, όπου βασικό ρόλο στην τελική διαμόρφωσή της -όπως και της νεοτουρκικής βεβαίως σε πολύ απλοϊκότερη εκδοχή- έχουν οι απόψεις του Νίτσε, οι οποίες εκχυδαΐστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν εργαλειακά. Στη ναζιστική ρητορική εντάσσεται ο θαυμασμός του Νίτσε για τη σκληρότητα, τη δύναμη, τον υπεράνθρωπο, όπως και η λατρεία του για τον ανώτερο άνθρωπο που συμβαδίζει με την επιθυμία εξαφάνισης των ξεπεσμένων φύλων. Ακριβώς το ίδιο παρατηρείται στο έργο του Gökalp. Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή του ιδίου στο περιοδικό «Yeni Hayat» τo 1911, όπου περιέγραφε τον νέο άνθρωπο της νεοτουρκικής Νέας Τάξης: «Οι Τούρκοι ήταν οι “υπεράνθρωποι” που είχε φανταστεί ο Γερμανός φιλόσοφος Nietzsche… Από την τουρκότητα θα γεννηθεί η νέα ζωή…».

Ακριβώς έναν τέτοιο «υπεράνθρωπο», Γερμανό αυτή τη φορά, θα ονειρευτεί ο Αδόλφος Χίτλερ 15 χρόνια αργότερα. Όπως η προπαγάνδα του Χίτλερ είχε βασιστεί σε κώδικες με τους οποίους οι γερμανικές μάζες ήταν απολύτως συμφιλιωμένες, έτσι και ο τουρκικός εθνικισμός θα βασιστεί στους θρησκευτικούς κώδικες, τους οποίους αποδέχονταν οι μουσουλμανικές μάζες. Ο φυλετισμός, που βρήκε το αποκορύφωμά του στη ναζιστική ρητορική και ενυπήρχε στην κουλτούρα της γερμανικής Δεξιάς, καλλιεργήθηκε συστηματικά από τους Νεότουρκους εθνικιστές. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1911 είχαν αποφασίσει την καταπίεση και την εξόντωση των χριστιανικών κοινοτήτων της Αυτοκρατορίας.[ “The Salonica Congress. «Young Turks and their programme», εφημ. «The Times», Λονδίνο, 3 Οκτωβρίου 1911.]

Mετά τους Βαλκανικούς Πολέμους η γραμμή του 1911 εκφράστηκε με τη δημιουργία συγκεκριμένων θεσμών, όπως το Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών. Για την υλοποίηση των σχεδιασμών είχε δημιουργηθεί μια παρακρατική οργάνωση με την επονομασία Ειδική Επιτροπή (Teskilat i Mahsusa), για να φέρει εις πέρας τις εκτοπίσεις. Η δράση της Επιτροπής θα ξεκινήσει τη δράση της με τους Έλληνες της Ιωνίας. Ο Taner Akçam γράφει:

«Η δράση της εναντίον του “εσωτερικού εχθρού” είχε αρχίσει πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκτόπιση του ελληνικού πληθυσμού του Αιγαίου, μέσω τρομοκρατίας και απαλλοτρίωσης των ιδιοκτησιών του, είχε πραγματοποιηθεί ως μέρος του σχεδίου για την ομογενοποίηση της Ανατολίας… Υπάρχουν αποδείξεις ότι ο Gökalp συνέταξε ειδικές μελέτες για τις μειονότητες της αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένων και των Αρμενίων. Αυτές ήταν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου να συγκεντρωθεί λεπτομερής γνώση για την εθνικοθρησκευτική δομή της Ανατολίας. Ένα ειδικό τμήμα, το Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών, το οποίο συστάθηκε το 1913, ασχολούνταν ειδικά με ζητήματα διασκορπισμού και επανεγκατάστασης πληθυσμών».[ Taner Akçam, Mια επαίσχυντη πράξη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2007, σελ. 141.]

1. Βασίλης Νότης, ό.π., σελ. 36.
2. Τεκίν Αλπ, Το τουρκικό και παντουρκιστικό ιδεώδες, εκδ. Αρμενικοί Ορίζοντες, Αθήνα, 1992, σελ. 78-79.
3. Celal Bayar, Ben de yazdim. Milli mucadeleye giris, τόμ. 5, Κωνσταντινούπολη, εκδ. Baha, 1967, σελ. 1.572-82.
4. Για τiς περί τη νεωτερικότητα αντιλήψεις και για τις θεωρίες εκσυγχρονισμού βλ.: Γιώργος Κόκκινος-Βασίλης Μπογιατζής, Αναζητώντας «Ιερό Καταφύγιο», εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα, 2017, σελ. 17-42.
5. Ahmet Oral, «Για το Αρμενικό, Ελληνικό, Κουρδικό και Αλεβίτικο Ζήτημα», στο συλλογικό Η Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος κράτος, ό.π.
6.  Ahmet Oral, «Για το Αρμενικό, Ελληνικό, Κουρδικό και Αλεβίτικο Ζήτημα», στο συλλογικό Η Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος κράτος, εκδ. «Ε-ιστορικά, Ελευθεροτυπία», Αθήνα, 2013, σελ. 43-45.
7. Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η δραστηριότητα των Γερμανών ιμπεριαλιστών στην Τουρκία», περ. «Οι Λαοί», τεύχ. 1, Μάιος 1987, σελ. 56-62.
8.  Για τη γερμανική στάση βλ.: Γ. Μικρασιανός, Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμόν της Τουρκίας, εκδ. Πετράκου, Αθήνα, 1916, Μιχαήλ Ροδά, Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας, επανέκδοση, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 1995.
9. Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η δραστηριότητα των Γερμανών ιμπεριαλιστών στην Τουρκία», περ. «Οι Λαοί», τεύχ. 1, Μάιος 1987, σελ. 56-62.
10. https://www.marxists.org/history/international/comintern/baku/ch01.htm
11. Το φαινόμενο αυτό, η έρευνα για τις πνευματικές ρίζες της ακροδεξιάς πολιτικής, η διαμόρφωση της γερμανικής ιδεολογίας και η προϊστορία της σχέσης της άκρας Δεξιάς με τη μεταμοντέρνα σκέψη αναπτύσσονται υποδειγματικά στο: Richard Wolin, Η γοητεία του ανορθολογισμού. Το ειδύλλιο της διανόησης με τον φασισμό. Από τον Νίτσε στον Μεταμοντερνισμό (πρωτότυπος τίτλος The Seduction of Unreason), εκδ. Πόλις, 2007.
12.  Για τον παντουρκισμό, βλ. το βιβλίο ενός από τους ιδεολογικούς εκπροσώπους του: Tekin Alp, Τhe turkish and pan-turkish ideal, επανέκδοση, Λονδίνο, εκδ. Liberty Press, χ.χ. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη το 1915. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1992. Το παντουρκιστικό φαινόμενο παρουσιάζεται αναλυτικά στη μελέτη: Jacob M. Landau, Ο παντουρκισμός. Το δόγμα του τουρκικού επεκτατισμού, Αθήνα, εκδ. Θετίλη, 1985.
13. Dimitris A. Zeginis, Nationalism and the reality of the nation-state: The case of Greece and Turkey in relation to the european orientation in the two countries, Ph.D. Thesis, University of Essex, 1993, σελ. 195-203.
14. Aριστοτέλης Μητράρας, Το εθνικιστικό τρίπτυχο. Εκτουρκισμός-εξισλαμισμός-εκσυγχρονισμός στην ποίηση του Ziya Gökalp , εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2012.
15.  “The Salonica Congress. «Young Turks and their programme», εφημ. «The Times», Λονδίνο, 3 Οκτωβρίου 1911.
16. Taner Akçam, Mια επαίσχυντη πράξη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2007, σελ. 141.

(*) To tvxs.gr με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή παρουσιάζει ένα μεγάλο αφιέρωμα με κείμενα του Βλάση Αγτζίδη, διδάκτορα σύγχρονης Ιστορίας και συγγραφέα με ερευνητικά πεδία τη διαδικασία μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή των εθνών-κρατών και την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Πηγή του παραπάνω κειμένου είναι το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

Διαβάστε άλλα άρθρα του αφιερώματος:

►Αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή: Ενδοελληνικές αντιθέσεις
►«Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη;»
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή
►Μικρασιατική Καταστροφή και δεξιός αναθεωρητισμός
►Οι Ρωμιοί στην οθωμανική κοινωνία
►Η Ρόζα Λούξεμπουργκ για το εθνικό ζήτημα και το ζήτημα της Ανατολής
►Όταν ο Γληνός «συνάντησε» τη Λούξεμπουργκ: Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων
►Η δομή της οθωμανικής κοινωνίας
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή 
► 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Τα πραγματικά μυστήρια της Αιγηίδος
►Δύο γραμμές για το Ζήτημα της Ανατολής: Λένιν vs Λούξεμπουργκ 
► Οι θέσεις των Γληνού και Σκληρού για τους Νεότουρκους