Γιατί δεν θέλουν το νέο νόμο τα ΑΕΙ, ομόφωνα πρυτάνεις και ΠΟΣΔΕΠ; Έγιναν όλοι ξαφνικά λαϊκιστές και αντιδραστικοί; 

Η συζήτηση εντός και εκτός βουλής για το νέο νομοσχέδιο για τα ΑΕΙ χρειάζεται να λάβει υπόψη της δύο αντικειμενικά δεδομένα που ξεχωρίζουν ιδιαίτερα.

Πρώτον την αποδημοκρατικοποίηση των ΑΕΙ, παρά την υψηλή αποτελεσματικότητα του δημοκρατικού τρόπου διοίκησης των Ελληνικών πανεπιστημίων από το 1982 μέχρι σήμερα, τόσο ως προς την παραγωγή ερευνητικού έργου, όσο και ως προς την εκπαίδευση ικανών επιστημόνων. 

Δεύτερον, την μεγάλη αναστάτωση που φέρνει ο νέος νόμος στα ΑΕΙ, χωρίς παράλληλη αύξηση πόρων και διδακτικού-ερευνητικού προσωπικού. 

Ο συνδυασμός αυτών των δύο θα έχει αρνητική επίδραση όχι μόνο στα Ελληνικά ΑΕΙ αλλά  μακροπρόθεσμα και στην ανάπτυξη της χώρας. 

Δημοκρατικό πλαίσιο λειτουργίας και απόδοση των ΑΕΙ

Για πρώτη φορά από την μεταπολίτευση, δεν θα εκλέγονται απ’ ευθείας από τους καθηγητές ο πρύτανης, οι αντιπρυτάνεις και οι κοσμήτορες, όλοι όσοι διοικούν τα ΑΕΙ. Η επιχειρηματολογία υπέρ της αποδημοκρατικοποίησης των ΑΕΙ είναι ότι μ’ αυτόν τον τρόπο οι διοικήσεις δεν θα χαρίζονται στους καθηγητές. Να δεχτώ το σκεπτικό και την ιδεολογία. Όμως τι λένε τα δεδομένα; 

Το 2015 οι μη Έλληνες Pastor, Serrano & Zaera με βάση την μελέτη τους «Η Ερευνητική απόδοση των Ευρωπαϊκών ΑΕΙ», στη σελίδα 1869 του έγκυρου περιοδικού Scientometrics, συμπέραναν ότι «οι Έλληνες καθηγητές ΑΕΙ δημοσιεύουν πολύ περισσότερο αναλογικά με τη χρηματοδότηση που παίρνουν σε σχέση με ΟΛΟΥΣ τους άλλους Ευρωπαίους καθηγητές ΑΕΙ. Για την ακρίβεια η αναλογία επιστημονικών εργασιών/χρηματοδότηση στην Ελλάδα είναι υπερδιπλάσια σε σχέση με το μέσο όρο των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών.»1  

Κάτι δεν πάει καλά μ’ αυτή την έρευνα ίσως πείτε. Όμως τι λέτε και γι’ αυτήν που δημοσιεύσαμε εδώ,2 η οποία παρόλο που στηρίζεται σε άλλη βάση δεδομένων που εστιάζει στους πιο επιδραστικούς επιστήμονες, επίσης καταλήγει σε παρόμοιο συμπέρασμα για την πολύ υψηλή αποδοτικότητα των Ελληνικών ΑΕΙ αναλόγως των χρηματοδοτήσεων; 

Κι επίσης τι λέτε και για την επόμενη μελέτη, 3 που επίσης δηλώνει ότι τα Ελληνικά ΑΕΙ έχουν υπερδιπλάσιο αριθμό κορυφαίων επιστημόνων σε τεχνολογίες αιχμής από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο, αναλόγως των χρηματοδοτήσεων που επενδύονταν για έρευνα και ανάπτυξη στη χώρα;  Διευκρινίζεται εδώ ότι σε όλες τις παραπάνω μελέτες, οι χρηματοδοτήσεις αναφέρονται στο % του ΑΕΠ σε Έρευνα & Ανάπτυξη (Ε&Α) και δεν περιλαμβάνουν και το χαμηλότερο Ευρωπαϊκό ποσοστό επένδυσης του ΑΕΠ στην ανώτατη εκπαίδευση που βιώνει η χώρα μας εδώ και πολλά χρόνια.  Αν συμπεριλαμβάναμε και το τελευταίο, τα Ελληνικά ΑΕΙ θα εμφανιζόταν με υπερτριπλάσιο αριθμό κορυφαίων επιστημόνων σε τεχνολογίες αιχμής, αναλόγως του συνόλου των χρηματοδοτήσεων για έρευνα και ανώτατη εκπαίδευση.

Και τέλος τι λέτε και γι’ αυτή την έρευνα,4 απ΄ την οποία προκύπτει ότι από το 1985 και μετά που τα διδακτορικά παράγονταν στα Ελληνικά ΑΕΙ με βάση τον δημοκρατικό τρόπο διοίκησής τους, οι Έλληνες διδάκτορες και μετέπειτα καθηγητές ΑΕΙ αναδεικνύονταν μετά από κάποια χρόνια στους πλέον επιδραστικούς επιστήμονες στον κόσμο;  

Εδώ και δύο χρόνια που δημοσιεύτηκαν όλες οι παραπάνω έρευνες για το πολύ υψηλό επίπεδο έρευνας των Ελληνικών ΑΕΙ που αναπτύχθηκε τα τελευταία 40 χρόνια υπό δημοκρατικό πλαίσιο λειτουργίας των ΑΕΙ, δεν υπήρξε καμία διάψευση, ούτε διαφορετική μελέτη που να παρουσιάζει διαφορετική εικόνα.  Σαράντα χρόνια δημοκρατικού πλαίσιου λειτουργίας των ΑΕΙ επέτρεψε σε νέες γενιές Ελλήνων ερευνητών, πολλοί απ’ τους οποίους από άσημες οικογένειες, ν’ ανθίσουν ακαδημαϊκά στο Ελληνικό πανεπιστήμιο και να κάνουν διεθνώς αναγνωρισμένες καριέρες παρά τις χρόνιες υποχρηματοδοτήσεις, χάρη στη φιλομάθεια, φιλοπεριέργεια και ερευνητικό πνεύμα που χαρακτηρίζει το λαό μας.

Θα πείτε ΟΚ με την έρευνα, όμως τι γίνεται με την διδασκαλία; Η απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει συγκρίσιμος αντικειμενικός δείκτης αξιολόγησης της διδασκαλίας μεταξύ ΑΕΙ σε διαφορετικές χώρες, όπως είναι ο δείκτης αριθμού επιστημονικών δημοσιεύσεων. Για τον λόγο αυτό, οι διεθνείς κατατάξεις των ΑΕΙ λαμβάνουν υπόψη μόνο την αναλογία φοιτητών/καθηγητών, όπου ως χώρα έχουμε την χειρότερη παγκοσμίως λόγω του ελάχιστου αριθμού καθηγητών5, ενώ το ποσοστό των Ελλήνων φοιτητών και αποφοίτων 25-34 ετών με βάση τον πληθυσμό της χώρας είναι τυπικό για τα Ευρωπαϊκά δεδομένα.6 

Για αυτό που μπορούμε να συζητήσουμε είναι το αν οι Έλληνες απόφοιτοι ΑΕΙ αποκτούν ικανότητες ώστε να γίνονται αποδεκτοί και να εξελίσσονται στις επιχειρήσεις.  Οι εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες επιστήμονες που στη διάρκεια της κρίσης βρήκαν δουλειά και διαπρέπουν σε επιχειρήσεις και ιδρύματα στο εξωτερικό, όπου τα κριτήρια αξιολόγησης των Ελλήνων πτυχιούχων είναι αυστηρά, δείχνουν ότι το επίπεδο εκπαίδευσης των Ελληνικών ΑΕΙ δεν είναι πρόβλημα. Καμία αντίρρηση να κάνουμε βελτιώσεις σε θέματα προγραμμάτων σπουδών, εξωστρέφιας κλπ., μεταξύ άλλων συμπεριλαμβάνοντας διάφορα που προτείνονται στο παρόν νομοσχέδιο, πολλά απ’ τα οποία είναι πράγματα που ζητούσαν τα ΑΕΙ, ή ήδη περιλαμβάνονται σε κανονισμούς πολλών ΑΕΙ.  Όμως αυτές η βελτιώσεις μπορούν να γίνουν εντός του δημοκρατικού πλαίσιου λειτουργίας των ΑΕΙ και τελικά δεν αλλάζουν σε κρίσιμο βαθμό την γενική εικόνα για τις ικανότητες των αποφοίτων. 

Συχνά αξίζει και η μελέτη περιπτώσεων όπως η εξής: Η μεγαλύτερη και πιο ελπιδοφόρα επένδυση στην Θεσσαλονίκη των τελευταίων 40 χρόνων, που σήμερα προσλαμβάνει εκατοντάδες Έλληνες επιστήμονες υψηλού επιπέδου, έγινε πρόσφατα από τον πρόεδρο της Pfizer κ. Μπουρλά. Ο πρόεδρος της Pfizer πήρε τόσο το πτυχίο (1985) όσο και το διδακτορικό (1990) από το ΑΠΘ και μάλιστα ασχολήθηκε για λίγο και με τον φοιτητικό συνδικαλισμό (1982-1985), υποστηρίζοντας τότε τον δημοκρατικό νόμο πλαίσιο του 1982 για τα ΑΕΙ.  Αν αυτό δεν δηλώνει εμπιστοσύνη στους αποφοίτους των Ελληνικών ΑΕΙ μετά από 40 χρόνια δημοκρατικής λειτουργίας τους, δεν ξέρω τι άλλο μπορεί να σημαίνει. 

Η αποδημοκρατικοποίηση έχει πολλές άλλες αρνητικές επιδράσεις, όπως έλλειψη διαφάνειας στις αποφάσεις, διαφθορά, ευκολότερη προσβολή των υφισταμένων,  «κάψιμο» και διώξιμο επιστημόνων, ιδιαίτερα απ’ τα Ελληνικά ΑΕΙ που έχουν και τις χειρότερες αμοιβές σε σχέση με τα Ευρωπαϊκά. Διότι και οι τραγικοί μισθοί στα Ελληνικά ΑΕΙ, ιδιαίτερα σε σύγκριση με διεθνή ΑΕΙ, είναι αντικειμενικό δεδομένο. 

Πόσο ν’ αντέξει καλός επιστήμονας ένα αυταρχικό μοντέλο διοίκησης Ελληνικού ΑΕΙ,  παράλληλα ν’ αμείβεται πολύ χειρότερα από ότι σ’ ένα διεθνές ΑΕΙ και ταυτόχρονα να υποφέρει σε μια χώρα με τις χειρότερες υποδομές και χρηματοδοτήσεις έρευνας που πάει πίσω την καριέρα του;  Πρόκειται για το τέλειο μίγμα που οδηγεί σε brain drain με βάση όλες τις σχετικές έρευνες, όπως της Τράπεζας Ελλάδος.7 Οι ικανότεροι επιστήμονες θα αποχωρήσουν από τα Ελληνικά ΑΕΙ και θα είναι πολλοί. Το είδαμε στο κορύφωμα της κρίσης όταν πολλοί ικανοί πανεπιστημιακοί έφυγαν στο εξωτερικό για όλους αυτούς τους λόγους. Θα μείνουν στα Ελληνικά ΑΕΙ οι πιο ηλικιωμένοι που δεν αντέχουν να φύγουν, οι πλέον αδύναμοι και εξαρτημένοι, όσοι προσαρμόζονται εύκολα στην κολακεία, κλπ. Δημιουργώντας ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον μίζερο, τοξικό και αναποτελεσματικό.

Ίσως ρωτήσετε, μήπως με την αλλαγή του τρόπου διοίκησης μπορούμε να πάμε καλύτερα στα θέματα απόδοσης; Καλύτερα από την υπάρχουσα κορυφαία απόδοση σε έρευνα με βάση τις χρηματοδοτήσεις; Όταν είσαι ήδη σε κορυφαίο επίπεδο με βάση τις χρηματοδοτήσεις το περιθώριο βελτίωσης είναι μικρό, όμως το να πέσεις απ’ την κορυφή λόγω δραστικών αλλαγών μπορείς εύκολα να το πετύχεις. Βεβαίως μπορείς να αυξήσεις την απόδοση αυξάνοντας τις χρηματοδοτήσεις.

Νέος νόμος και υποχρηματοδότηση ΑΕΙ: επιπτώσεις στην έρευνα και ανάπτυξη της χώρας 

Κι εδώ περνούμε στο δεύτερο αντικειμενικό δεδομένο που χρειάζεται να συζητηθεί για το νομοσχέδιο. Μαζί με την αναστάτωση από τις αλλαγές στον τρόπο διοίκησης, επιχειρούνται και πολλές αλλαγές σε προγράμματα σπουδών και στους κανονισμούς σπουδών και λειτουργίας που απαιτούν εκατομμύρια εργατοώρες και κόστη για νέους τρόπους οργάνωσης, μηχανογράφησης κλπ. Εισάγονται πολλαπλά προγράμματα σπουδών και πολλές νέες δομές, όμως οι χρηματοδοτήσεις για προσωπικό και υποδομές όχι μόνο δεν αυξάνονται για να καλύψουν τι ανάγκες, αλλά βαίνουν μειούμενες. Από το ξεκίνημα των μνημονίων είχαμε 40% μείωση των καθηγητών ΑΕΙ, σαφώς περισσότεροι από τα 4000 νέα μέλη Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού (ΔΕΠ) που υποσχέθηκε ο αρχηγός της αντιπολίτευσης πριν ένα χρόνο. 

Χωρίς σημαντική αύξηση των μελών ΔΕΠ, η παραγωγή έρευνας στη χώρα βαίνει δραματικά μειούμενη συγκριτικά με άλλες χώρες, οι οποίες όχι μόνο δεν μείωσαν αλλά αύξησαν τον αριθμό των ερευνητών και καθηγητών ΑΕΙ. Ανά κάθε στιγμή, το κάθε μέλος ΔΕΠ επιβλέπει τουλάχιστον 4-5 διδακτορικές εργασίες και συχνά projects μεταδιδακτόρων, ενώ ο κάθε διδακτορικός τίτλος συνήθως απονέμεται αφού έχει προκύψει τουλάχιστον μια επιστημονική δημοσίευση. Όσο περισσότερους καθηγητές ΑΕΙ έχει μια χώρα, τόσο περισσότερη και ποιοτικότερη έρευνα παράγει.  

Ταυτόχρονα, χωρίς αύξηση προσωπικού και πόρων, οι εναπομένοντες Έλληνες καθηγητές ΑΕΙ θα πρέπει να μειώσουν δραστικά την έρευνά τους, τον χρόνο που αφιερώνουν για έρευνα υπερ του χρόνου διδασκαλίας και διοίκησης, για να καλύψουν έστω και μικρό ποσοστό των νέων μαθημάτων, νέων προγραμμάτων σπουδών και νέων δομών που ζητείται να λειτουργήσουν με το νέο νομοσχέδιο. 

Όπως προκύπτει απ’ όλες τις μελέτες και επιστημονικές θεωρίες όπως του Paul Romer που βραβεύτηκε με Νόμπελ, η μείωση της έρευνας σε μία χώρα συγκριτικά με άλλες χώρες, εκτός από τις δραματικές συνέπειες στα ΑΕΙ, οδηγεί και σε δραματική μείωση της ανταγωνιστικότητας και γενικότερης ανάπτυξης της χώρας. 8 

Θα αναφέρω πάλι ένα παράδειγμα ως μελέτη περίπτωσης. Το τμήμα μου, που ΔΕΝ είναι στις τεχνολογίες αιχμής, την τελευταία δεκαετία 2012-2021 κατά μέσο όρο είχε 24 μέλη ΔΕΠ και προσέλκυσε από ερευνητικά ανταγωνιστικά προγράμματα 8.577.059 Ευρώ, πολλά απ’ τα οποία ήταν κατ’ ευθείαν από την Ευρώπη. Δηλαδή στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, το τυπικό μέλος ΔΕΠ προσέλκυε κατά μέσο όρο 35.584 Ευρώ ετησίως, ποσό μεγαλύτερο από τον ετήσιο μισθό του. Με τα χρήματα αυτά πληρώθηκαν δεκάδες νέοι ερευνητές που παρέμειναν στην Ελλάδα, έγινε παραγωγή καινοτόμου υλικού για την Ελληνική οικονομία και εκπαίδευση, εκπαιδεύτηκαν σε προηγμένες τεχνολογίες νέοι επιστήμονες και φυσικά πληρώθηκαν φόροι στο κράτος. Σ’ αυτά αν προσθέσεις και πάνω από 2 εκατομμύρια από εισαγωγή συναλλάγματος λόγω διετούς παραμονής στη χώρα περίπου 80 διεθνών μεταπτυχιακών φοιτητών και εξάμηνης ή ετήσιας παραμονής πολλών δεκάδων Ευρωπαίων προπτυχιακών φοιτητών Erasmus, επισκέψεων δεκάδων διεθνών ερευνητών και καθηγητών ΑΕΙ και διοργάνωση διεθνών συνεδρίων, ημερίδων κλπ., μπορεί κανείς να διαπιστώσει ένα μέρος μόνο της συνεισφοράς του τμήματος στην οικονομία της χώρας. 

Διότι η μεγαλύτερη εικόνα είναι ότι σ’ αυτή την δεκαετία το προσωπικό αυτού του τμήματος ανέπτυξε νέα προγράμματα σπουδών για σχολεία, παρήγαγε βιβλία, άρθρα, ιστοσελίδες και νέες τεχνολογίες που εκσυγχρόνισαν τον κλάδο και την Ελληνική κοινωνία και κυρίως επιμόρφωσε χιλιάδες εν ενεργεία και μελλοντικούς επιστήμονες και εκπαιδευτικούς. Πάνω από το 65% των αποφοίτων του τμήματος της τελευταίας δεκαετίας εργάζονται στον κλάδο που σχετίζεται με το αντικείμενο του τμήματος, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό αποφοίτων ακολούθησε διαφορετική επαγγελματική διαδρομή. Ως μέτρο σύγκρισης, σχετικά παρόμοιο ήταν και το ποσοστό απασχόλησης στον κλάδο των αποφοίτων πανεπιστημιακού τμήματος στον ίδιο κλάδο στην Μ. Βρετανία, παρά το σαφώς χαμηλότερο ποσοστό της γενικότερης ανεργίας στους νέους και βεβαίως τους πολύ υψηλότερους μισθούς στην Μ. Βρετανία. 
Ειλικρινά, δεν κατανοώ γιατί ένα λιγότερο δημοκρατικό μοντέλο διοίκησης, μια πιο αυταρχική διοίκηση θα έκανε το παραπάνω Ελληνικό τμήμα πιο παραγωγικό και θα προσέλκυε και θα διατηρούσε στο τμήμα και στη χώρα περισσότερους χαρούμενους νέους ικανούς επιστήμονες.  Ένας συνάδελφος που δεν θα εκλεγεί αλλά θα διορισθεί κοσμήτορας, γιατί θα βοηθήσει αυτό το τμήμα να τα πάει ακόμη καλύτερα; Μήπως είναι πιο πιθανό να δημιουργήσει αντιθέσεις αφού δεν θα έχει την αποδοχή των καθηγητών του; 

Το παραπάνω τμήμα από τα 8.577.059 Ευρώ που προσέλκυσε, απέδωσε στο κράτος 2.058.490 Ευρώ σε φόρους και επιπλέον ποσά στα ασφαλιστικά ταμεία.  Το κράτος με τα 2.058.490 Ευρώ που πήρε θα μπορούσε να έχει προσφέρει στο τμήμα έξι νέες θέσεις επίκουρων ή αναπληρωτών καθηγητών για ολόκληρη την τελευταία δεκαετία. Οι έξι νέοι καθηγητές στη συνέχεια θα του απέδιδαν επιπλέον φόρους από προσέλκυση ερευνητικών προγραμμάτων, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην ερευνητική παραγωγή, στις εκπαιδευτικές ανάγκες και στην βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της χώρας. 

Αντί η κυβέρνηση να περικόπτει πόρους από ΑΕΙ που αξιολογούνται χαμηλότερα από άλλα ΑΕΙ και αντί να νομοθετεί αυταρχικά μοντέλα διοίκησης, θα μπορούσε να υιοθετήσει το παραπάνω κίνητρο εντός του υφιστάμενου δημοκρατικού τρόπου διοίκησης για αύξηση της απόδοσης τμημάτων και ΑΕΙ, για ενίσχυση της έρευνας και της οικονομίας και για ικανοποίηση όλων. Συνυπολογίζοντας βεβαίως ότι ανάλογα με το γνωστικό αντικείμενο, την περιοχή, τα χρόνια λειτουργίας, κλπ., τα τμήματα έχουν περισσότερες ή λιγότερες δυνατότητες σε σύγκριση με το παραπάνω τμήμα για προσέλκυση ερευνητικών προγραμμάτων και λοιπών χρηματοδοτήσεων.  

Ακούστε τους καθηγητές ΑΕΙ για το καλό της χώρας

Παρά τις επαναλαμβανόμενες προκλήσεις αρθρογράφων μεγάλων ΜΜΕ, εξαιρετικοί καθηγητές και πρυτάνεις ΑΕΙ που αντιτίθενται στο νομοσχέδιο, αποφεύγουν να δημοσιοποιούν τις εμπειρίες τους διοίκησης στα ΑΕΙ, τα ερευνητικά τους γαλόνια, καθώς και τις διεθνείς εμπειρίες τους σε διεθνή ΑΕΙ και να συγκρίνονται μ’ αυτούς που έχουν γράψει ή ψηφίζουν νομοσχέδια. Όποιος θέλει να κάνει συγκρίσεις είναι εύκολο, τα βιογραφικά όλων μας είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο.  Δεν ωφελεί να κάνουμε συγκρίσεις ή να προσβάλουμε πρόσωπα που σχεδιάζουν και ψηφίζουν νομοσχέδια. 

Όμως χρειάζεται να δουν όλοι και κυρίως οι βουλευτές που θα ψηφίσουν το νομοσχέδιο, το τι έχουμε κάνει και τι προσφέρουμε όλοι μας στην κοινωνία, στην οικονομία και στην ανάπτυξη της χώρας τα τελευταία 30 χρόνια. Τι έχουν προσφέρει ο κύριος όγκος των πολιτικών, επιχειρηματιών, δημοσιογράφων και εκπροσώπων άλλων κλάδων και τι οι Έλληνες καθηγητές ΑΕΙ που εδώ και 30 χρόνια λειτουργούμε σε ένα δημοκρατικό πανεπιστήμιο, το οποίο μαζί με τη ζωντάνια και το βλέμμα των φοιτητών μας, παρέμεναν εδώ και χρόνια ως κύριες πηγές εγρήγορσης και έμπνευσής μας. Σε μια χώρα, όπου η οικονομία της σωρευτικά τα τελευταία τριάντα χρόνια έχει παρακμάσει ταχύτερα από κάθε άλλη στον κόσμο, όπου οι περισσότεροι δείκτες στη διάρκεια της 30ετίας δείχνουν παρακμή, με λίγες εξαιρέσεις οι οποίες περιλαμβάνουν την παραγωγή επιστημονικού έργου και ικανών νέων επιστημόνων.  

Ζητάμε απ’ όλους και κυρίως του βουλευτές να κατανοήσουν την θέση τους και τη θέση μας χωρίς προκαταλήψεις και ιδεολογήματα. Να καταλάβουν ότι η αντίθεση των καθηγητών ΑΕΙ στην αποδημοκρατικοποίηση αλλά και υποχρηματοδότηση των ΑΕΙ βασίζεται σε στέρεα  δεδομένα και επιχειρήματα και ότι δεν μετατράπηκαν σε μια νύχτα σε λαϊκιστές και αντιδραστικούς οι πρυτάνεις και οι καθηγητές ΑΕΙ, ακόμη και οι παρατάξεις της ΠΟΣΔΕΠ που είναι φιλικές προς την κυβέρνηση.  Για να βοηθήσουμε όλοι να βελτιώσουμε τα ΑΕΙ και την χώρα. 

* Ο Αθανάσιος Παπαϊωαννου είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Αναφορές

• Pastor, J. M., Serrano, L., & Zaera, I. (2015). The research output of European higher education institutions. Scientometrics, 102(3), 1867-1893.
• Παπαϊωάννου Α. (2020). Οι δαπάνες για έρευνα σε Έλληνες πανεπιστημιακούς πιάνουν τόπο καλύτερα από οποιασδήποτε χώρας! https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/ereyna-oi-dapanes-gia-ereyna-pros-ellines-panepistimiakoys-pianoyn-topo-kalytera 
• Παπαϊωάννου Α. (2020). Έρευνα και Ανάπτυξη: Παραλήψεις και λαθεμένα μηνύματα της έκθεσης Πισσαρίδη.    https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/ereyna-kai-anaptyksi-paralipseis-kai…
• Παπαϊωάννου Α. (2021). Έρευνα: Το 63% των κορυφαίων Ελλήνων πανεπιστημιακών έκανε το διδακτορικό τους στην Ελλάδα    https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/ereyna-63-ton-koryfaion-ellinon-pane…
• Eurostat.   Student-academic staff ratios in tertiary education, 2018. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Tertiary_education_statistics  
• Eurostat 2021: In 2021, more than 40 % of the 25-34 year olds in the EU had completed tertiary education. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Educational_attainment_statistics   
• Λαζαρέτου Ζ. (2016). Φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου: Η Σύγχρονη τάση μετανάστευσης των Ελλήνων στα χρόνια της κρίσης. Τράπεζα Ελλάδος. https://www.bankofgreece.gr/Publications/oikodelt201607.pdf 
• Παπαϊωάννου Α. (2021).   Η επένδυση 3% του ΑΕΠ στην Έρευνα και Ανάπτυξη προάγει την ανταγωνιστικότητα και την ανάπτυξη της χώρας   https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/i-ependysi-3-toy-aep-stin-ereyna-kai…