Ο Ηλίας Γκότσης, Κοινωνιολόγος & Οικογενειακός Ψυχοθεραπευτής, αφηγείται στην Κρυσταλία Πατούλη και το Tvxs.gr, τη δημιουργική εμπειρία –από την ιδέα μέχρι το τυπογραφείο- της συγγραφής του νέου βιβλίου του «Κρίση και μετασχηματισμοί: Διάλογοι για το νόημα, την (ψυχο)θεραπεία και τη ζωή» που μόλις κυκλοφόρησε από την εκδόσεις Αρμός.

Το έναυσμα για τη  συγγραφή του βιβλίου ξεκίνησε, από ερωτήματα που με απασχολούν εδώ και πολλά χρόνια αλλά εντάθηκαν τον Σεπτέμβριο 2020, σε μια περίοδο που στο κοινωνικό τοπίο η αίσθηση του αδιεξόδου, οι ανισότητες, τα προβλήματα ψυχικής υγείας, η δυστοπία, ο κοινωνικός αποκλεισμός και άλλα παρόμοια φαινόμενα εντείνονται ολοένα και περισσότερο καθώς η κρίση βαθαίνει και απλώνεται επηρεάζοντας   από τις πραγματικότητες που ζούμε.

-Το πρώτο ερώτημα αφορούσε το πως θα ήταν δυνατό να νοηματοδοτηθεί εναλλακτικά και δημιουργικά μια εμπειρία παρατεταμένης και οξείας κρίσης, η οποία έχει οδηγήσει σε ένα σημείο, το οποίο στη θεωρία των κρίσεων ονομάζουμε και περιγράφουμε ως κρίσιμη καμπή.

Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε σε μια κλειστή στροφή, μετά από την οποία ακολουθούν μια σειρά επιλογών. Έτσι έχει τεράστια σημασία η απόφαση που θα λάβουμε σχετικά με ποια διαδρομή θα ακολουθήσουμε.

Εκτιμώ ότι η κρίση είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη ζωή, ωστόσο ορισμένες ιστορικές στιγμές οξύνεται, όπως συνέβη τα τελευταία 13 χρόνια στην χώρα μας.

Έτσι, από  το 2009 κι ύστερα, εμφανίζεται λαμβάνοντας διαφορετικές μορφές κάθε φορά, όπως λ.χ. οικονομική, πολιτική, κοινωνική, υπαρξιακή, ψυχολογική και τα τελευταία δύο χρόνια υγειονομική, ενώ κυρίως και πάνω από όλα αυτά  θεωρώ ότι  είναι επίσης μια  κρίση της δημοκρατίας και του πολιτισμού μας.

Στην κρίσιμη καμπή που βρισκόμαστε οι επιλογές και οι αποφάσεις μας ενδέχεται να μας οδηγήσουν σε δημιουργικές μετακινήσεις και μετασχηματισμούς που συνδέονται με την κουλτούρα μας, την οπτική την οποία βλέπουμε τον κόσμο και εν τέλει την αισθητική και τις πρακτικές μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Υπάρχει όμως ισχυρή περίπτωση, όπως άλλωστε το ζούμε σε πολλές περιπτώσεις, να οδηγηθούμε σε μια παλινδρόμηση, σε μια καθήλωση και εν τέλει σε μια κυριαρχία της βίας, ως μια μορφή οργάνωσης τόσο του ενδοψυχικού μας κόσμου, όσο και των διαπροσωπικών και κοινωνικών μας σχέσεων.

-Ένα ακόμα ερώτημα αφορά στο πως η διαλογικότητα, ως αισθητική θεωρία αλλά και ως καθημερινή πρακτική σχέσεων και συνδέσεων μεταξύ των ανθρώπων, θα μπορούσε να συμβάλει σε αυτή τη διεργασία των επιλογών μας, η οποία αποτελεί ένα συνεχές γίγνεσθαι το οποίο έχει σημασία να είναι σε συνάφεια και συγχρονικότητα με τα όσα συμβαίνουν στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.

Αυτά τα δυο ερωτήματα με οδήγησαν στην ιδέα να γραφεί ένα βιβλίο για την κρίση, το οποίο θα βασιζόταν και θα αξιοποιούσε τη θεωρία της διαλογικότητας και έτσι οδηγήθηκα στην απόφαση να προσκαλέσω ανθρώπους, που εκτιμώ για το έργο τους και την συνολικότερη προσφορά και παρουσία τους, να συμμετάσχουν σε ένα συλλογικό έργο.

Αυτή η πρόσκληση συνιστά παράλληλα μια πρόταση για το πώς ο διάλογος, η συνάντηση και η σύνδεση με τον άλλο, μπορεί να είναι ο συνδετικός ιστός σε μια προσπάθεια να νοηματοδοτηθεί εναλλακτικά η εμπειρία της κρίσης, ως μια δυνατότητα να αναστοχαστούμε σχετικά με το φαντασιακό πρόταγμα και την επανοηματοδότηση της καθημερινής μας ζωής.

Όπως εξομολογητικά γράφω και στο βιβλίο, ένα ισχυρό κίνητρο για αυτή την προσπάθεια της συνάντησης με τον άλλο, ήταν το γεγονός πως χρειαζόμουν ─ και εξακολουθώ να χρειάζομαι, καθώς οι όποιες απαντήσεις οδηγούν σε καινούργια ερωτήματα ─ μια απάντηση σε ένα ατομικό επίπεδο, στην ερώτηση που μου θέτει μια εσωτερική φωνή:

Σε ποιες ατραπούς με οδηγεί και θα με οδηγήσει μελλοντικά  στην προσωπική και επαγγελματική μου ζωή αυτή η συνθήκη; Πως με επηρεάζει και με διαμορφώνει σχεσιακά, κοινωνικά και πολιτικά; Ταυτόχρονα αναρωτιόμουν, και συνεχίζω να το κάνω, πού θα οδηγηθούμε σε ένα συλλογικό επίπεδο καθώς φοβάμαι και ανησυχώ ότι ο πόλεμος, ο αυταρχισμός, και ο σκοταδισμός μπορεί να είναι το επόμενο βήμα για τον άνθρωπο.

Το αρχικό βήμα για τους διαλόγους ήταν η δημιουργία ορισμένων αξόνων σε συνεργασία με την Άννα Κιαπόκα, ως κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με ό,τι αναδύεται στο τοπίο που έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια.

Καθώς η πρόσκληση της Κρυσταλλίας Πατούλη για το tvxs.gr αφορά την αποτύπωση της διαδρομής «Από την ιδέα στο τυπογραφείο» δεν θέλω να εστιάσω μονάχα στην περιγραφή των θεματικών του βιβλίου αλλά  και σε ορισμένες άλλες λεπτομέρειες, που έχουν όπως εκτιμώ τη δική τους σημασία:

Αυτό που λοιπόν που έχει ενδιαφέρον να μοιραστώ με τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες του βιβλίου, είναι το γεγονός ότι το αρχικό σχέδιο προέβλεπε μία πρώτη απομαγνητοφώνηση των διαλόγων, οι οποίοι θα βασίζονταν στους άξονες που είχαν προσχεδιαστεί. Το δεύτερο βήμα θα ήταν μία ενδελεχής επιμέλεια ώστε αυτοί να αποκτήσουν μία συνοχή ως γραπτό κείμενο αλλά επίσης την θεμελίωση του εγχειρήματος μέσα από μία θεωρητική και επιστημονική εισαγωγή σχετικά με την κατανόηση των κρίσεων.

Ευτυχώς τα γεγονότα δεν ακολουθούν ποτέ μια γραμμική ακολουθία, η ρευστότητα εμφανίζεται απρόσκλητη και εμείς χρειάζεται άλλοτε να παραμένουμε σταθεροί και αμετακίνητοι και άλλοτε να αφηνόμαστε στη ροή των γεγονότων.

Έτσι ήδη από την αρχή των πρώτων διαλόγων, οι συνομιλητές/τριες μας, μέσα από την αυθεντικότητα και τη  δημιουργικότητά τους, δεν ακολούθησαν με ακρίβεια τους άξονες που είχαμε χαράξει αλλά άρχισαν να διευρύνουν το πεδίο εισάγοντας τις δικές τους θεματικές.

Αυτό ήταν το πρώτο γεγονός που εκτιμώ ότι έδωσε μια ώθηση στο να γίνουν οι διάλογοι πιο πλούσιοι και περισσότερο αυθόρμητοι.

Το δεύτερο γεγονός, που εμπλούτισε το αρχικό σχέδιο, σχετίζεται με ένα προσωπικό βίωμα:

Το Δεκέμβριο και ενώ είχαν ολοκληρωθεί οι τρείς πρώτοι διάλογοι, παρουσιάστηκε στο δεξί μου χέρι μία σοβαρή βλάβη στο ωλένιο νεύρο, γεγονός που αρχικά επέφερε μία ακινητοποίηση για μεγάλο χρονικό διάστημα και που με έβαλε σε πολλές σκέψεις και προβληματισμούς που έφταναν μέχρι την  διακοπή του εγχειρήματος.

Σε μία δεύτερη φάση άρχισα να μετακινούμαι εσωτερικά εγκαταλείποντας την παντοδυναμία, αποδεχόμενος την ευαλωτότητα μου. Έτσι αποφάσισα να αναζητήσω βοήθεια από ανθρώπους που εμπιστευόμουν και με τους οποίους είχα συνεργαστεί στο παρελθόν.

Θυμάμαι ακόμα τον ενθουσιασμό με τον οποίο μοιράστηκα αυτή την πολύ καινούρια για μένα εμπειρία, το να μοιράζομαι δηλαδή δημόσια την αδυναμία μου και να αναζητώ βοήθεια, με τον Δημήτρη Καραγιάννη ο οποίος με προειδοποίησε να προσέξω την «υποτροπή σε μια θέση δύναμης», μόλις η κρίση που ζούσα μαλακώσει.

Όπως χαρακτηριστικά μου είπε, οι αλλαγές που έρχονται μέσα από την αναγκαιότητα και όχι μέσα από την συνειδητοποίηση, την ωρίμανση και την αναζήτηση ενός καινούργιου νοήματος, ενδέχεται να είναι πρόσκαιρες ή συγκυριακές.

Αυτή συζήτηση ήταν ένα εξαιρετικό ερέθισμα να δοθεί μια έμφαση στη διάκριση μεταξύ των αλλαγών και των μετασχηματισμών.

Οι αλλαγές, ιδιαίτερα εκείνες που στην συστημική θεωρία ονομάζουμε αλλαγές πρώτου επιπέδου, με ένα παράδοξο τρόπο συχνά οδηγούν στην ενίσχυση της ομοιόστασης και σε μια αναζήτηση της ισορροπίας με αποτέλεσμα να παγιδευόμαστε σε μια οικειότητα, η οποία υποκρύπτει σοβαρές απειλές για την επιβίωσή μας. Αυτές οι αλλαγές  νομιμοποιούν ή μας παγιδεύουν σε μία ψευδαίσθηση, επίλυσης των κρίσεων, η οποία συχνά συνοδεύεται από μία πρόσκαιρη ανακούφιση και την πεποίθηση ότι όλα πέρασαν δίχως να υποστούμε σοβαρές απώλειες.

Ωστόσο οι απώλειες, σε κάθε μορφής μετάβαση, είναι αναπόφευκτες και το ψυχικό πένθος, ο φόβος, αλλά και ο πόνος, που συνοδεύουν αυτή την επίγνωση μαλακώνουν μονάχα από την πεποίθηση ότι σε ένα επόμενο βήμα θα υπάρξει ένας εμπλουτισμός και μια ανέλιξη.

Αν αποδεχτούμε την απώλεια μπορούμε τότε να  εμπιστευτούμε τη δυνατότητα μας να προβούμε σε μετασχηματισμούς, για τους οποίους εντούτοις προκειμένου να υπάρξουν  ως δυνητικές επιλογές χρειάζεται να αναστοχαστούμε απολογιστικά σε σχέση με τη διαδρομή μας στο παρελθόν, ώστε να αποκτήσουμε μια γνώση που θα μας βοηθήσει στην προσπάθειά μας να οραματιστούμε τον εαυτό μας στο βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο μέλλον.

Αυτή η διαδρομή έχει μια ιδιαίτερη αξία καθώς μας τοποθετεί σε μια θέση από την οποία βιώνουμε το χρόνο ως μια αδιάσπαστη και συνεχή συνθήκη, σε αντίθεση με το βίωμα του χρόνου σε περιόδους έντονων κρίσεων. Εκεί ο χρόνος κατακερματίζεται και το παρελθόν κυριαρχεί τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον.

Στους διαλόγους που έγιναν κατά σειρά με τους/τις Θωμά Μαυροφίδη, Χάρις Κατάκη , Δημήτρη Καραγιάννη, Δημήτρη Παπανικολάου, Γλυκερία Μπασδέκη, Ευφροσύνη Μουρελή, Κατερίνα Μάτσα, Σάββα Μιχαήλ, Δόμνα Βεντουράτου και Πέτρο Πολυχρόνη, αναπτύχθηκαν ορισμένες, σημαντικές όπως εκτιμώ διερωτήσεις σχετικά με τα ακόλουθα:

Οι επιδράσεις που ασκούν στον σύγχρονο κόσμο ο κατακερματισμός αλλά και η ειδημοσύνη και συνακόλουθα η κυριαρχία των ειδικών και της διαμεσολάβησης. Η  ανάγκη να δημιουργήσουμε συνεργατικά δίκτυα και η  αναγκαιότητα να μετακινηθούμε σε αναστοχαστικές ευρυγώνιες θέσεις θέασης του κόσμου. Η αποδοχή ότι η κρίση αποτελεί ένα φυσικό γεγονός όπως άλλωστε και η ρευστότητα. Η αναρώτηση σχετικά με το νόημα που παράγουμε μέσα στην κρίση και το πως αυτό μπορεί να μας οδηγήσει σε μια ουσιαστική σύνδεση με τη χαρά και τη ζωή.

Οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τις μετακινήσεις μας σε θέσεις ρετροτοπίας. Οι επιδράσεις της κρίσης στον αποκλεισμό και την αορατότητα ομάδων και ατόμων, όπως π.χ. τα ΛΟΑΤΚΙ+  άτομα, τα οποία αποκλείονται από τη δημόσια σφαίρα από τον  κυρίαρχο λόγο της ετεροκανονικότητας. Τα ζητήματα που αναδύονται σε περιόδους κρίσης και τα οποία αφορούν την σχέση του ανθρώπου με τους άλλους, με τον κόσμο και τη φύση.

Η επιστημολογία αλλά και η αναγκαιότητα να υιοθετήσουμε μια θέση που θα μας επιτρέψει να υπερβούμε τη μερικότητα και  συνδεθούμε με το Όλον, προβαίνοντας σε μετασχηματισμούς και αλλαγές δευτέρου επιπέδου. Η ανάπτυξη ενός κριτικού λόγου ο οποίος θα θέσει αναστοχαστικά ερωτήματα σχετικά με την άρνηση και την τυφλότητα να αναγνωρίσουμε τις θεμελιώδης αιτίες των κρίσεων και τις συνέπειες του καπιταλιστικού τρόπου ζωής στην οργάνωση των ανθρώπινων σχέσεων.

Η ανάδειξη της συμπλοκότητας και η υιοθέτηση μας θέσης κατανόησης των κρίσεων μέσω της συστημικής επιστημολογίας. Η σημασία  της συνεργατικής και συμπεριληπτικής ηθικής. Η αναγνώριση των ευάλωτων και σκοτεινών πλευρών του εαυτού μας.

Η διαχείριση και η αποδοχή του πένθους την περίοδο της πανδημίας. Η δυνατότητα των ανθρώπων να ορίσουν, δίχως διαμεσολαβήσεις το μέλλον τους και να ξεπεράσουν την χειραγώγηση και την αλλοτρίωση που επιφέρει ο καπιταλισμός στην ανθρώπινη συνείδηση.

Η αναγνώριση και ο «σεβασμός» του τραύματος και η εστίαση στα πεδία μετατραυματικής ανάπτυξης. Η μετάβαση από μια παιδική θέση σε μια θέση ενηλικίωσης και η εγκατάλειψη μιας ναρκισσιστικής  παντοδυναμικής θέσης.

Το βιβλίο θα ήταν ωστόσο αδύνατο να ολοκληρωθεί δίχως να συμβούν δυο καθοριστικά γεγονότα:

Το ένα αφορά στην αποδοχή του Π. Πολυχρόνη, ο οποίος αποδέχτηκε την πρόσκλησή μου να ανταποκριθεί σε ένα τελευταίο διάλογο σχετικά με την συστημική και συμπεριληπτική ηθική και το νόημα της ευτυχίας, ο οποίος αποτελεί και τον επίλογο του βιβλίου.

Το δεύτερο γεγονός αφορά επίσης στην αποδοχή μιας πρότασης που έκανα στην Βάσω Παπαδιώτη να συγγράψει ένα πρόλογο στο βιβλίο στον οποίο εξοικειώνει του αναγνώστες και τις αναγνώστριες με τη συστημική σκέψη και τονίζει  τη σημασία της ως ένα μέσο για την κατανόηση των κρίσεων.

Αυτά τα δυο στοιχεία, δηλαδή ο επίλογος και ο πρόλογος, μαζί με την εισαγωγή, την οποία συνέγραψα στο τέλος, αποκτούν μια μεγάλη αξία, γιατί έτσι οι υπόλοιποι διάλογοι πλαισιώνονται και ολοκληρώνονται, μέσα από τη δημιουργία ενός ενοποιητικού πλαισίου.

Το βιβλίο ─το οποίο  αποτελεί ένα συστημικό και διαλογικό εγχείρημα, ανεξάρτητα από τις θέσεις που εκφράζουν οι συνομιλητές και οι συνομιλήτριες που διατηρούν την θεωρητική αυτονομία και την ατομική θέση και οπτική τους─ ολοκληρώθηκε τελικά τον Νοέμβριο του 2022, ένα χρόνο μετά τη σύλληψη της ιδέας του.

Μετά την έκδοσή του, έχω την αίσθηση ότι η διερώτηση για το που θα στρίψουμε το τιμόνι σε αυτή την κρίσιμη καμπή, παραμένει και γίνεται πιο επίκαιρη μετά τον πόλεμο που διεξάγεται στην Ουκρανία, κάτι που φέρνει στο προσκήνιο την αναγκαιότητα, όχι μόνο για το διάλογο αλλά επίσης και για την ηθική της διαπραγμάτευσης, μια έννοια που τίθεται επιτακτικά στο βιβλίο.

Το βιβλίο αφιερώνεται στους πρόσφυγες που βιώνουν την κρίση του ξεριζωμού και στη μνήμη του Π. Πολυχρόνη ο οποίος λόγω ενός σοβαρού προβλήματος υγείας απεβίωσε το Φθινόπωρο 2021.
Τα έσοδά του θα διατεθούν στην οργάνωση «Κύκλος» που παρέχει εκπαιδευτικές και συμβουλευτικές υπηρεσίες σε πρόσφυγες. –

Κρίση και μετασχηματισμοί
Διάλογοι για το νόημα, την (ψυχο)θεραπεία και τη ζωή
Συλλογικό έργο – Επιμέλεια: Ηλίας Γκότσης
Εκδόσεις Αρμός – 2022

Συμμετέχουν: Δόμνα Βεντουράτου • Δημήτρης Καραγιάννης • Χάρις Κατάκη • Άννα Κιαπόκα • Κατερίνα Μάτσα • Θωμάς Μαυροφίδης • Σάββας Μιχαήλ • Ευφροσύνη Μουρελή • Γλυκερία Μπασδέκη • Δημήτρης Παπανικολάου • Πέτρος Πολυχρόνης.