Νιώθοντας βαθιά μέσα μου γνωστικιστής  -αν και σε ένα άλλο βαθμό α-γνωστικιστής, όσο και συγκρητιστής– και σε αυτή την βαθιά -αντιφατική- πίστη μου, στηρίζω και την έλξη που μου ασκεί το αιρετικό Ισλάμ, οι Σούφι, οι Δερβίσηδες, οι Μπεκτασί, διάβασα με πάθος το νέο βιβλίο του Γιώργου Στάμκου Οι πρόδρομοι των Βογόμιλων: Στη Σκιά του Άλλου Θεού. Σε αυτό το σημείωμα θα συνεχίσω την αναστοχαστική ανάγνωση του βιβλίου και θα δημοσιεύσω κάποιες περαιτέρω σκέψεις, ενταγμένες όμως σε μια συνολικότερη λογική, που υπερβαίνει τα θέματα που συζητάει το βιβλίο του Γιώργου Στάμκου. Γράφει ο Δημήτρης Σκάλτσας Αργυρός.

Από την αταξική στην ταξική κοινωνία

Δεν ξεκίνησαν και ούτε εξελίχθησαν όλα αυτόματα και κυρίως γραμμικά: Ήταν όμως κάπου στην Νεολιθική Εποχή –σε μια χρονική περίοδο χιλιάδων ετών- που την θέση της πρωτόγονης αταξικής κοινωνίας, την παίρνει η ταξική κοινωνία. Η ανάμνηση αυτή της πρώτης αταξικής κοινωνίας έχει περάσει σε όλες τις θρησκευτικού/φιλοσοφικού τύπου αναγνώσεις περί αρχικής παραδεισένιας και ιδεατής κατάστασης.

‘Ύστερα ήρθε η βάρβαρη εποχή του χαλκού και η ακόμη πιο βάρβαρη εποχή του σιδήρου, με τους  ισχυρούς να σκλαβώνουν τους ανίσχυρους. Τα πράγματα άρχισαν να ισορροπούν στην κλασική Ελληνική αρχαιότητα: Με την δικαιοσύνη, την Ύβρη και την Νέμεση να αγωνίζονται για το πια αξία, για το πια δύναμη θα κυριαρχήσει.

Πρόκειται για ένα αδυσώπητο συνεχή αγώνα ενάντια στην βαρβαρότητα της εξουσίας. Με την τραγικότητα, τις τραγωδίες, την ποίηση, το έπος, τα μυστήρια και τους μύστες και στην συνέχεια την φιλοσοφία να αποτελούν το αντίπαλο δέος σε αυτή την βάρβαρη εξουσία.

Μέση Οδός: η Θρησκεία

Η θρησκεία -ή κάθε μορφής θρησκεία- κρατούσε και κρατάει μια ενδιάμεση στάση, επιχειρώντας να συμβιβάσει τα αντίπαλα και ανταγωνιστικά συμφέροντα, μεταφέροντας την σύγκρουση στο κόσμο των ιδεών, μιλώντας για μια “παραδεισένια κατάσταση’ που κάπου χάθηκε όταν οι άνθρωποι αμφισβήτησαν την θεϊκή εξουσία. Και αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι για να βρουν τον εαυτό τους, για να βρουν την ευτυχία, να απαιτείται να μεταφέρουν την δική τους αυτεξούσια ελευθερία, την δική τους ελεύθερη βούληση, στην θεία δύναμη. Με τους ιερείς και τους παπάδες της κάθε θρησκείας να παίζουν το ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ του ανθρώπου και του θεού.

Το κοινό μοτίβο στις θρησκείες και ειδικότερα στις μονοθεϊστικές θρησκείες θεωρούσε πως ο υπάρχον κόσμος δεν ήταν ο καλύτερος που μπορούσε να υπάρξει και πως η βαρβαρότητα, η αμαρτία έχουν κυριαρχήσει σε αυτό τον κόσμο, Με το Μεσσία ή τους Μεσσίες να καλούνται να σώσουν αυτό τον κόσμο από την αμαρτία και την καταστροφή. Μεσσίας και Μεσσίες στέλνει ο θεός, όπως και τον υιό του για να ξανακερδίσει τον κόσμο από τις σατανικές δυνάμεις. Με τον Γνωστικισμό να επιχειρεί μια εναλλακτική ανάγνωση: ο υπάρχον κόσμος τον δημιούργησε ένας κακός δημιουργός, ένας κακός θεός.

Το παραπάνω μοτίβο απέκτησε πολλές μορφές, με τον Εβραϊσμό πήρε ιστορικό χαρακτήρα, ενώ με τον Χριστιανισμό απόκτησε μια οικουμενικότητα, οικουμενικότητα της συνάντησης του Εβραϊσμού με το Ελληνορωμαϊκό πνεύμα. Όμως δεν φτάνει μόνο η οικουμενικότητα του πνεύματος του και των λόγων του: Ο Χριστιανισμός μετατράπηκε σε παγκόσμια θρησκεία μέσω της μετατροπής του σε κρατική θρησκεία, έχοντας το μονοπώλιο στην θρησκευτική πίστη και θέτοντας ταυτόχρονα στην παρανομία κάθε άλλη θρησκευτική πίστη.

Στον Ελληνιστικό κόσμο γεννήθηκε ο Γνωστικισμός

Στην φάση της μετάβασης, αυτής της βραδέως και πολύχρονης, μετάβασης, από την αρχαιότητα στη μεσαιωνική εποχή και στα πλαίσια του Ελληνιστικού περιβάλλοντος, ένα περιβάλλον που ευνοούσε τον εκλεκτικισμό και τον συγκρητισμό, γεννήθηκε ο Γνωστικισμός. Γεννήθηκε ως Ιερή Αναρχία, ως αρνητής, ως ένας καθολικός αρνητής των πάντων, σε αντίθεση και αντιπαράθεση με τα κυρίαρχα ρεύματα της πνευματικής και κοσμικής εξουσίας. Πρόκειται για ένα πολύμορφο σύμπαν αρνητών αυτού του κόσμου, για ένα ιερό αναρχικό συγκρητισμό που συνδύαζε στον ένα ή στον άλλο βαθμό τον Ζωροαστρισμό, τον Ιουδαϊσμό, τον Νεοπλατωνισμό και τον Αιγυπτιακό και Χαλδαϊκό μυστικισμό.

Οι Γνωστικοί, το σύμπαν των Γνωστικών, στην αρχή κινήθηκαν σε σχέση -μια σχέση αγάπης και μίσους- και αντίθεση με τον Χριστιανισμό για να καταλήξουν στη συνέχεια να διώκονται από την καθεστωτική Χριστιανική Ελληνορωμαϊκή θρησκεία. Από αυτούς τους ιερούς αναρχικούς, τους Γνωστικούς  ξεκινά και το βιβλίο του Γιώργου Στάμκου Οι Πρόδομοι των Βογόμιλων: Στη Σκιά του Άλλου Θεού, μιλώντας ο συγγραφέας για την ιστορία αυτών των αιρετικών της πίστης. Μια ιστορία που ξεκινά από τους Γνωστικούς, τους Μανιχαίους, για να καταλήξει στους Παυλικιανούς και στους Βογόμιλους. Είναι ο πρώτος τόμος μιας τρίτομης παρουσίασης της αίρεσης των Βογόμιλων και του Γνωστικισμού γενικότερα.

Οι αρνητές του κόσμου δεν μπορούν να νικήσουν

Μιλάμε για την παρουσίαση μιας αναρχικής θρησκευτικής αίρεσης που εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να νικήσει τους κυνικά πραγματιστές Χριστιανούς. Αυτούς που για να επιβάλουν το μονοπώλιο της πνευματικής/κοσμικής εξουσίας, μετατράπηκαν σε μια κοινή κοσμική εξουσία δίπλα ή και μαζί με τους Αυτοκράτορες και πάσης φύσεως εξουσιαστές.
Δυστυχώς ή και σε ένα βαθμό και ευτυχώς μια απόλυτη άρνηση αυτού του θλιβερού κόσμου δεν μπορεί να νικήσει. Μια τέτοιου τύπου καθολική άρνηση θα οδηγούσε τα πράγματα και τις καταστάσεις όχι μόνο σε μια καθολική ανατροπή, αλλά σε καθολική καταστροφή. Και αυτό δεν το φοβούνται μόνο οι εξουσίες που θα χάσουν το μονοπώλιο τους. Τον φοβούνται και οι απλοί άνθρωποι που παρόλο που ζουν συχνά μες στην βαρβαρότητα, φοβούνται τις δαπανηρές -σε ζωές, συναισθήματα και υλικά αγαθά- αλλαγές. Και ίσως και να ‘χουν και δίκιο στο βαθμό που αυτό που θα το διαδεχτεί δεν είναι πάντα καλύτερο από αυτό που υπάρχει, πόσο μάλλον που οι Γνωστικοί μιλούσαν για ένα κόσμο έξω από εμάς, έξω από την ύλη, από τα δημιουργήματα της τελευταίας ακόμη και αν είναι η τεκνοποίηση, σε κάθε περίπτωση ο ιερός αναρχισμός των Γνωστικών ήταν για πολύ λίγους, για πολύ εκλεκτούς, όπως άλλωστε είναι κάθε καθαρός αναρχισμός.

Γνωστικοί – Ορθόδοξοι: η μάχη συνεχίζεται

Και όμως μες στην ήττα τους- αυτό το υπόγειο ρεύμα καθολικής ανατροπής- έπαιξε και παίζει τον ιστορικό της ρόλο. Η ιστορία αυτών των αιρέσεων έπαιξε το ρόλο της, έτσι ώστε να γεννηθούν στην εποχή του Διαφωτισμού, τα πάσης φύσεως ανατρεπτικά ρεύματα, τα κοσμικά ανατρεπτικά ρεύματα που ανατρέψαν τους βασιλιάδες και τους τσάρους.
Φυσικά η ιστορική διαλεκτική παραμένει αμείλικτη: Τα κοσμικά ανατρεπτικά ρεύματα μετατράπηκαν στο αντίθετο τους: Από καθολικούς αρνητές, γνωστικής υφής, μετατράπηκαν σε ορθόδοξους δογματικούς, και ταυτόχρονα πραγματιστές, εξουσιαστές.

Σε ένα πολιτικό επίπεδο αυτό το συναντούμε στην ολότητα τους στην σοβιετική ορθοδοξία και στις αιρετικές του εκδοχές με τους τροτσκιστές να παραμένουν -φύση και θέση- Γνωστικιστές στο βαθμό που δεν κατάφεραν πουθενά να κατακτήσουν την εξουσία, όπως π.χ. την κατάκτησαν οι γκεβαριστές και οι μαοϊκοί.

Μιλάμε για μια κοσμική εξουσία που όμως αν ξύσουμε το περίβλημα της θα δούμε μια θρησκευτικού τύπου υλιστική πίστη. Όπως αντίστοιχα το ίδιο θα δούμε και στα ανατρεπτικά κινήματα: Και εκεί αν ξύσουμε το περίβλημα θα δούμε μια Γνωστικού/Μανιχαϊστικού/Μεσσιανικού τύπου υλιστική πίστη.

Και ταυτόχρονα ισχύει και το αντίθετο: Μια ορθόδοξη εξουσιαστική πίστη, δεν θα μπορούσε να κρατηθεί στην εξουσία, δίχως την γνωστική της πλευρά. Και κάθε γνωστική οπτική έχει μια ορθόδοξη λογική αποκαλυπτικής δογματικής αλήθειας και αυτό το συναντούμε όταν και εφόσον ένα τέτοιο ρεύμα κατακτήσει την εξουσία.

Τότε αν επιθυμεί να παραμείνει στην εξουσία, θα πρέπει να αποσύρει το γνωστικό μανδύα, κρατώντας την ορθόδοξη δογματική δοξασία, διαφορετικά θα χάσει την εξουσία επί του κόσμου τούτο, διατηρώντας την επαναστατική γνωστική του αφέλεια.

Ταυτόχρονα όμως αυτό συνεπάγεται τον βοναπαρτισμό κάθε επαναστατικού εγχειρήματος που οδηγεί στην ήττα και τον εκφυλισμό των επαναστάσεων ως απόρροια της μετατροπής του Γνωστικισμού σε δογματική εξουσιαστική ορθοδοξία. Και αυτό είναι ένα ιστορικό μάθημα που διαρκώς επαναλαμβάνεται και διαρκώς κανένας δεν το μαθαίνει.

Η επανάσταση πάντα χάνει και έτσι κερδίζει…

Κάποιοι θα πουν: Μα έτσι η επανάσταση όχι μόνο είναι ανώφελη αλλά και επιζήμια. Και ίσως να χουν και δίκαιο, αν και εγώ έχω μια άλλη άποψη: Παρά την ήττα και τον εκφυλισμό των επαναστάσεων αυτές παραμένουν οι μαμές που γεννούν τις νέες καταστάσεις, γεννοβολούν τις νέες συνθήκες, ανεξάρτητα από την ήττα και τον εκφυλισμό τους. Ένα κίνημα άρνησης αυτού του κόσμου, ανατρέπει τις συνθήκες μόνο που για να νικήσει αναγκάζεται σε ένα μεγάλο βαθμό να τον διαχειριστεί, συνδυάζοντας τις νέες συνθήκες με τις παλιές και ταυτόχρονα το ίδιο μετατρέπεται στο αντίθετο του, σε ένα βοναπαρτίστικο ρεύμα.

Οι νέες καταστάσεις όμως -σε σχετική έκπτωση, σε σχέση με τα θεωρητικά εργαλεία- αποκτούν υλική βάση, με αποτέλεσμα να έχουμε κοινωνική εξέλιξη. Ο βοναπαρτισμός που οδηγεί στην εκφυλισμό και στην ήττα την επαναστατική διαδικασία δεν είναι οντολογικά δυνατός έτσι ώστε να καταστρέψει όλες τις κατακτήσεις της επανάστασης. Ούτε οντολογικά δυνατή, είναι μια καθαρή αντεπαναστατική κατάσταση να επαναφέρει την πρότερη προεπαναστατική κατάσταση. Η βαρβαρότητα μιας αντεπανάστασης είναι μια αρνητικά οντολογική εκδοχή των πραγμάτων και δεν συνιστά μια θετική εκδοχή που θα στρατεύσει την μεγάλη πλειοψηφία. Η ιστορία έχει οδηγήσει τα πράγματα μπροστά και καμιά, μα καμία αντεπανάσταση, δεν δύναται να οδηγήσει τα πράγματα σε πρότερες κοινωνικές συνθήκες. Και αυτό δεν το είδαμε μόνο στην μεγάλη Γαλλική Επανάσταση αλλά ακόμη και στην Ρώσικη. Παρά την καταιγίδα του νεοφιλελευθερισμού, που είναι μια πραγματιστική κυνική αντιστροφή του Γνωστικιστικού/Μανιχαϊστικού χαρακτήρα του φιλελευθερισμού, η Μανιχαϊστικού τύπου, μεσσιανική σύνδεση της παγκόσμιας προλεταριακής ισοελευθερίας, δεν έχει χάσει την επαναστατική της φόρτιση.

Φυσικά 28 χρόνια ύστερα από το «1989» η εν λόγω επαναστατική φόρτιση δεν έχει βρει ακόμη τα εργαλεία για να επανεμφανιστεί, αυτό δεν συνεπάγεται πως δεν συνεχίζει να τρομοκρατεί τους εξουσιαστές. Με την απουσία αυτών των εργαλείων να χρεώνεται τόσο σε αντικειμενικούς όσο και υποκειμενικούς λόγους. Εργαλεία που δεν θα είναι επανάληψη του 20ού αιώνα αλλά θα είναι προϊόν της νέας εποχής, δημιούργημα των νέων συνθηκών που σε ένα μεγάλο βαθμό θα είναι έκφραση της τεχνολογικής εποχής μας. Οι «ελεύθεροι συνεταιρισμένοι παραγωγοί» ή θα είναι υποκειμενική/αντικειμενική ενότητα των νέων παραγωγικών δυνάμεων ή δεν θα υπάρξει.

Κατά συνέπεια το επαναστατικό όνειρο των Βογόμιλων συνεχίζει να ζει και με την πρώτη αφορμή ντύνεται την ιστορική του φορεσιά, ανατρέποντας την κάθε φορά υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων. Στην συνεχεία ή ηττάται ή εκφυλίζεται στο αντίθετο του, μα σε κάθε περίπτωση είναι αυτή η κινητήριος ενέργεια που οδηγεί την ανθρώπινη εξέλιξη.
Και από αυτή την παραπάνω οπτική ίσως και να είναι αυτό το πεδίο δυνάμεων που ενοποιεί τον Πλάτων και τον Πρωταγόρα. Ο Πλάτων ως ένας αρνητής αυτού του κόσμου βλέπει την αλήθεια στο κόσμο των ιδεών, σε ένα μυθικό παρελθόν, στο κόσμο της ανάμνησης. Ο Πρωταγόρας πάλι είναι οπαδός της γνωστικής, κοινωνικής, πολιτικής εξέλιξης, βλέπει το μέλλον μπροστά σε μια ισοελεύθερη δημοκρατία.

Καμιά επανάσταση δεν νικάει δίχως την καθολική άρνηση αυτού του κόσμου, δίχως να μιλάει στο όνομα των ιδεών, στο όνομα ενός ιδεατού κόσμου που ίσως και να προϋπήρχε, αλλά σίγουρα θα πρέπει να υπάρξει και στο μέλλον. Δεν φτάνει η ανάμνηση, έστω και αν είναι η πλατωνική ανάμνηση, ούτε μια στείρα εξελικτική γραμμική  θεώρηση των πραγμάτων.

Ο αναστοχασμός είναι αναγκαίος να εκκινεί από τον κόσμο της ανάμνησης, της πλατωνικής ανάμνησης των ιδεών, από τον κόσμο της Αλήθειας, για να συναντήσει την δυνατότητες που γεννάει η κάθε φορά πραγματικότητα. Και αυτό συνεπάγεται εξέλιξη και ανάπτυξη, μια αντιφατική και συγκρουσιακή διαδικασία κατάκτησης της γνώσης, της επιστήμης, της δημοκρατίας και της τεχνικής. Έστω και αν αυτό οδηγήσει τα πράγματα σε ένα συνδυασμό του κόσμου που θέλει να δημιουργήσει και αυτού που υπάρχει. Έστω και αν οδηγήσει στο βοναπαρτισμό και την προδοσία, μα μόνο έτσι εξελίσσεται η ανθρωπότητα.

Ούτε η πρωτόγονη αταξική κοινωνία ήταν ο “κήπος της Εδέμ”, μα ούτε και μια μελλοντική αταξική κοινωνία θα είναι ο “κήπος της Εδέμ”. Είτε ως παιδιά ενός κακού δημιουργού, είτε ως παιδιά ενός καλού δημιουργού, είτε ως παιδιά της κοσμικής τυχαιότητας διατρέχουμε το χρόνο μας σε αυτό το τόπο, κατακτώντας τη Γνώση, κατανοώντας τι είμαστε ή αντίθετα περνάμε την ζωή μας λίγο καλύτερα από τα ζώα, μόνο με τα ένστικτα. Και πολλές φορές την περνάμε χειρότερα από ζώα.

Σε κάθε περίπτωση παραμένουμε άνθρωποι, και οι άνθρωποι παρά την «θεϊκή σπίθα» που έχουμε, παραμένουμε μια ενότητα αντιφατικών και αντιθετικών καταστάσεων και πραγμάτων. Και αυτό συνεπάγεται μια ανοικτή αντιφατική και αντιθετική διαδικασία, που ίσως και να μην τελειώσει, ούτε σε μια μελλοντική αταξική κοινωνία. Και από αυτή την οπτική αναστοχάζοντας μια ανατροπή, παραμένουμε Γνωστικοί και Βογόμιλοι, θέλοντας όμως να μετατρέψουμε σε πράξη τους στοχασμούς μας δεν μπορούμε να κτίσουμε μια εκκλησία, ανεξάρτητα του τιμήματος που θα πληρώσουμε. Και αυτό ισχύει και στην περίπτωση του προτάγματος των «ελεύθερων συνεταιρισμένων παραγωγών», που θέτει ως στοίχημα να ενοποιήσει αυτό που παραπάνω περιέγραψα ως ενότητα Πλάτωνα- Πρωταγόρα. Δηλαδή την ενότητα ενός μεσσιανικού Γνωστικού και Μανιχαϊστικού παρελθόντος και μέλλοντος και μιας εξελικτικής διαδικασίας που συσχετίζεται με την παραγωγή και την κατάκτηση της γνώσης, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Όπως και με ένα αντιφατικό -και ημιτελή- τρόπο παρουσίασα και στο βιβλίο μου Οι Δυναμικές της Χειραφέτησης. Σε κάθε περίπτωση για τους εραστές της γνώσης και της αναζήτησης, για όσους έχουν ανοικτό πνεύμα και καθαρή καρδία, συνιστώ το βιβλίο του Γιώργου Στάμκου Οι Πρόδομοι των Βογόμιλων: στη Σκιά του Άλλου Θεού.