«Κανείς δεν καλωσορίζει τις κρίσεις. Είναι επικίνδυνες, είναι επώδυνες, είναι αιματηρές, είναι άδικες. Θύματα είναι κυρίως οι αθώοι, οι πιο ευάλωτοι, οι αδύναμοι, οι ανίδεοι, και λιγότερο εκείνοι που οδήγησαν το σύστημα στα άκρα. Είναι τόση η δύναμη των κατεστημένων, των συνηθειών, των ισορροπιών, που μόνο αν αυτό που ζεις έχει γίνει πιο αφόρητο από το φόβο της αλλαγής, αποτολμάς ανατροπές, επαναστάσεις, καινοτομίες» X.K.
Αποκλειστική προδημοσίευση από το νέο βιβλίο της ψυχολόγου – ψυχοθεραπεύτριας Χάρις Κατάκη, που η κυκλοφορία του από τις Εκδόσεις Πατάκη συμπίπτει με την επέτειο των 30 χρόνων του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων που ίδρυσε η ίδια το 1984, και την αντίστοιχη Διημερίδα* που θα διεχαχθεί στις 6&7 Δεκεμβρίου, όπου σημαντικοί για το έργο τους Έλληνες και ξένοι θεραπευτές θα συμμετέχουν με ομιλίες – συζητήσεις, και παράλληλα εργαστήρια.
Επιμέλεια: Κρυσταλία Πατούλη
Κεφάλαιο 2: Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος(1)
Το βραχιόλι
— Εσείς γιατί σπουδάσατε ψυχολογία; με ρώτησε μια εκπαιδευόμενη σε μια συζήτηση που είχαμε για το πώς διαμορφώνονται οι επιλογές μας. Δυσκολεύτηκα να απαντήσω.
Είναι πια τόσο βαθιά συνδεδεμένη η ταυτότητά μου με την ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία, που τα κίνητρα και τα βιώματα που με οδήγησαν σε αυτό το μονοπάτι έχουν ξεθωριάσει. Σαν να μην αναρωτήθηκα ποτέ αν υπήρχε κάποια άλλη επιλογή που δεν είδα και δεν διαπραγματεύτηκα. Ίσως επειδή όλα τα άλλα ενδιαφέροντα και οι επιθυμίες μου –η ιατρική, η δημοσιογραφία, η συγγραφή, η διδασκαλία– ενσωματώθηκαν ή συνδέθηκαν, με κάποιον τρόπο, με την επιλογή της ψυχολογίας.
Την εποχή που σπούδασα η μόρφωση του κοριτσιού θεωρούνταν ένα εφόδιο για τις κακές μέρες. Ένα ≪βραχιόλι≫, όπως έλεγαν οι παλιοί. Σε μια χώρα που βρίσκεται ακατάπαυστα σε πολέμους, οικονομικές κρίσεις και φυσικές καταστροφές, οι προίκες και οι περιουσίες –έστω και αν υπήρχαν– δεν εξασφάλιζαν πλέον το μέλλον ενός κοριτσιού.
Οι γονείς μου, όπως και πολλές άλλες ελληνικές οικογένειες, έτρεφαν διαχρονικά μεγάλη εκτίμηση για τη μόρφωση.
Συμφωνούσαν ότι καλό θα ήταν να σπουδάσω, αλλά το τι θα σπούδαζα δεν τους απασχολούσε.
Άλλωστε οι σχολικές μου επιδόσεις δεν έδειχναν ότι θα έκανα κάτι αξιόλογο. Όσο για μένα, καθόλου δεν με βάραινε η σκέψη ότι οι γονείς μου θα πλήρωναν για να κάνω εγώ το κέφι μου. Είχαμε μια σχετική οικονομική ευχέρεια.
Η πλήρης ελευθερία να κάνω ό,τι θέλω ναι μεν με είχε απαλλάξει από το βάρος που πολλά παιδιά αισθάνονται όταν οι δικές τους επιλογές είναι στενά συνδεδεμένες με τις προσδοκίες των γονιών τους, από την άλλη, όμως, με ποια κριτήρια θα αποφάσιζα με τι να ασχοληθώ;
Στο σχολείο δεν είχα δείξει ιδιαίτερη έφεση σε κάτι. Δεν ήμουνα ιδιαίτερα επιμελής μαθήτρια. Οι βαθμοί μου μέτριοι. Στα περισσότερα μαθήματα βαριόμουνα. Αν ξεχώριζα για κάτι ήταν ότι ήμουνα πάντα πρώτη στο να κάνω προκλητικές ερωτήσεις, να συμμετέχω σε εξωσχολικές δραστηριότητες, να ταράζω τα νερά. Το ενδιαφέρον μου ξυπνούσε όταν γίνονταν στην τάξη συζητήσεις.
Δεν διάβαζα για εισαγωγικές εξετάσεις. Καθώς δεν πίστευα ότι θα μπορούσα να συναγωνιστώ τους καλούς μαθητές που διάβαζαν ατελείωτες ώρες, προτίμησα να αφήσω ανοιχτή την πόρτα των σπουδών στο εξωτερικό.
Οι γονείς μου δεν έδειχναν να ανησυχούν ιδιαίτερα για μένα. Το ενδιαφέρον τους ήταν περισσότερο στραμμένο στο άλλο τους παιδί. Το αγόρι. Εκείνο κυρίως έπρεπε να σπουδάσει για να κάνειτο ≪χρυσό αυγό≫, όπως συνήθιζαν να λένε για τα αγόρια εκείνη την εποχή. Εγώ, ανεξάρτητα από τις σπουδές μου, ούτως ή άλλως θα παντρευόμουν και θα έκανα οικογένεια. Αυτός ήταν ο πιο σημαντικός προορισμός μου.
Όμως από την άλλη μεριά, και οι δυο γονείς μου είχαν και κάποιο δικό τους, προσωπικό κίνητρο για τις δικές μου σπουδές. Η μητέρα μου, πάντα ανασφαλής, δεν σπούδασε η ίδια. Δεν έμαθε ούτε να ράβει. Όταν της έφεραν μια μοδίστρα για να τη μάθει να ράβει, τα παράτησε γιατί φοβόταν να κόψει το φτηνό ύφασμα που της είχαν δώσει για να εξασκηθεί, μήπως το χαραμίσει.
Την άκουγα συχνά να μιλάει με υπερηφάνεια για τους δυο αδερφούς της που σπούδασαν νομικά στην Ελβετία. Λες να της ≪υποσχέθηκα≫ ότι θα κάνω εγώ τις σπουδές στο εξωτερικό που δεν έκανε εκείνη; αναρωτιέμαι.
Ο πατέρας μου, από την άλλη, μέσα από τα παιδιά του θα ζούσε αυτό που δεν είχε τη δυνατότητα να απολαύσει, άνετες σπουδές.
Είχαμε τα καλύτερα δωμάτια, όλες τις παροχές και τις ανέσεις. Κι όταν φτάσαμε οικογενειακώς στη Γερμανία, το δώρο του πατέρα μου ήταν μια γραφομηχανή. Με τη μητέρα μου τριγυρίσαμε στις ακριβές μπουτίκ του Μονάχου…
Όταν βρέθηκα στις πύλες του γερμανικού πανεπιστημίου, στην αίτηση εγγραφής, στο κουτάκι για την επιλογή της σχολής, συμπλήρωσα δημοσιογραφία. Η προοπτική να κάνω ένα επάγγελμα που είχε κίνηση, επικοινωνία, ταξίδια μου φάνηκε ελκυστική.
Πάντα μου άρεσε να μιλάω με τους άλλους. Το να γράφω αυτά που θα μου έλεγαν οι άλλοι μου φαινόταν μάλλον πιο εφικτό από το να γίνω λογοτέχνης. Δημοσιογράφος δεν έγινα, αλλά όλα τα χρόνια είμαι σε συνεχή επαφή με τα μέσα ενημέρωσης. Μιλάω και γράφω για την αυτογνωσία, την υγεία, την επικοινωνία, την οικογένεια, τις ψυχοκοινωνικές διαστάσεις της κοινωνίας, την ψυχοθεραπεία.
Δεν θυμάμαι γιατί και πώς στο δεύτερο κιόλας εξάμηνο γράφτηκα στη σχολή ψυχολογίας. Χωρίς να πολυπιστεύω ότι θα καταφέρω να την τελειώσω. Και όντως, σύντομα διέκοψα τις σπουδές μου, παντρεύτηκα και ακολούθησα τον άντρα μου στην Αμερική, όπου θα έκανε εκείνος μεταπτυχιακές σπουδές. Για δικές μου σπουδές δεν γινόταν λόγος.
Τα χρήματα της υποτροφίας του συντρόφου μου δεν μας έφταναν για να πληρώνω δίδακτρα. Δούλευα για να συμπληρώνουμε τα έξοδά μας. Όμως η ανάγκη μου να προχωρήσω, τα ασυνείδητα κίνητρά μου, δεν με άφησαν να καθυστερήσω άλλο. Να φοιτήσω στο μεγάλο αυστηρό πανεπιστήμιο που σπούδασε εκείνος, ούτε λόγος. Όχι μόνο γιατί ήταν πολύ ακριβό, αλλά γιατί δεν πίστευα ότι ένα από τα πιο φημισμένα πανεπιστήμια στον κόσμο θα δεχόταν να ασχοληθεί μ’ εμένα.
Μια μέρα έφτασε με το ταχυδρομείο ένας πολυτελής φάκελος. Περιείχε μια πρόσκληση. Η χήρα ενός διάσημου καθηγητή της φυσικομαθηματικής σχολής διοργάνωνε κάθε χρόνο μια δεξίωση για τις γυναίκες των ξένων σπουδαστών. Δεν θυμάμαι πώς έγινε να μείνω τελευταία και να συνομιλώ με την καλοσυνάτη, κομψή οικοδέσποινα στο υπέροχο σπίτι της…
Θα της είπα τον πόνο μου μάλλον… Με είχαν δεχτεί σε ένα μικρό καθολικό κολέγιο στην άλλη άκρη της πόλης, αλλά τα δίδακτρα ήταν πολλά και δεν ήξερα αν θα συνέχιζα. Δεν ξέρω ποια ευαίσθητη χορδή της άγγιξα. Έφερε ένα καρνέ επιταγών και μου έδωσε ένα αρκετά σημαντικό ποσό για να συνεχίσω τις σπουδές μου. Στους δισταγμούς μου να αποδεχθώ την προσφορά της, απάντησε:
— Μου τα επιστρέφεις όποτε μπορείς. Αν πάλι δεν τα επιστρέψεις σ’ εμένα, δώσ’ τα σε κάποιον άλλον που θα τα έχει ανάγκη για να προχωρήσει.
Αν μπορούσα να της μιλήσω τώρα, θα της έλεγα ότι έχω ξεπληρώσει το χρέος μου. Τη φέρνω συχνά στον νου μου όταν κάνω ό,τι περνάει από το χέρι μου για να βοηθήσω άλλους να πετύχουν τους δικούς τους στόχους.
*
Η φοίτησή μου στο μικρό καθολικό κολέγιο θηλέων υπήρξε για μένα σταθμός. Εκεί ανακάλυψα ότι είχα γνώσεις, ισχυρά κίνητρα, ικανότητες και πρωτότυπη σκέψη.
Η προκλητική συμπεριφορά, που μου είχε δημιουργήσει προβλήματα στα σχολικά μου χρόνια, αποδείχθηκε προνόμιο μέσα στο συντηρητικό κλίμα του κολεγίου. Ήμουν τόσο διαφορετική από όλες τις άλλες φοιτήτριες. Ευρωπαία, παντρεμένη, μιλούσα ξένες γλώσσες, είχα την εμπειρία του γερμανικού πανεπιστημίου, είχα διαβάσει και Καμύ…
Πήρα τα πάνω μου. Άρχισα να παίρνω άριστα σε όλα τα μαθήματα. Στις συζητήσεις και τις εργασίες μου έλεγα πράγματα ανατρεπτικά για τον τόσο συντηρητικό κόσμο των φοιτητριών και των καλογριών που μας δίδασκαν.
Την τελευταία χρονιά, όταν είχαν πια εξαντληθεί τα χρήματα της δωρεάς, μου έδωσαν υποτροφία! Σ’ εμένα, που είχα υπάρξει μια μέτρια μαθήτρια, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτή η αναγνώριση των ικανοτήτων μου έδωσε φτερά. Τότε ήταν, νομίζω, που αποφάσισα οριστικά να γίνω ψυχολόγος. Φόρεσα τη μαύρη τήβεννο και το καπέλο με τη μαύρη φούντα.
Τελικά έχει και τα καλά του το να ξεκινάς με χαμηλούς στόχους. Κάθε βήμα, κάθε επιτυχία σου, είναι ένα σκαλοπάτι προς τα πάνω. Ό,τι καταφέρνεις σου φαίνεται πολύ περισσότερο από αυτό που περίμενες ότι θα καταφέρεις.
Έχω μιλήσει με πολλούς ανθρώπους, κυρίως άντρες, που έχουν ξεκινήσει με υψηλούς στόχους, με τεράστιες προσδοκίες των άλλων από αυτούς, με λαμπρές σπουδές, με διακρίσεις. Ό,τι και να κάνουν είναι πάντα πιο λίγο από αυτό που περιμένουν οι ίδιοι από τον εαυτό τους και οι άλλοι από αυτούς.
Οι ανασφάλειες, η κούραση, οποιoδήποτε αίσθημα αδυναμίας, όλα αυτά δεν επιτρέπεται να βγουν στην επιφάνεια, γιατί μπορεί να τους φράξουν τον δρόμο. Να στενοχωρήσουν και να απογοητεύσουν τους άλλους. Αν δεν γνωρίζεις τι συμβαίνει μέσα σου, ο κίνδυνος να πατήσεις φρένο, ενώ έτρεχες με χίλια, είναι ορατός.
Οι κατασκευές μας
Βρισκόμουν στο Ισραήλ για να διευθύνω ένα σεμινάριο σε ένα τοπικό εκπαιδευτικό κέντρο. Αποφάσισα να ξεκινήσω με μια προσομοίωση(2). Δυο εκπαιδευόμενοι του κέντρου έπαιξαν τους ρόλους ενός ζευγαριού. Όταν τους ρώτησα για το επάγγελμά τους, μου είπαν ότι είναι και οι δυο αρχιτέκτονες.
— Α, ωραία, τους είπα. Νομίζω ότι θα συνεννοηθούμε, γιατί κι εγώ αρχιτέκτονας είμαι.
Με κοίταξαν απορημένοι.
— Εσείς χτίζετε τα σπίτια απ’ έξω κι εγώ από μέσα.
Τους ρώτησα τα ονόματά τους.
Αβραάμ και Σάρα, μου απάντησαν.
— Α, θα ασχοληθούμε με πολύ παλιό πρόβλημα, τους είπα.
Οι δύο εκπαιδευόμενοι της ομάδας είχαν επιλέξει αρχετυπικά ονόματα. Προφανώς με προσκαλούσαν να μιλήσουμε για τα αρχέγονα στοιχεία της προσωπικής μας ταυτότητας και της ανδρόγυνης σχέσης, να γεφυρώσουμε τα κοινά αλλά και τα διαφορετικά πολιτισμικά μας στοιχεία. Θα προσπαθούσαμε όλοι μαζί να συνθέσουμε τις κοινές και τις διαφορετικές μας οπτικές και θα βλέπαμε πώς σχετίζονται με τη σχέση του ζευγαριού.
Το γεγονός ότι το ≪ζευγάρι≫ επέλεξε το επάγγελμα του αρχιτέκτονα με έκανε να σκεφτώ τη διαδικασία που ακολουθούν οι αρχιτέκτονες και οι μηχανικοί για να ολοκληρώσουν ένα οικοδόμημα. Ξεκινούν από τα θεμέλια. Σχεδιάζουν το κτίσμα που θα κατασκευάσουν και το στηρίζουν πάνω σε δοκιμασμένα, στέρεα υλικά που επέλεξαν. Αν κάτι δεν λειτουργήσει ή αν ο κατασκευαστής κάτι θελήσει να αλλάξει, ανατρέχει στα σχέδια και τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν.
Εμείς –θεραπευτές και θεραπευόμενοι– έχουμε να κάνουμε με ένα ≪οικοδόμημα≫ που χτίστηκε σε μεγάλο βαθμό ερήμην μας.
Καλούμαστε να εξετάσουμε το τελικό προϊόν χωρίς να έχουμε στη διάθεσή μας ούτε τα σχέδια πάνω στα οποία στηρίχτηκε το οικοδόμημα ούτε τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν.
Πορευτήκαμε στα τυφλά με χάρτες που δεν βλέπαμε. Τις πιο σημαντικές αποφάσεις της ζωής μας τις πήραμε ασυνείδητα. Λες να είναι αυτός ο λόγος που λέω συχνά ότι, αν δεν γινόμουν ψυχολόγος και θεραπεύτρια, θα ήθελα να γίνω αρχιτέκτονας; σκέπτομαι.
Μόλις τον είδες, τον ερωτεύτηκες και ένωσες τη ζωή σου με τη δική του. Κεραυνοβόλο έρωτα τον έχουν πει. Και μετά από χρόνια, όταν σκαλίζεις το παρελθόν σου, ανακαλύπτεις ότι τα χνάρια που σε οδήγησαν σε αυτόν πάνε πίσω γενιές ολόκληρες.
Τις πολύπλοκες διασυνδέσεις που μας οδήγησαν ατομικά και συλλογικά στο ορατό παρόν είναι αδύνατον να τις συλλάβει ο ανθρώπινος νους μέσα από μια λογική διαδικασία. Αν όμως αποφασίσει κανείς να ερευνήσει γιατί οι επιλογές του οδήγησαν σε αυτό που είναι σήμερα, γιατί το κτίσμα μέσα στο οποίο κατοικούσε είναι υγρό, ανήλιο, άβολο, θα χρειαστεί να κάνει την αντίστροφη πορεία.
Καθώς οι διαδικασίες που μας οδήγησαν σε αυτό που βιώνουμε σήμερα βρίσκονται στη χώρα του αοράτου, θα πρέπει να ξεκινήσει κανείς από τα ορατά, τα εξωτερικά, τα επιμέρους, και σταδιακά να φτάσει στα θεμελιακά υλικά που τον διαμόρφωσαν. Να ανακαλύψει τα κομβικά στοιχεία του εαυτού που βρίσκονται στον πυρήνα της ύπαρξής του και δεν είναι εύκολα προσβάσιμα. Θα χρειαστεί να ψαχουλέψει μέσα στις μνήμες και τις εικόνες από το παρελθόν, να συλλέξει κομμάτια του παζλ της ζωής του, κι έπειτα να τα συναρμολογήσει προσπαθώντας να δει ολόκληρη την εικόνα… Ωστόσο, δεν αποφασίζει κανείς εύκολα μια τέτοια ανασκαφή.
Όταν ήμουν παιδί είχα βρει έναν κήπο
για να κρύβομαι εκεί απ’ τη ζωή όταν λείπω…
[…]
Τον εαυτό του παιδί απ’ το χέρι θα πιάσει,
σαν γυαλί μια στγμή θα ραγίσει, θα σπάσει.
Θα χωρίσουν μετά κι ο καθένας θα πάει
Σ’ έναν κόσμο μισό που τους δυο δεν χωράει.(3)
Αν αποδεχθείς ότι αξίζει τον κόπο να κάνεις το ταξίδι, έστω και αν ανακαλύψεις στον δρόμο πόσο δυσκολεύεσαι να φτάσεις στα θεμέλια, έχεις στη διάθεσή σου μια ασφαλιστική δικλείδα: την απαλλαγή σου από την απατηλή βεβαιότητα ότι διαθέτεις τον χάρτη και την πυξίδα που θα μπορούσαν να σε προστατεύσουν από αποπροσανατολιστικές ενέργειες και συναισθήματα.
Ωστόσο, έχεις αποδεχθεί πλέον ότι το σχεδιάγραμμα που δεν κουβάλησες στις αποσκευές σου μπορείς να το αποκτήσεις, έστω και αν η απόκτησή του απαιτεί μια επίπονη επένδυση. Έστω και αν, όταν τελικά το εντοπίσεις, αποδειχθεί ατελές.
Το μάνγκο
— Ήρθε και σ’ εμάς η μόδα από την Αμερική μαζί με την κόκα κόλα, είπε ο συνομιλητής μου με μια διάθεση χιούμορ.
— Γίναμε κι εμείς Αμερικανάκια. Ο καθένας έχει τον ψυχολόγο του, συμπλήρωσε ένας άλλος της παρέας.
Πώς να απαντήσω χωρίς να μπούμε σε έναν ατέρμονα, χαοτικό διάλογο που μάλλον δεν θα οδηγήσει πουθενά;
Πόση ώρα θα χρειαζόμουν για να του εξηγήσω ότι συμφωνώ με την αίσθησή του πως όλο και περισσότεροι άνθρωποι στον τόπο μας απευθύνονται σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας, σε συμβούλους και ψυχοθεραπευτές, όχι όμως επειδή γίναμε ≪Αμερικανάκια≫, αλλά επειδή ο κόσμος άλλαξε;
Νιώθω το ίδιο αμήχανα όταν δέχομαι ερωτήσεις ή ακούω διαπιστώσεις που αφορούν το επάγγελμά μου όπως οι παρακάτω:
― Πώς αντέχετε να ακούτε τόσες ώρες τα προβλήματα των άλλων; με ρωτάει μια κυρία στην οποία μόλις με σύστησε η οικοδέσποινα σε κάποια φιλική συγκέντρωση.
— Να η ευκαιρία να λύσεις όλα σου τα προβλήματα, της λέει αστειευόμενη η οικοδέσποινα για να σπάσει ο πάγος.
Δεν είναι πάντα τόσο άμεση η αμφισβήτηση –γιατί περί αυτού πρόκειται– του επαγγέλματος της ψυχοθεραπείας. Ίσως γιατί οι άνθρωποι δεν θέλουν να με προσβάλουν, διαγράφοντας με μια μονοκοντυλιά την επαγγελματική μου ταυτότητα.
Πρέπει να παραδεχτώ ότι είναι πολύς καιρός που δεν με αγγίζουν πια παρόμοια σχόλια. Ίσως επειδή περιβάλλομαι από πολλούς ανθρώπους που δεν με αμφισβητούν. Ίσως επειδή συμβαίνει και σ’ εμένα αυτό που βλέπω σε όσους πιστεύουν βαθιά αυτό που κάνουν – σε οράματα που δίνουν νόημα στη ζωή τους.
Μπορεί να αμφισβητώ συχνά τον εαυτό μου, αλλά όχι πια τον σκοπό που λειτουργεί σαν φάρος στην πορεία μου.
Πώς να εξηγήσεις σε κάποιον με λογικά επιχειρήματα μια καθαρά βιωματική εμπειρία; Πώς να δώσεις μια απάντηση επί της ουσίας σε κάποιον που δεν έχει βρεθεί ούτε στη θέση του θεραπευτή ούτε στη θέση του θεραπευόμενου;
Πώς να εξηγήσεις σε κάποιον ότι το επάγγελμά σου δεν θα το άλλαζες με τίποτε;…
— Μάνγκο έχεις φάει;
— Όχι.
— Μπορώ να σου εξηγήσω πώς είναι το μάνγκο; Το μόνο που μπορώ να σου πω είναι ότι είναι θρεπτικό και ότι η γεύση του δεν μοιάζει με κανένα άλλο φρούτο. Ο μόνος τρόπος να μάθεις τη γεύση του είναι να το δαγκώσεις.
Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις, οι παγιωμένες μέσα στον χρόνο αντιλήψεις δεν αναθεωρούνται εύκολα. Συμβαίνει συχνά τα σημερινά μας στερεότυπα να είναι οι πεποιθήσεις του χθες.
Σε κάποια παλιότερη εποχή ίσως να αποτελούσαν το πλαίσιο αναφοράς μας και να καθόριζαν τις επιλογές και τις συμπεριφορές μας. Όσο εξακολουθούμε να σκεπτόμαστε και να ενεργούμε με βάση τις προδιαγραφές μιας εποχής που έχουμε αφήσει πίσω μας, είναι αναπόφευκτο να αποπροσανατολιζόμαστε.
Συναντώ κάθε μέρα γυναίκες που εκλιπαρούν τους άντρες τους να επισκεφτούν μαζί έναν ψυχολόγο. ≪Πήγαινε εσύ. Εγώ δεν χρειάζομαι ψυχολόγο≫ είναι συνήθως η απάντηση. Ή, πάλι: ≪Αν θες να σπαταλήσεις χρήματα δεν μπορώ να σε σταματήσω≫ και ≪Εγώ τα λύνω τα προβλήματά μου μόνος μου. Τον ξέρω τον εαυτό μου. Τι θα μου πει ένας ψυχολόγος που δεν το ξέρω ήδη;≫.
Αναρωτιέμαι πολλές φορές μήπως οι προκαταλήψεις και οι αμφισβητήσεις για την ψυχοθεραπεία έχουν σχέση και με τις καταβολές της παραδοσιακής μας εμπειρίας. Ο μόχθος για την επιβίωση είναι συνυφασμένος με την εικόνα του ανθρώπου που δουλεύει ώρες ατελείωτες για να καλλιεργήσει τη γη, να κατασκευάσει, να χτίσει, να μαστορέψει, να φροντίσει το σπίτι και τα παιδιά του.
Πώς να εκτιμηθεί ως άξιο λόγου ένα πάρε δώσε που δεν συνεπάγεται σωματική καταπόνηση; Πώς να συγκρίνει κανείς ένα επάγγελμα που βασίζεται στην άυλη πληροφορία, στην ανταλλαγή σκέψης και συναισθήματος με την ανταλλαγή αγαθών που εξασφαλίζουν τη δική σου επιβίωση και αυτή των δικών σου; Άλλωστε, τότε που έπρεπε να μοχθήσουμε για τον επιούσιο, τα λόγια και τα συναισθήματα θεωρούνταν περιττά.
Ίσως και επικίνδυνα, αφού θα μπορούσαν να θολώσουν την κρίση μας και να μας δυσκολέψουν στο να πάρουμε γρήγορα αποφάσεις για την επιβίωσή μας. Σήμερα, όμως, που η ζωή μας κατακλύζεται και καθορίζεται από την άυλη πληροφορία, τι κάνουμε;
*
Πρόσφατα, στην αίθουσα όπου θα διηύθυνα ένα σεμινάριο που απευθυνόταν σε θεραπευτές και ενώ περιμέναμε να έρθει η ώρα για να ξεκινήσουμε, έριχνα μια τελευταία ματιά στις σημειώσεις μου.
Όταν σήκωσα το κεφάλι μου από τα χαρτιά μου, είδα να μπαίνουν, ο ένα μετά τον άλλον, πέντε έξι αγόρια. Δεν θα ήταν πάνω από είκοσι δύο χρονών.
— Τι κάνετε εσείς εδώ; τους είπα μισοαστεία μισοσοβαρά. Μήπως ήρθατε σε λάθος εργαστήριο;
— Είμαστε φοιτητές ψυχολογίας, απάντησε ένας από αυτούς.
— Και ο μπαμπάς σας τι σας είπε όταν του ανακοινώσατε ότι θα σπουδάσετε ψυχολογία;
— Ο πατέρας μου με ρώτησε μήπως είμαι γκέι, απάντησε ένας από τους νεαρούς μέλλοντες συναδέλφους. Γέλασε η ομήγυρη και εγώ δεν είπα τίποτε άλλο. Μακάρι να γίνουν ψυχοθεραπευτές μερικοί από αυτούς, σκέφτηκα.
Όλα τα χρόνια, σε όποιον χώρο της ψυχικής υγείας και να βρίσκομαι, με όποιον ρόλο και αν συμμετέχω, πάντα γύρω μου βλέπω κυρίως γυναίκες. Η αναλογία αντρών/γυναικών δεν ξεπερνάει συνήθωςτον έναν προς είκοσι περίπου. Όμως να που τα πράγματα αλλάζουν – και αλλάζουν και οι άντρες.
Ένας κλάδος που όταν σπούδαζα εγώ ήταν κάτι σαν τα οικοκυρικά (μαζί με την προίκα, ένα ≪βραχιόλι≫ να το έχει το κορίτσι, καλού κακού), σήμερα είναι ένα δημοφιλές επάγγελμα και για τα δύο φύλα. Στα περισσότερα πανεπιστήμια του κόσμου, φοιτητές και φοιτήτριες συνωστίζονται στις σχολές ψυχολογίας και σε συναφείς κλάδους. Σε πολλές εξειδικεύσεις και εφαρμογές της ψυχολογίας στην υγεία, στην οικονομία, στην εκπαίδευση, στην πολιτική.
«Ψυχολογία ήθελα να σπουδάσω, αλλά δεν έπιασα τις
βάσεις».
«Σπούδασα νομικά εδώ και έκανα μεταπτυχιακά στην Αγγλία. Προσπάθησα για ψυχολογία αλλά ήταν πολύ δύσκολο να μπω. Τελικά έκανα Μaster σε Human Resources».
Το ζευγάρι σχεδίαζε να προχωρήσει σε γάμο. Η αμφιθυμία της κοπέλας ήταν εμφανής. Όταν τη ρώτησα τι θα έκανε αν είχε όλα τα μέσα και τις ευκαιρίες για να επιλέξει ό,τι επιθυμούσε μου απάντησε:
— Αυτό που κάνετε εσείς.
Με ξάφνιασε ο απόλυτος τρόπος που μίλησε για την επιθυμία της, την οποία θεωρούσε άπιαστο όνειρο.
Αυθόρμητα ξεπήδησε από μέσα μου η απάντηση. Μια απάντηση που ξάφνιασε κι εμένα την ίδια:
— Η ζωή δεν βγαίνει με θαμμένα όνειρα(4)
Αναρωτήθηκα πολλές φορές αργότερα από πού ξεφύτρωσε μια τέτοια γενίκευση.
Ο καθένας από μας γεννιέται με ένα «δαιμόνιο», με την έννοια του χαρίσματος ή του ταλέντου. Όταν δεν το καλλιεργούμε μετατρέπεται σε δαίμονα.
Τώρα ξέρω ότι η προτροπή σου να έρθω στο Εργαστήριο είχε να κάνει με το να ανακαλύψω το δαιμόνιό μου, να το καλλιεργήσω, έγραφε μια εκπαιδευόμενη σε ένα κείμενο που μας έδωσε τη μέρα που αποφοίτησε. Μου θύμισε αυτό που της είχα πει όταν αθόταν απέναντί μου σε μια θεραπευτική ομάδα:
— Πολλά από τα ≪δαιμόνιά μας≫ είναι βαθιά ριζωμένα στις οικογενειακές και τις πολιτισμικές μας παραδόσεις. Εσύ είσαι κόρη γιατρού, όπως κι εγώ. Η ίαση είναι στο μεδούλι σου. Εσύ όμως έζησες με μια μητέρα που δηλώθηκε ψυχασθενής. Έχεις βαθύ κίνητρο να θεραπεύσεις τον εαυτό σου μαζί με τους άλλους.
Έχω ακούσει πολλές γυναίκες να μου λένε ότι η ψυχολογία ήταν το ≪απωθημένο≫ τους, όπως έχω ακούσει και πολλούς άντρες να μου εξομολογούνται ότι το εφηβικό τους όνειρο ήταν να γίνουν πιλότοι. Τώρα, για να πω την αλήθεια, δεν ξέρω πώς έγινε εγώ να έχω μια κόρη ψυχολόγο και έναν γιο πιλότο…
≪Η ζωή δεν βγαίνει με θαμμένα όνειρα≫: Ίσως να έδωσα αυτή την απάντηση στη θεραπευόμενή μου γιατί έχω γνωρίσει πολλές γυναίκες που εγκατέλειψαν επαγγελματικούς στόχους και έθαψαν όνειρα για να παντρευτούν έναν άντρα που τους πρόσφερε σταθερότητα και ασφάλεια.
Ίσως γιατί έχω συναντήσει πολλά ≪παιδιά≫, όλων των ηλικιών, που δυσκολεύονται να προχωρήσουν στη ζωή τους, να εξελίξουν τα προσόντα, τις δεξιότητές τους, να αξιοποιήσουν τις ευνοϊκές προοπτικές που ανοίγονται μπροστά τους, επειδή δεν κατάφεραν να διαφοροποιηθούν από τις ταυτίσεις τους με τους γονείς τους – οι οποίοι, ενώ πρόσφεραν τα πάντα στα παιδιά τους, έθαψαν τα δικά τους όνειρα και δεν διεκδίκησαν τα θέλω τους. Υποτάχθηκαν στις προδιαγραφές του ρόλου που τους είχε δοθεί στη δική τους γονική οικογένεια. Δεν απαλλάχθηκαν από ζυγούς. Αυτοδιαγράφηκαν.
Ίσως, πάλι, να είχα ασυνείδητα από νωρίς αποφασίσει να κάνω πραγματικότητα τα ανεκπλήρωτα όνειρα της μητέρας μου, που επέλεξε να βάλει ≪όλα τα αυγά στο καλάθι της οικογένειας≫ και ανέθεσε σ’ εμένα να τα εκπληρώσω.
Ίσως να ήταν γιατί η δική μου γιαγιά στα δεκαεπτά της έγινε δασκάλα. Άλλωστε, αυτό τον δρόμο δεν ακολούθησε η σύγχρονη γυναίκα; Γι’ αυτό το όνειρο, το όνειρο της χειραφέτησης, δεν αγωνίστηκαν, δεν πόνεσαν, δεν πλήρωσαν ακριβά οι γυναίκες από τότε που άνοιξε η πόρτα του παγκόσμιου γυναικωνίτη;
Μα εγώ μιλάω για δύναμη, της αγάπης ισοδύναμη
και ζητάω προτεραιότητα, φύση, θέση και ιδιότητα.
Μα εγώ μιλάω για δύναμη, της ελπίδας ισοδύναμη
και γυρνάω στην αθωότητα, την παλιά μου την ταυτότητα.(5)
Ένα ανεκτίμητο ντοκουμέντο για τις κατακτήσεις και τις υπερβάσεις της γυναίκας, που θα μπορούσε να γίνει ο ύμνος όλων των φεμινιστικών κινημάτων.
Ίσως όμως να μίλησα για τη ζωή που δεν βγαίνει με όνειρα θαμμένα, επειδή ενώ έχω ακούσει πολλούς ανθρώπους να νιώθουν εγκλωβισμένοι σε επαγγέλματα και εργασιακούς ρόλους, δεν μπορώ να θυμηθώ πολλούς θεραπευτές που θέλουν να αλλάξουν επαγγελματική ταυτότητα.
Η σύγχυση και η αμφισβήτηση σε σχέση με την ψυχοθεραπεία –μία από τις πιο δημοφιλείς και γνωστές εξειδικεύσεις της ψυχολογίας– είναι ακόμα διάχυτη.
Πέρα από τις προκαταλήψεις και τις στερεότυπες αντιλήψεις για το επάγγελμα στις οποίες ήδη αναφερθήκαμε, η αμφισβήτηση αυτή φαίνεται να έχει και μια άλλη αιτία: ο κλάδος της ψυχοθεραπείας αναπτύχθηκε ραγδαία και άναρχα μέσα σε έναν μόνο αιώνα. Οι σχολές και οι προσεγγίσεις είναι αμέτρητες. Ακόμη και οι όροι που χρησιμοποιούμε για να προσδιορίσουμε και να οριοθετήσουμε τις διαφορές ανάμεσα σε διάφορων ειδών αιτήματα και παρεμβάσεις εκφράζουν τη σύγχυση, το μπέρδεμα.
Λέμε ≪ψυχανάλυση≫ ενώ εννοούμε ≪ψυχοθεραπεία≫, λέμε ≪ψυχολόγος≫ ενώ εννοούμε ≪ψυχοθεραπευτής≫.
Πάνε δεκαετίες από τότε που έγραψα ένα άρθρο σε κυριακάτικη εφημερίδα, με τίτλο ≪Ψυχολογία επιστήμη παρεξηγημένη≫, προσπαθώντας να ξεκαθαρίσω τους όρους και τη σημασία τους.
Παρόλο που έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι από τότε, το επάγγελμα του θεραπευτή και η ψυχοθεραπευτική συνθήκη παραμένει για πολλούς ένα μυστήριο.
Πόσο εύκολο είναι να αποδεχθείς ότι μπορεί να είναι χρήσιμο να ψάξεις τα του εαυτού σου, όταν είναι διάχυτη η πεποίθηση ότι ο ψυχισμός μας είναι απρόσιτος και αμετάβλητος;
«Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου»,
«Δεν αλλάζουν οι άνθρωποι»,
«Δεν αλλάζουν οι χαρακτήρες»,
είναι μερικές μόνο από τις αμέτρητες στερεοτυπικές πλέον φράσεις με τις οποίες εκφράζεται αυτή ακριβώς η στάση μας απέναντι στις δυνατότητες της ψυχοθεραπείας.
Πώς να εξηγήσεις ότι δεν χρειάζεται να αλλάξει κανείς τον χαρακτήρα του; Η ψυχοθεραπεία δεν αλλάζει χαρακτήρες, αλλά τον τρόπο που βλέπει κανείς τον εαυτό του και την κατάσταση της ζωής του. Την οπτική του και τις συμπεριφορές που απορρέουν από αυτή.
Άσε που, κάποιον που βλέπει τη ζωή μέσα από τον φακό της γραμμικής σκέψης δεν θα τον πείσεις εύκολα ότι δεν είναι οι χαρακτήρες που καθορίζουν τις συμπεριφορές. Οι σχέσεις είναι που τις καθορίζουν. Κρίμα, γιατί η συστημική οπτική προσέγγιση, για να αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα ανάμεσα σε άλλα, αφήνει τεράστια περιθώρια για αλλαγές.
Επιπλέον, τα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης χαρακτήρων που δεν αλλάζουν συνδέονται άμεσα με την πεποίθηση ότι τα προβλήματά μας είναι κληρονομικά:
«Πάντα ήταν επιθετικός και παρορμητικός. Ίδιος ο πατέρας του».
«Δεν ξέρω αν θα σταματήσει να παίζει. Ο άντρας μου έχει έναν ξάδερφο που έπαιζε τζόγο και πέθανε στην ψάθα».
Τα τελευταία χρόνια αυτές οι θέσεις έχουν ενισχυθεί από τις έρευνες για τα γονίδιά μας, τα οποία επίσης έχουν περάσει στον καθημερινό μας λόγο:
«Από μικρός ήταν απροσάρμοστος. Είναι στα γονίδιά
του».
«Δεν έχει νόημα να προσπαθώ να τον αλλάξω. Αλλάζουν
τα γονίδια;»
«Πάντα ήταν νευρικός. Ξεσπάει με το παραμικρό. Είναι
στα γονίδιά του».
Όταν δεν μας βγαίνουν οι εξισώσεις, αναρωτιόμαστε μήπως οι αιτίες είναι προκαθορισμένες και βρίσκονται σφραγισμένες μέσα στα γονίδια, τα δικά μας ή των δικών μας. Αν όμως φταίνε τα γονίδια, τότε είναι αναπόφευκτο να νιώθεις ανίσχυρος. Και ο θεραπευτής στον οποίο απευθύνθηκες τι θα μπορούσε να σου προσφέρει; Να σε βοηθήσει μόνο να αντέξεις αυτά που υφίστασαι και που δεν μπορείς να αλλάξεις; Αυτό μια χαρά το κάνουν οι ψυχίατροι με τον εξοπλισμό που διαθέτουν.
Ο δικός μας, ωστόσο, εξοπλισμός είναι άχρηστος όταν ο θεραπευόμενος απορρίψει τη δυνατότητα της αλλαγής. Αν αποδώσει όσα δύσκολα αντιμετωπίζει σε εγγενείς παθολογίες, ακινητοποιείται. Μεγαλώνει η απελπισία του.
Αν βάλει κανείς όμως στην άκρη τα γονίδια και τις υποτιθέμενες γονιδιακές παθολογίες –τις δικές του ή των δικών του–, αν παραδεχτεί ότι μπορεί να μην έχει δει-ακούσει-σκεφτεί τι θα μπορούσε να τον βοηθήσει να μετακινηθεί από την απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκεται, τότε ίσως αρχίσει να βλέπει φως στο τούνελ.
Αν προσπαθήσει κανείς να δει τον εαυτό του μέσα στη μεγάλη εικόνα της εποχής, της κουλτούρας του, της οικογένειάς του, ίσως να υπάρχει χώρος έστω για μια υπόθεση εργασίας σχετικά με το τι συμβαίνει μέσα του και γύρω του.
— Κάτι δεν πάει καλά μ’ εμένα. Το βλέπω. Με χάπια τη βγάζω τη μέρα. Αισθάνομαι ότι έχω αποτύχει. Πιο εύκολο μου φαίνεται να πεθάνω από το να συνεχίσω να ζω.
— Αυτό που βλέπω εγώ είναι μια γυναίκα έξυπνη, σε επαφή με τα συναισθήματά της, επικοινωνιακή. Που με κοιτάει στα μάτια, εμπιστεύεται τον άλλον. Βλέπω απέναντί μου έναν άνθρωπο με γερή στόφα. Με όλο το δυναμικό για να ζήσει δημιουργικά και με λιγότερο κόστος.
— Μακάρι να είναι έτσι.
— Αν αποφασίσεις να μείνεις, στόχος μου θα είναι να σε βοηθήσω να αποκτήσεις εφόδια για να μειώσεις το κόστος του ρόλου που ανέλαβες στην οικογένειά σου και που σφράγισε την πορεία της ζωής σου.(6)
Το γεγονός ότι χρειαστήκαμε βοήθεια και τη ζητήσαμε από έναν ψυχοθεραπευτή είναι κάτι που δεν αποκαλύπτουμε εύκολα στους άλλους. Δεν το κοινοποιούμε, άρα δεν ακούμε και τις γνώμες και τις εμπειρίες των άλλων.
Η μυστικοπάθεια που περιβάλλει την ψυχοθεραπεία φαίνεται να έχει καλλιεργηθεί από τα στερεότυπα που την περιβάλλουν. Κρύβουμε την απόφασή μας να απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό της ψυχικής υγείας. Ακόμα και από τους δικούς μας.
Δεν αισθανόμαστε ότι μας εκθέτει το να αποκαλύψουμε ότι πήγαμε σε έναν οδοντογιατρό γιατί μας πονάει το δόντι μας, στον γαστρεντερολόγο γιατί υποφέρουμε από δυσπεψία.
Ούτε καν ότι κάνουμε γιόγκα. Όμως, άλλο η επιβεβλημένη περιφρούρηση της ιδιωτικής μας ζωής –που προστατεύεται τόσο από τη δεοντολογία του κλάδου, όσο και από τη νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα– και άλλο ο φόβος ότι θα ≪στιγματιστούμε≫ αν αναφέρουμε ότι ζητήσαμε βοήθεια επειδή αντιμετωπίζουμε κάποιες προσωπικές ή οικογενειακές δυσκολίες.
Άλλο να μην αποκαλύπτουμε τι γίνεται μέσα στο σπίτι μας, και άλλο να κρύβουμε το γεγονός ότι έχουμε σπίτι.
Μπορεί να είναι και ο ίδιος ο όρος ≪ψυχοθεραπεία≫ που ενισχύει τη σύγχυση και τις προκαταλήψεις. Η ψυχοθεραπεία είναι ακόμα για πολλούς ταυτισμένη με την αρρώστια. Αφού κάνεις θεραπεία, είσαι άρρωστος. Ο όρος ≪ασθενής≫ έχει καθιερωθεί από πολύ παλιά. Άμεση η σύνδεση με την ψυχιατρική, τα φάρμακα και όλες τις ιατροφαρμακευτικές παρεμβάσεις.
Είναι τέτοια η ταύτιση της ψυχοθεραπείας με την ψυχική ασθένεια που, σε συγκρουσιακά διαζύγια –τα οποία πληθαίνουν μέρα με τη μέρα– οι δικηγόροι προσπαθούν να υποστηρίζουν τις θέσεις των πελατών τους με το επιχείρημα ότι ο/η αντίδικος έχει επισκεφτεί κάποιον ψυχοθεραπευτή.
Ίσως αυτός να είναι ένας λόγος που ο όρος ≪ασθενής≫ έχει αντικατασταθεί από πολλούς θεραπευτές με τον όρο ≪πελάτης≫. Όμως ο όρος ≪πελάτης≫ ναι μεν αποσυνδέει την ψυχοθεραπεία από την ψυχιατρική, αλλά τη συνδέει με μια εμπορική συναλλαγή.
Πόση ανθρωπιά, πόσο γνήσιο ανθρώπινο ενδιαφέρον μπορεί να έχεις με έναν πελάτη; Πόσο ζεστή μπορεί να είναι μια τέτοια συναλλαγή;
Ακούω τελευταία ότι γίνεται και νέα προσπάθεια να απαλλάξουμε αυτή την τόσο σημαντική σχέση ανάμεσα στον θεραπευτή και στον θεραπευόμενο από αρνητικούς συνειρμούς, αποκαλώντας τον θεραπευόμενο ≪επωφελούμενο≫ για να αποφύγουμε τις νεφελώδεις συνδέσεις με την ψυχή, και τις εξίσου ανεπιθύμητες συνδέσεις με τον όρο ≪ασθένεια≫.
Αισθάνομαι τυχερή που στη γλώσσα μου μπορώ να μιλάω για θεραπευτές και θεραπευόμενους. Στην αρχαία ελληνική γλώσσα ο όρος ≪θεραπεία≫ αρχικά σήμαινε φροντίδα και προσφορά. Με αυτή την αρχική ερμηνεία της λέξης, η σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου αποσυνδέεται τόσο από την παθολογία, όσο και από την οικονομική συναλλαγή.
Μέσα από τους συνεχείς και αλλεπάλληλους κλυδωνισμούς που βιώνουμε, όλο και περισσότεροι συνειδητοποιούν το ψυχικό και σωματικό κόστος των προσωπικών και των συλλογικών αδιεξόδων. Είναι τα ζευγάρια που απευθύνονται σε ειδικούς του χώρου γιατί φοβούνται το κόστος που μπορεί να έχουν τα δικά τους αδιέξοδα στα παιδιά τους.
Είναι τα παιδιά που προσπαθούν με όλες τους τις δυνάμεις να βοηθήσουν τους γονείς τους, τους οποίους βλέπουν να πελαγοδρομούν.
Στην καθημερινή μου εμπειρία συνομιλώ με πολλούς ανθρώπους που παίρνουν την ευθύνη να μετακινηθούν από άκαμπτες, μονόπλευρες οπτικές, ανθρώπους που προσπαθούν να αφαιρέσουν τις παρωπίδες που φορούσαν. Αυτούς που ο δάσκαλός μου αποκαλούσε ≪δημιουργικούς επαναστάτες≫.
Από κει που έκρυβαν την όποια επαφή τους με επαγγελματίες του χώρου μας, για να μη ≪στιγματιστούν≫, σήμερα όλο και περισσότεροι θεωρούν την απόφασή τους να απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό υπεύθυνη και επιβεβλημένη κίνηση.
Στην καθημερινή μου πρακτική (στις θεραπευτικές συνεδρίες μας με άτομα, με οικογένειες και ομάδες, στις εκπαιδευτικές και εποπτικές ομάδες), συμμετέχω σε μια μικρογραφία μιας πιο υγιούς κοινωνίας. Μέσα σε ένα κλίμα διαφάνειας, ειλικρίνειας, εμπιστοσύνης και σεβασμού για τις απόψεις και τα συναισθήματα των άλλων, ενισχύεται το αίσθημα της προσωπικής ευθύνης, η διαπραγμάτευση, η αυτογνωσία, η ενσυναίσθηση.
Αυτός είναι ένας από τους λόγους που έχω συχνά ισχυριστεί ότι, στην κλίμακα της πολιτισμικής αλλαγής, οι άνθρωποι σε θεραπεία είναι πιο προχωρημένοι σε σύγκριση με το ευρύ κοινό.
*
Πολύ χάρηκα που διάβασα πρόσφατα σε μια κυριακάτικη εφημερίδα τη συνέντευξη του Μπουκάι(7) με τίτλο: ≪Η ψυχοθεραπεία είναι για τους υγιείς≫. Ο πασίγνωστος θεραπευτής, που έχει διαβαστεί από εκατομμύρια αναγνώστες σε ολόκληρο τον πλανήτη, είναι ένθερμος υποστηρικτής της ανάγκης του σύγχρονου ανθρώπου να ενώσει τα κομμάτια του, να δει ολόκληρη την εικόνα. Να αποκτήσει την εσωτερική συγκρότηση που απαιτεί ο πολύπλοκος και ρευστός κόσμος που φτιάξαμε. Να ελέγξει τα δυσλειτουργικά στοιχεία του εαυτού του. Για να πορευτεί μαζί με τους δικούς του ανθρώπους με μεγαλύτερη ασφάλεια.
Μέσα από τις δικές μου αναδρομές αλλά και των άλλων, έχω πια πειστεί για την προληπτική αξία της ψυχοθεραπείας.
Γιατί αν δεν ξέρεις τον εαυτό σου είναι σαν να περπατάς σε πολυσύχναστο δρόμο με τα μάτια κλειστά. Ρωτήστε κάποιον στον δρόμο: ≪Ποιος είναι ο χειρότερος εχθρός μας;≫. Θα συμπληρώσει τη φράση λες και μόλις χθες ήταν βυθισμένος στην ανάγνωση των έργων του μεγάλου εκείνου φιλοσόφου.
Αν ο Νίτσε(8) μας προειδοποιεί, ο δικός μας αρχαίος δάσκαλος μας προτρέπει με το γνώθι σ’ αυτόν να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, γιατί εν οίδα ότι ουδέν οίδα.
Αν η αξία της αυτογνωσίας είναι μια πανανθρώπινη διαχρονική αλήθεια, πόσο πιο επιτακτική είναι η ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του, όταν έχει να αντιμετωπίσει έναν κόσμο όπου όλα τα σταθερά σημεία αναφοράς τινάχτηκαν στον αέρα; Έναν κόσμο που μας έχει ρίξει σε έναν ωκεανό από αντιφατικές πληροφορίες;
Πώς να πορευτείς χωρίς χάρτη και πυξίδα μέσα στο αλλόκοτο σημερινό περιβάλλον που αλλάζει χρώματα, σχήματα και ήχους με όλο και πιο γρήγορους ρυθμούς; Και πού να βρεις τον εαυτό σου, αν δεν τον ψάξεις μέσα σου συντροφιά με τους άλλους;
Ψάξε στ’ όνειρό μας, μήπως και βρούμε πουθενά τον
εαυτό μας. Ίσως το λάθος να μην ήτανε δικό μας.
Ψάξε στ’ όνειρό μας, μήπως έχουμε ξεχάσει αυτό που ο
απέναντι μπορεί να μας περάσει.(9)
*
Στη φιλόξενη πόλη όπου βρέθηκα πριν από λίγο καιρό για να μιλήσω σε μια ανοιχτή εκδήλωση, ήρθα σε επαφή με πολλούς ανθρώπους που μίλησαν για τη θεραπεία τους ανοιχτά, χωρίς ενδοιασμούς. Φαινόταν να είναι υπερήφανοι για την απόφαση που πήραν να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους.
— Εκείνο που λέτε ότι ≪Ο καλύτερος τρόπος να βοηθήσεις αυτούς που αγαπάς είναι να βοηθήσεις τον εαυτό σου≫ το βλέπω τώρα έμπρακτα με την ψυχοθεραπεία μου, μου είπε μια μητέρα που είχε απευθυνθεί σε κάποιον συνάδελφο στην πόλη για θέματα που αφορούσαν τον γιο της.
Μια άλλη γυναίκα, που στεκόταν στο πηγαδάκι που είχαμε κάνει στο προαύλιο, συμπλήρωσε:
— Και το άλλο που λέτε, ότι ≪Όσα μάθαμε για να επιβιώσουμε δεν μας βοηθάνε να ζήσουμε≫… Δεν θα καταλάβαινα τι εννοείτε αν δεν έκανα ψυχοθεραπεία.
— Εμένα μου έκανε εντύπωση κάτι άλλο που έχω ακούσει από σας, ότι ≪ο λιγότερο αποτελεσματικός τρόπος να πάρεις μια απόφαση είναι με τη λογική≫, είπε ο τριαντάχρονος θεραπευόμενος μιας συναδέλφου.
Για έναν άντρα που έχει μάθει ότι πρέπει είναι λογικός και συγκρατημένος, η θεραπευτική διαδικασία, που του επιτρέπει να εκφράζει ανοιχτά και ελεύθερα τα συναισθήματά του, θα πρέπει να είναι μια πρωτόγνωρη και λυτρωτική εμπειρία, σκέφτηκα.
Έτσι γρήγορα που κερδίζει έδαφος ο κλάδος μας σκέπτομαι μήπως μέχρι να τελειώσω τη συγγραφή αυτού του βιβλίου θα χρειαστεί να αλλάξω τον τίτλο αυτού του κεφαλαίου.
Γύρω γύρω όλοι
— Τι να λέω στα παιδιά μου, που θα με ρωτάνε πού πηγαίνω κάθε Πέμπτη την ίδια ώρα;
— Αν θες να καταλάβουν αμέσως, πες τους ότι αποφάσισες να φοιτήσεις σε ένα σχολείο ζωής. Για να μάθεις να ζεις καλύτερα και να μπορείς να ξέρεις καλύτερα πώς να μεγαλώσεις τα παιδιά σου.(10)
Η Φιλοξένη, μαζί με καμιά δεκαριά άλλους που είναι καθισμένοι σε έναν κύκλο, γίνεται μέλος μιας συμβολικής οικογένειας. Όλοι μαζί αναθεωρούν οικογενειακούς και προσωπικούς μύθους. Ξανασυνδέονται με το παιδί μέσα τους. Μαθαίνουν να μιλούν μια άλλη γλώσσα, που γκρεμίζει στεγανά, ανοίγει πόρτες που έμοιαζαν να είναι ερμητικά κλεισμένες και αποκαλύπτει ορίζοντες που δεν ήταν ορατοί.
Κάποια στιγμή, η Φιλοξένη μας έφερε ένα χαρτάκι τυλιγμένο σε ρολό, όπως τα σκονάκια που κρύβαμε στα μανίκια μας για να μην αποτύχουμε στις εξετάσεις.
— Έχετε ένα μήνυμα από την κόρη μου.
Το ξετύλιξα και διάβασα: ≪Η μαμά μου δεν ακούει≫.
— Μην το παίρνεις κατάκαρδα. Βλέπει ότι δυσκολεύεσαι να αλλάξεις κάποια πράγματα. Βάζει ένα χεράκι για να το καταφέρεις. Εσύ πόσες φορές την επιπλήττεις που δεν διαβάζει, που δεν κάνει όσα θεωρείς σημαντικά για την πρόοδό της; Αδημονεί να δει τις αλλαγές που της είπες ότι αποφάσισες να κάνεις στο ≪σχολείο ζωής≫ όπου φοιτάς.(11)
*
Μέσα στις θεραπευτικές ομάδες και τις οικογενειακές συνεδρίες, τα συν της ζωής και της γνώσης αναδύονται μέσα από χρονοβόρες διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις. Στη σύντομη ιστορία του κλάδου μας, η ψυχοθεραπευτική διαδικασία συνδέθηκε αρχικά με τη σχέση ενός θεραπευτή και ενός θεραπευόμενου. Η οικογενειακή και η ομαδική διαδικασία, όμως, συνέδεσε τη θεραπεία με τη συλλογικότητα.
Η ψυχοθεραπευτική σχέση ακολουθεί το ρεύμα της εποχής.
Αποκτά την πολυμορφία των σύγχρονων επικοινωνιακών συμβάσεων. Απελευθερώνεται από παραδοσιακές προδιαγραφές και οριοθετήσεις και αποκτά πολυδιάστατο χαρακτήρα.
Καταργούνται τα εμπόδια που έθεταν οι αποστάσεις, η διαφορετικότητα, οι κοινωνικές τάξεις, οι διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες. Δεν ευδοκιμούν πια οι μονομέρειες, οι αποκλειστικότητες, κατάλοιπα μιας άλλης εποχής που έχουμε αφήσει πίσω μας ανεπιστρεπτί.
— Μας λέει ότι κουνιέται το πάτωμα, είπαν σχεδόν με ένα στόμα οι γονείς της πεντάχρονης Νιόβης.
— Γιατί σας ανησυχεί; Δεν λέει ότι η ίδια έχει κάποιο θέμα αλλά ότι το περιβάλλον της είναι ασταθές.
— Μα είναι φυσιολογικό αυτό;
— Δεν ξέρω αν είναι φυσιολογικό. Πάντως ξέρουμε όλοι ότι ζούμε σε μια χώρα που κλυδωνίζεται από όλων των ειδών τους σεισμούς ανά τους αιώνες. Άλλωστε όλοι ξέρουμε τη φράση: «Έφυγε το έδαφος κάτω από τα πόδια μου».
— Να μην ανησυχούμε, δηλαδή;
— Δεν είπα αυτό. Να δούμε όμως για ποια πράγματα να ανησυχήσετε. Ακούω σαν να κρούει έναν κώδωνα κινδύνου η Νιόβη.(12)
Στην κουβέντα που είχαμε για την οικογενειακή κατάσταση των γονιών της Νιόβης, αποκαλύφθηκε ότι τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ήταν πολλά. Η μικρή τους κόρη, που ζούσε μέσα σε αυτή την ασταθή και επικίνδυνη κατάσταση, έστελνε ένα απεγνωσμένο SOS για έναν επικείμενο σεισμό.
Αποφασίσαμε ότι το μόνο που μπορούσαν να κάνουν για να μην εξελιχθούν οι φόβοι της σε φοβία ήταν να βοηθήσουν τον εαυτό τους. Στις ομάδες τους ψάχνουν να βρουν τον εαυτό τους και ο ένας τον άλλον. Για τις ≪φοβίες≫ της Νιόβης δεν ξανάκουσα.
*
Στην καθημερινή μας πρακτική, όλο και πιο συχνά έρχονται ολόκληρες οικογένειες για να συζητήσουν μαζί μας θέματα που αφορούν κάποιον στην οικογένεια ή τις μεταξύ τους σχέσεις.
Όλο και πιο συχνά έρχονται ζευγάρια για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της σχέσης τους. Όλο και πιο συχνά συνομιλώ μέσω Skype με κάποιους που μετακόμισαν σε κάποιο μακρινό σημείο του πλανήτη.
Όλο και πιο συχνά ταξιδεύουν στον κυβερνοχώρο για να βρεθούν μαζί μας στον χώρο της ομάδας.
Όλο και πιο συχνά ανταλλάσσουμε μηνύματα με τους θεραπευόμενούς μας, όπως και εκείνοι με τους δικούς τους ανθρώπους. Κάθε τόσο κάποιος στην ομάδα, που θέλει να μοιραστεί μαζί μας κάτι σημαντικό, βγάζει από την τσέπη του το κινητό του για να μας διαβάσει μακροσκελείς διαλόγους μέσα από ανταλλαγή sms.
— Βουλιάζω κάθε μέρα στην απελπισία. Δεν καταφέρνω να του πω ότι δεν μπορώ να ζήσω πια έτσι.
— Γιατί δεν του στέλνεις ένα μήνυμα;
— Τι να του πω;
— Αυτά που μας λες εδώ.
— Δεν είναι το ίδιο…
— Θα σε βοηθήσουμε εμείς. Θα το φτιάξουμε μαζί το μήνυμα.(13)
Κάποια μέρα, μια δημοσιογράφος γνωστού εντύπου με πήρε στο τηλέφωνο για να μου ζητήσει να μιλήσουμε ≪για την τάση του selfie≫.(14)
Ακούγονται πολλά γι’ αυτό το καινούριο φαινόμενο, μου είπε: ≪Είναι πια καταχωρημένο και στη Wikipedia≫.(15)
Στον άυλο κόσμο του διαδικτύου, όπου περνάμε όλο και μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας, και που θα μας επηρεάζει όλο και περισσότερο, εμείς επιλέγουμε με ποιον θα έρθουμε σε επαφή, με ποιον θα επικοινωνήσουμε, το πότε και το πώς.
Φαίνεται ότι ο συλλογικός νους αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι μόνο μαζί μπορούμε να ψάξουμε μέσα μας και γύρω μας, να βρούμε από κοινού τι θα κρατήσουμε, τι θα πετάξουμε, τι θα μετασχηματίσουμε, ώστε να ανακαλύψουμε πιο εύκολα τον δρόμο μας μέσα στο πολύπλοκο, ρευστό και αβέβαιο περιβάλλον που εμείς δημιουργήσαμε.
≪Αυτός που επιβιώνει δεν είναι ο δυνατός αλλά αυτός που συμβιώνει≫ λέει ο Μαρουγιάμα, θεωρητικός των Συστημάτων.(16)
Μέσα στις θεραπευτικές ομάδες –αυτά τα σύγχρονα κρυφά σχολειά– τα μέλη μοιράζονται τα μυστικά τους, τα βάσανα και τις ελπίδες τους.
Κουβαλάνε σε κάθε σημαντική επέτειο γλυκά και άλλα εδέσματα για να γιορτάσουν τις χαρές τους. Αναβιώνουν εικόνες από τα αρχαία μας θέατρα, τα νυχτέρια, τα καφενεία. Μέσα στους κύκλους των ομαδικών και των οικογενειακών συνεδριών αφουγκράζομαι για δεκαετίες τον απόηχο της παραδοσιακής κλειστής κοινότητας. Το καθημερινό αλισβερίσι, τις γιορτές, τις κηδείες, τα μοιρολόγια.
Εκεί βλέπω βιωματικά ότι οι ρίζες της πολιτισμικής μας ταυτότητας παραμένουν ζωντανές. Ότι μας διοχετεύουν δύναμη, ασφάλεια, έμπνευση. Εκεί ζω τη διαδικασία μέσα από την οποία βρίσκουμε τα ≪αρχεία≫ για να κάνουμε το ξεκαθάρισμα. Να αποφασίσουμε τι θα κρατήσουμε για να το πάρουμε μαζί μας στο ταξίδι, τι θα αφήσουμε πίσω.
Ας κρατήσουν οι χοροί
και θα βρούμε αλλιώτικα
στέκια επαρχιώτικα βρε
Ώσπου η σύναξις αυτή
σαν χωριό αυτόνομο να ξεδιπλωθεί.(17)
Καθώς πολλά μακρόχρονα και σταθερά κοινωνικά συστήματα καταρρέουν, μιλάμε όλο και πιο συχνά για κατασκευές, ανακατασκευές, συν-κατασκευές, για διαλόγους και διαπραγματεύσεις.
Δεκαετίες μοιράζομαι τον αγώνα των ζευγαριών και των οικογενειών που αναζητούν λύσεις και παλεύουν με νύχια και με δόντια να συντονιστούν με τα δεδομένα της εποχής τους.
Ανάμεσα στους πολλούς ανθρώπους που παραπαίουν, που μοιάζουν αποπροσανατολισμένοι και ακινητοποιημένοι χωρίς ίχνος θέλησης να μετακινηθούν, συναντώ και αυτούς που, από κει που δεν το περιμένεις, αποτολμούν το αβέβαιο άλμα. Βρίσκουν τις άκρες.
Αναθεωρούν αυτά που μας κρατάνε δέσμιους σε παλιούς τρόπους σκέψης, έκφρασης συναισθημάτων και μοτίβα συμπεριφορών. Όλα όσα με τα δεδομένα ενός καινούριου κόσμου έχουν αποβεί άχρηστα και επικίνδυνα.
Γι’ αυτούς τους ανθρώπους, γι’ αυτές τις οικογένειες, γι’ αυτές τις κοινωνικές ομάδες ήθελα να γράψω σ’ αυτό το βιβλίο.
Για δράματα, για τραγωδίες που μας μαυρίζουν την ψυχή, για πράγματα που βλέπουμε και τα διαβάζουμε κάθε μέρα. Το ίδιο ισχύει και για μας τους θεραπευτές. Η βιβλιογραφία του κλάδου μας είναι πλημμυρισμένη από παθολογικά ευρήματα, συμπτώματα, υποτροπές.
Ήθελα να μιλήσω γι’ αυτούς που κέρδισαν ανέλπιστες μάχες, που μας εξέπληξαν με την αποφασιστικότητα, το σθένος τους.
Να αφηγηθώ τις στιγμές που η πίστη, η σύμπνοια, η αφοσίωση, το χρέος προς τους δικούς ατσαλώνει τις συνειδήσεις. Και που πολλές φορές εκφράζονται με ανατρεπτικές επιλογές και συμπεριφορές.
Ήθελα να μοιραστώ με τους αναγνώστες μου τις καθημερινές μου εμπειρίες και τις ιστορίες αυτών που έκαναν το ≪θαύμα≫ την τελευταία στιγμή. Όταν οι ακαμψίες μας μεταμορφώνονται σε ευλυγισία. Όταν ελευθερώνονται δυνάμεις που μας σπρώχνουν μπροστά.
*
Γύρω από το τζάκι του σπιτιού μου στην Πεντέλη συζητούσαμε για την επέτειο των τριάντα χρόνων από την ίδρυση του Εργαστηρίου:
— Στις εκδηλώσεις που προγραμματίζουμε, θα ανοίξουμε τα σεντούκια μας για να μοιραστούμε τον πλούτο που μαζέψαμε και μοιραστήκαμε με πολλές οικογένειες και κοινωνικές ομάδες.
Χρειαζόμαστε όμως μια λέξη, μια φράση που να συμπυκνώνει και να μεταφέρει το μήνυμα συνοπτικά.
— ≪Από το εγώ στο εμείς≫, πώς σας φαίνεται;
Από το νέο βιβλίο της Χάρις Κατάκη: Το ημερολόγιο ενός θεραπευτή, που πρόκειται να κυκλοφορήσει την Παρασκευή 5/12/14, από τις Εκδόσεις Πατάκη – Πρακτικοί οδηγοί, Σειρά: Ανθρώπινα Συστήματα. Επιμέλεια – διορθώσεις: Αντωνία Γουναροπούλου. (Εικόνα εξωφύλλου: M.C. Escher’s “Concentric Rinds” © 2014 The M.C. Escher Company-The Netherlands. All rights reserved. www.mcescher.com).
Η έκδοση του Ημερολογίου ενός θεραπευτή συμπίπτει με τη συμπλήρωση 30 χρόνων του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων, που ίδρυσε η Χάρις Κατάκη το 1984. Στο Ημερολόγιο η συγγραφέας καλεί τον αναγνώστη σε ένα πρωτόγνωρο ταξίδι, κατά τη διάρκεια του οποίου μας φανερώνει τις άγνωστες πτυχές της ζωής ενός θεραπευτή και αποκαλύπτει τα πλέον κομβικά συστατικά που, μέσα στα χρόνια, συγκρότησαν τη θεραπευτική της προσέγγιση.
Έτσι, ανάμεσα σε άλλα, ο αναγνώστης θα γνωρίσει τη σημασία που έχει η επαφή μας με τις γενεαλογικές και τις πολιτισμικές μας καταβολές προκειμένου να ενώσουμε τους κρίκους της προσωπικής μας αλυσίδας και να βρούμε τον εαυτό μας· μαζί με τη συγγραφέα, ο αναγνώστης θα προσπελάσει ξανά τις κρίσιμες καμπές της προσωπικής του πορείας, όταν κλήθηκε να πάρει αποφάσεις για το επάγγελμα, τον γάμο, τη ζωή του· θα προβληματιστεί για τον τραγικά διττό, πολλές φορές, χαρακτήρα της καθημερινής του γλώσσας, όταν άλλο λέει και άλλο εννοεί.
Κυρίως, όμως, όλα αυτά θα τα δει μέσα από το πρίσμα ενός θεραπευτή: η συγγραφέας έχει προ πολλού αμφισβητήσει την ανάγκη της απόστασης ανάμεσα στους θεραπευτές και στους θεραπευόμενους, χτίζοντας γέφυρες επικοινωνίας μεταξύ τους και καταργώντας την εικόνα ενός παντοδύναμου, απόμακρου και ουδέτερου θεραπευτή. Με το Ημερολόγιο, η Χάρις Κατάκη διανύει μια ξεχωριστή διαδρομή, αφήνοντας πίσω της ίχνη που ο αναγνώστης μπορεί να ακολουθήσει για να ανοίξει τις δικές του κλειστές πόρτες και να βρεθεί στα δικά του ξέφωτα.
*30 χρόνια Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων (Για το πρόγραμμα της Διημερίδας όπως και για δηλώσεις συμμετοχής δείτε ΕΔΩ)
To κύρος, το ήθος και η επιστημονική καταξίωση της Χάρις Κατάκη έχουν έμπρακτα αναγνωριστεί από τις εγκυρότερες επιστημονικές εταιρείες του χώρου και από καταξιωμένους επιστήμονες στην Ελλάδα , στην Ευρώπη και στην Αμερική.
Είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς άλλον επιστήμονα του χώρου της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα ο οποίος να συγκεντρώσει τόσα επιτεύγματα και τόση μεγάλη αναγνώριση τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.
Η κυρία Κατάκη έχει παίξει και συνεχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο σε πολλές ελληνικές και ξένες επιστημονικές εταιρείες στις οποίες έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο (τιμητικές διακρίσεις, προεδρίες εταιριών, μέλος διοικητικών συμβουλίων, πρόεδρος διεθνούς συνεδρίου υπό την αιγίδα της IFTA (International Family Therapy Association) στην Αθήνα, ομιλίες στην ολομέλεια πολλών διεθνών συνεδρίων, μέλος του διοικητικού συμβούλιου του ΟΚΑΝΑ και του ΚΕΘΕΑ. Οι δημοσιεύσεις της σε έγκυρα επιστημονικά και διάφορα βιβλία και περιοδικά ξεπερνούν τις 100, και οι ομιλίες της σε ξένα και ελληνικά πανεπιστήμια και κέντρα του εξωτερικού είναι πολλές.
Το συγγραφικό και εκδοτικό της έργο είναι εκτενές και αναγνωρισμένο.
Στην επιτυχημένη σειρά ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ την οποία ίδρυσε πριν 30 χρόνια και διευθύνει έκτοτε συμπεριλαμβάνονται πάνω από τριάντα βιβλία, με συγγραφείς κορυφαίους επιστήμονες της εποχής μας (ο νομπελίστας Ilia Prigogine, οι Κenneth Gergen, Gerome Bruner και τα γνωστότερα ονόματα της διεθνούς βιβλιογραφίας στην συστημική σκέψη και τις εφαρμογές της στην οικογενειακή θεραπεία.
Στην σειρά συμπεριλαμβάνονται 6 δικά της τα οποία έχουν κάνει πολλές εκδόσεις. Μάλιστα το πρώτο της βιβλίο: Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας, θεωρείται πλέον κλασικό και διδάσκεται σε πολλά ελληνικά πανεπιστήμια και σχολές κοινωνικής εργασίας. Οι εκδοτικοί οίκοι την έχουν τιμήσει με αφιερώματα και πολλές παρουσιάσεις των βιβλίων της. της σειράς ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ.
Η αναγνώριση του έργου της είναι γενικευμένη και τεκμηριωμένη και αφορά την θεραπευτική της ικανότητα, την εντυπωσιακή επιστημονική συμβολή, τον εκπαιδευτικό της ρόλο (έχει εκπαιδεύσει ένα μεγάλο ποσοστό των συστημικών θεραπευτών στην Ελλάδα) μαζί με καταξιωμένους συνεργάτες της, το κοινωνικό της έργο (έχει εκπονήσει προγράμματα πρόληψης για τα Ναρκωτικά και πρόσφατα έχει εξαγγείλει και υλοποιεί Πρόγραμμα Κοινωνικών Δράσεων σε διάφορες περιοχές της χώρας και μέσα από το διαδίκτυο.
Παραπομπές:
(1)Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος:Τίτλος βιβλίου του συγγραφέα, στοχαστή και ψυχιάτρου Σκοτ Πεκ του 1978. Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος: Σκοτ Πεκ, Ο δρόμος ολιγότερο ταξιδεμένος, Αθήνα: Κέδρος, 1990.
(2) 18. Τεχνική που συνίσταται στην αναπαράσταση διάφορων καταστάσεων, τις οποίες καλείται ν’ αντιμετωπίσει ο θεραπευόμενος. (Λεξικό Ψυχολογίας, Α. Χουντουμάδη-Λ. Πατεράκη, Αθήνα: Τόπος, 2008).
(3) Στίχοι του Παρασκευά Καρασούλου από το τραγούδι του 2003 ≪Τον εαυτό
του παιδί≫, σε μουσική του Μάριου Φραγκούλη.
(4) Απόσπασμα από θεραπευτική συνεδρία.
(5) Στίχοι της Λίνας Νικολακοπούλου από το τραγούδι του 1995 ≪Εγώ μιλάω για δύναμη≫, σε μουσική της Δήμητρας Γαλάνη.
(6) Απόσπασμα από θεραπευτική συνεδρία.
(7) Jorge Bucay (1949-): Αργεντινός ιατρός, ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας.
(8) Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900): Γερμανός φιλόσοφος, ποιητής, συνθέτης και φιλόλογος.
(9) Στίχοι του Λάκη Λαζόπουλου από το τραγούδι του 1989 ≪Θυμάσαι (Ψάξε στο όνειρό μας)≫, σε μουσική του Θάνου Μικρούτσικου.
(10) Απόσπασμα από θεραπευτική συνεδρία.
(11) Απόσπασμα από θεραπευτική συνδερία.
(12) Απόσπασμα από θεραπευτική συνεδρία.
(13) Απόσπασμα από θεραπευτική συνεδρία.
(14) Μια συμβολική πράξη, μια συγκεκριμένη διαδικασία κατά την οποία ο ρόλος του φωτογράφου και ο ρόλος του μοντέλουσυμπίπτουν (Συνέντευξη της συγγραφέα με τίτλο ≪Selfie: Η ανατομία ενός αυτοφωτογραφιζόμενου≫, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 11 Μαΐου 2014)
(15) Διεθνής εξελισσόμενη διά συνεργασίας εγκυκλοπαίδεια που έχει συσταθεί
στο διαδίκτυο.
(16) Magoroh Maruyama (1929-): Ιάπωνας θεωρητικός των Συστημάτων.
(17) Στίχοι και μουσική του Διονύση Σαββόπουλου, από το τραγούδι του 1983 ≪Ας κρατήσουν οι χοροί≫.
Στην Ελλάδα τα ΜΜΕ που στηρίζουν τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, χρημαδοτούνται από το ... κράτος. Tο tvxs.gr στηρίζεται στους αναγνώστες του και αποτελεί μια από τις ελάχιστες ανεξάρτητες φωνές στη χώρα. Mε μια συνδρομή, από 2.9 €/μήνα,ενισχύετε την αυτονομία του tvxs.gr και των δημοσιογραφικών του ερευνών. Συγχρόνως αποκτάτε πρόσβαση στα ντοκιμαντέρ και το περιεχόμενο του 24ores.gr.
Δες τα πακέτα συνδρομών >