Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.

Ads

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά
σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.

Ο ποιητής στο ποίημα τούτο δεν παίρνει την Ιθάκη σαν όρο από την ομηρική παράδοση. Η ομηρική Ιθάκη είναι πορεία νόστου, ενώ η καβαφική είναι ανακάλυψη. Ο Οδυσσέας βγαίνει στον πηγαιμό του για την Τροία και επιστρέφει έχοντας γνωρίσει πολλές βουλές πολλών ανθρώπων επισκεπτόμενος τα μέρη τους, με πολλές όμως ταλαιπωρίες και παρά τη θέλησή του.

Στο ποίημα όμως όλα χάνονται στον πηγαιμό. Ο γυρισμός στην ομηρική Ιθάκη είναι ένας πλατύς με πολλές προοπτικές σκοπός, ενώ το φτάσιμο στην καβαφική Ιθάκη είναι ένας παλιός σκοπός και αφορμή για ένα νέο ταξίδι. Ο ποιητής στην Ιθάκη του αποδίδει μια συμβολική αξία.

Νόστος στην Ιθάκη του Καβάφη δεν υπάρχει.

Το μακρύ ταξίδι του Οδυσσέα, γεμάτο τέρατα, απογοητεύσεις και νοσταλγία στην ομηρική παράδοση γίνεται στον καβαφικό κόσμο ένα ωραίο ταξίδι γεμάτο περιπέτειες και γνώσεις, χωρίς Λαιστρυγόνας και Κύκλωπας και τον θυμωμένο Ποσειδώνα, αρκεί μονάχα να μπορούν να πραγματοποιηθούν οι δυνατότητες που το ίδιο το ταξίδι προσφέρει και μόνο αν η σκέψη σου είναι υψηλή. Αυτή η νησιώτικη πόλη του τερματισμού είναι ο συμβολικός τόπος του πεπρωμένου του ταξιδιώτη, περισσότερο αρχή παρά τέλος· ίσως φτωχική στην πραγματικότητα, αλλά πολύτιμη σαν κίνητρο όλου του ταξιδιού της επιστροφής.

Σ’ αυτό το κίνητρο βρίσκεται ο πλούτος της Ιθάκης και οι περιπέτειες με τις ανακαλύψεις. Η μεταφορική πόλη είναι ακόμα αυτό που την κάνει ο κάθε άνθρωπος. Έτσι, το ποίημα, δεν είναι απαισιόδοξο· αντίθετα, διατηρεί έναν αισιόδοξο τόνο, επειδή ακριβώς η Ιθάκη δεν αποτελεί τον τερματισμό, αλλά την αφετηρία για ένα νέο ταξίδι προς τη γνώση και την ηδονή. Το ταξίδι συμβολίζει την ίδια την πορεία της ζωής προς ανώτερα επίπεδα. Με την Ιθάκη τόπο αναφοράς και αφετηρία ταξιδιών προς νέους στόχους, ο ποιητής επιστήνει την προσοχή του αναγνώστη προς την κατάκτηση εμπειριών και γνώσης.

Ο Καβάφης τονίζει δύο ειδών απολαύσεις ιδιαίτερα. Από τη μια είναι τα φοινικικά εμπορειά και τες καλές πραγματάτειες…και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής· σημαντική είναι η έμφαση που δίνει στη λέξη ηδονικά με την επανάληψή της στον επόμενο στίχο κιόλας· ας μην ξεχνάμε ότι ο ηδονισμός αποτελεί βασικό στοιχείο της καβαφικής ποίησης. Από την άλλη ο ποιητής συστήνει την κατάκτηση της γνώσης και την απόλαυση των πνευματικών χαρών που προσφέρουν οι αιγυπτιακές πόλεις με τους σπουδασμένους.

Μέσα σε μια τέτοια πανδαισία ηδονής και γνώσης κανείς δεν πρέπει να βιάζεται για την επιστροφή του· εξάλλου οι κίνδυνοι δεν είναι επικίνδυνοι, και κανείς δεν θα τους βρει στο δρόμο του αν διατηρεί υψηλή τη σκέψη του και τους στήσει η ψυχή μπρος του. Δεν υπάρχουν τέρατα, αλλά μόνο ευγενικές εμπειρίες.

Οι ομηρικές κακουχίες του Οδυσσέα στην καβαφική ποίηση συμβολίζουν πλέον τα εσωτερικά αίτια που αφήνουν στάσιμους τους ανθρώπους (δισταγμούς και φοβίες) και όχι κάποιες αντικειμενικές δυνάμεις που τους εμποδίζουν να προχωρήσουν στη ζωή και να θέσουν νέους στόχους.

Ο πληθυντικός Ιθάκες του ποιητή στον τελευταίο στίχο του ποιήματος, τονίζει το γενικευμένο και συμβολικό χαρακτήρα της νήσου· δεν είναι μόνο αυτή η νησιωτική πόλη, η πατρίδα του Οδυσσέα, μα όλοι οι τόποι, που έχουν τη δύναμη να κεντρίζουν τη φαντασία του ταξιδιώτη και να πραγματοποιούν το πεπρωμένο του. Οι Ιθάκες δεν είναι μόνο μία πόλη, αλλά πολλές και διάφορες –όχι για διάφορους ανθρώπους, αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο, κάθε φορά που βάζει σκοπούς και τέλη στη ζωή του.

Σημαίνουν το σημείο αναφοράς που χρειαζόμαστε για να προσανατολιζόμαστε μέσα στη ζωή, θέτοντας νέους στόχους και διατηρώντας μία ανοδική ρότα με σκοπό. Ο ποιητής παροτρύνει την κίνηση, την έκσταση, την αίσθηση και τη μάθηση. Η λέξηΙθάκες, εξάλλου, συνδέεται άμεσα με τον τρίτο στίχο του ποιήματος που παροτρύνει για ένα περιπετειώδες ταξίδι γεμάτο γνώσεις.

Ο στίχος του διατηρεί όλα τα πεζολογικά χαρακτηριστικά. Μοιάζει πιο πολύ με ένα πεζό έργο, παρά με γνήσιο ποίημα. Έτσι όμως γίνεται πιο ρεαλιστικό. Το μέτρο είναι το ιαμβικό (που είναι πολύ κοντά στον πεζό λόγο), αλλά και αυτό ακόμα είναι χαλαρό.

Ο στίχος του είναι σχεδόν δεκαπεντασύλλαβος χωρίς να διακρίνονται στροφές. Ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει, ενώ τα νοήματα εκφράζονται μέσα σε δύο στίχους. Ακόμα και η γλώσσα του Καβάφη είναι τελείως ιδιότυπη. Και αυτή βοηθά στο ρεαλισμό. Δε μοιάζει με την αθηναϊκή καθαρεύουσα, αλλά ωστόσο διατηρεί ορισμένα από τα δικά της χαρακτηριστικά. Ο λόγος του είναι γυμνός από καλολογικά στοιχεία. Δεν έχει διακοσμητικά στοιχεία όπως επίθετα, εικόνες, παρομοιώσεις , όπως είδαμε αλλού.

Η φωνή του ποιητή απευθύνεται σε β’ ενικό πρόσωπο, σε κάποιον Οδυσσέα που δεν κατονομάζεται με συμβουλές για το δρόμο που πρόκειται να πάρει. Ο Οδυσσέας, ωστόσο, δεν είναι παρά ένας παραλληλισμός. Στην ουσία ο ποιητής απευθύνεται στον ίδιο τον αναγνώστη, στον άνθρωπο που θέτει στόχους στη ζωή του και προσπαθεί να κατακτήσει τις εμπειρίες και τη γνώση μέσα από το ταξίδι του. Το ποίημα με το β΄ ενικό αποκτά το χαρακτήρα ενός δραματικού μονολόγου αλλά και το ύφος ενός διδακτικού κειμένου.

Παροτρύνει τον αναγνώστη να ξεκινήσει ένα ταξίδι προς την Ιθάκη έχοντας ως στόχο του την απόκτηση εμπειριών, τις περιπέτειες και τις γνώσεις που θα αποκομίσει. Στο ταξίδι αυτό της επιστροφής δεν θα αντιμετωπίσει συμφορές και ταλαιπωρίες όπως ο ομηρικός ήρωας, οι κίνδυνοι δεν είναι σοβαροί και κανείς δεν θα τους βρει στο δρόμο του αν διατηρεί υψηλή τη σκέψη του και τους στήσει η ψυχή μπρος του. Τα ομηρικά τέρατα δεν θα εμποδίσουν το ταξίδι, αφού δεν υπάρχουν τέρατα παρά μόνο ευγενικές εμπειρίες.

tovivlio.net
 

Στη νέα στήλη μας για την Παιδεία, παρουσιάζουμε απόψεις για τον πολιτισμό και την εκπαίδευση καθώς και προτάσεις εναλλακτικής διδασκαλίας στα σχολεία. Μπορείτε να μας στείλετε γνώμες και προτάσεις σας, στο [email protected].