Ο ψυχαναλυτής και συγγραφέας Κώστας Νασίκας, αφηγείται στην Κρυσταλία Πατούλη και το Tvxs, της εμπειρία της συγγραφής -Από την ιδέα μέχρι το τυπογραφείο- του νέου βιβλίου του με τίτλο «Βία και καταναλωτισμός» και υπότιτλο: Από τον κανιβαλισμό στις απεργίες πείνας και τις περιβαλλοντικές καταστροφές, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός.

Ads

«Το βιβλίο μου «Βία και καταναλωτισμός» που κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Αρμός, είναι η σύνθεση, η προέκταση και ίσως η ωρίμανση προηγούμενων μελετών μου.

Η πρώτη από αυτές, άρχισε όταν ξεκίνησα την εκπαίδευση μου στην παιδοψυχιατρική σε ένα νοσοκομείο της Γαλλίας και αφορούσε την “Νευρική Ανορεξία” που στα γαλλικά ονομάζεται “Ψυχική Ανορεξία” καθώς οι παράγοντες που την προκαλούν είναι ψυχικοί.

Είχε εισαχθεί τότε στο τμήμα που βρισκόμουν μια έφηβη 17 ετών που ζύγιζε 27 κιλά με ύψος 165 εκατοστά. Η εικόνα της ήταν τρομακτική, σαν ένας σκελετός που μετακινούνταν όρθιος! Η κοπέλα αυτή είχε ήδη νοσηλευτεί σε κλινικές στα δύο χρόνια που προηγούνταν και μετά από κάθε έξοδο της, έχανε τα λίγα κιλά που είχε πάρει κατά τη νοσηλεία της. Το γεγονός αυτό και η επικίνδυνη σωματική της κατάσταση, ώθησε τους συναδέλφους που χειρίζονταν το τμήμα να εφαρμόσουν αυστηρούς όρους νοσηλείας: πλήρη απομόνωση, ζύγισμα κάθε μέρα, κλπ.

Ads

Η κοπέλα δεν μιλούσε σε κανέναν, ούτε και σε μένα που της έκανα μια καθημερινή επίσκεψη, και, παρά την αδυναμία της, περνούσε το χρόνο της σε ένα αδιάκοπο πήγαινε-έλα στο διάδρομο μπροστά από το δωμάτιο της. Είχα έτσι την εντύπωση πως έβλεπα ένα άγριο ζώο φυλακισμένο στο κλουβί του και με το οποίο δεν είχα καμία επικοινωνία! Όντας, έτσι, σε απόγνωση να κάνω κάτι να τη βοηθήσω και βλέποντας τα πήγαινε-ελα του εξαντλημένου σώματός της σαν να ήθελαν να εκφράσουν κάτι, της πρότεινα να αντικαταστήσει αυτές τις κινήσεις, έστω και για λίγο, γράφοντας ένα ημερολόγιο ή ότι άλλο ήθελε. Δεν μου απάντησε τίποτα.

Η έκπληξη μου ήταν μεγάλη όταν μετά δύο μέρες ήρθε στο γραφείο μου και μου έδωσε μια σελίδα γραφής που εμπεριείχε σχόλια από τη διαμονή της στο νοσοκομείο. Διάβασα φωναχτά τα γραφόμενα και σε κάποια σημεία έκανα κάποιες σκέψεις.

Την επαύριο επαναλήφθηκε η ίδια σκηνή, με μια άλλη σελίδα ημερολογίου που εμπεριείχε και σχόλια που αφορούσαν τις δικές μου σκέψεις. Η σκηνή αυτή συνεχίστηκε για τρεις μήνες και πήρε μορφή ψυχοθεραπείας. Δεν μιλούσε ποτέ, αλλά τα γραφόμενά της σχολίαζαν τις παρατηρήσεις μου πάνω σ’ αυτά που έγραφε τα οποία έφεραν στην επιφάνεια αναρίθμητα παιδικά βιώματα. Η ομιλία έγινε δυνατή μετά από τρεις μήνες, το ημερολόγιο συνεχίστηκε για άλλους τρεις, οπότε και βγήκε απ’ το νοσοκομείο έχοντας ξαναβρεί το φυσιολογικό της βάρος και κυρίως μια αυτοκατανόηση των δυσκολιών της. Η ψυχοθεραπεία συνεχίστηκε σε εβδομαδιαίο ρυθμό ένα χρόνο ακόμα.

Όλες οι διαστάσεις αυτού του φαινομένου, η σωματική έκφραση στη θέση της ομιλίας, κλπ, συνέχισαν να με απασχολούν για καιρό. Διάβαζα επίσης διάφορα για την εξήγηση αυτού του φαινομένου, καθώς και για την μεγάλη συχνότητα του στις καταναλωτικές κοινωνίες από το 1960 και μετά.

Κατά σύμπτωση εκείνα τα χρόνια, κοντά στο 1980, στη Γαλλία οι απεργίες πείνας πήραν μεγάλη διάσταση. Παρακολούθησα ιδιαίτερα από κοντά, μιλώντας μαζί τους, εκείνη δύο ιερέων, ενός προτεστάντη κι ενός καθολικού, που είχαν βρει αυτό το μέσο πίεσης ενάντια στην κυβέρνηση που ετοίμαζε ένα νόμο “διπλής ποινής” για τα παιδιά μεταναστών που παρανομούσαν: μια ποινή φυλάκισης, όπως για όλους τους παράνομους, και μια δεύτερη ποινή διωγμού από το γαλλικό κράτος προς εκείνο από όπου προέρχονταν οι γονείς τους. Η απεργία αυτή κινητοποίησε πλήθος κόσμου και ανάγκασε την κυβέρνηση να αποσύρει το σχέδιο νόμου σε αντίθεση με τις απεργίες πείνας των Ιρλανδών που δεν λύγισαν την σκληρή Θάτσερ, και με πολλές άλλες στη Γερμανία και στη Σοβιετική Ένωση.

Δύο βιβλία μου εκδόθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα το 1990: Το ένα μελετούσε τις απεργίες πείνας και τους υπόγειους παράγοντες μέσα από τους οποίους το κοινό ενώνεται με την έννοια δικαιοσύνης του απεργού. Η περίπτωση του Γκάντι που πειθάρχησε τον λαό της Ινδίας με τις νηστείες του και τον έκανε έτσι να παλέψει και να κερδίσει αναίμακτα τις μάχες εναντια στον Άγγλο κατακτητή ήταν ένα κεντρικό θέμα. Το άλλο είχε τίτλο «Ημερολόγιο μιας ανορεξίας», και υπότιτλο: Η θυσία στο μητρικό στοιχείο. Εμπεριείχε το ημερολόγιο της ανορεξικής και σκέψεις στο πως η υλική τροφή ήρθε να πάρει μεγάλες διαστάσεις στις σχέσεις μητέρας-παιδιού αντικαθιστώντας μερικές φορές την συναισθηματική κατανόηση.

Συνέχισα διάφορες μελέτες γύρω από τη σωματική μνήμη κι έκφραση, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που η ομιλία και η γλώσσα αδυνατούν να εκφράσουν τα ψυχικά βιώματα. Το βιβλίο μου «Το σώμα στην έκφραση των εφήβων» (2009), είχε μια εξαιρετική κυκλοφορία σε γαλλόφωνες χώρες, καθώς και δύο άλλα που κυκλοφόρησαν λίγο μετά και μεταφράστηκαν και στα ελληνικά «Εξορίες γλώσσας», και «Σωματική και ονειρική μνήμη» (και τα δύο από τις Εκδόσεις Αρμός).

Κάνοντας μια διάλεξη στην Αθήνα για τον ναρκισσισμό και μιλώντας για τη σκέψη του ανθρωπολόγου Christopher Lasch, πάνω στην ναρκισσιστική κουλτούρα που ανάπτυξαν οι καταναλωτές κοινωνίες, ο Δημήτρης Σουλιώτης μού ζήτησε να κάνω τον πρόλογο στο βιβλίο του «Θλιμμένοι νάρκισσοι» (Αρμός).

Φθάνουμε, έτσι, στο τωρινό μου βιβλίο «Βία και καταναλωτισμός», που προεκτείνει τόσο τη σκέψη του Christopher Lasch, όσο κι εκείνη ενός άλλου μεγάλου ανθρωπολόγου, του Marshall Salhins, που μελέτησε τις αλλαγές στην έννοια της ανάγκης -έτσι που δεν την είχε φανταστεί ο Μαρξ.

Ξαναεπισκεπτομενος τα φαινόμενα που γέννησε ο καταναλωτισμός: παχυσαρκία, ανορεξία, εξαρτήσεις και τοξικομανιες, απεργίες πείνας, ψευδο-επικουρική ευημερία, αθανασια, κλπ, μελετώ τη βία που αναπτύχθηκε τόσο μέσα στις ανθρώπινες σχέσεις μέσω της γενικευμένης εμπορικοποίησης και εμπορευματοποίησης. όσο και με το φυσικό μας περιβάλλον το οποίο αλόγιστα καταστρέφουμε.

Υπογραμμίζω, προς το τέλος του βιβλίου, κάποια σημάδια συνηδειτοποίησης, κυρίως από την νεολαία: την καταστροφική διάστασης του καταναλωτισμού πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις και πάνω στο περιβάλλον, συνειδητοποίηση και απο-αλλοτρίωση στην οποία το βιβλίο θέλει να συνδράμει.-»

Βία & καταναλωτισμός

Από τον κανιβαλισμό στις απεργίες πείνας και τις περιβαλλοντικές καταστροφές
Κώστας Νασίκας
Μετάφραση: Εύη Σιούγγαρη – Γλώσσα πρωτοτύπου: γαλλικά
Σημειώσεις: Πρόλογος: Δημήτρης Σουλιώτης. Επίλογος: Δημοσθένης Αγραφιώτης. Επιμέλεια μετάφρασης: Μανώλης Στεφανουδάκης
Εκδόσεις Αρμός, 2024 (σελ. 390)

Η αφθονία και η κατανάλωση διαφόρων «αγαθών» ήρθε μετά τις απάνθρωπες καταστροφές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, να θρέψει την ψευδο-επικούρεια αντίληψη πως ο καθένας μπορεί να έχει μια σχετικά εύκολη πρόσβαση στην ευμάρεια και να γίνει έτσι «ευτυχισμένος». Αυτή η εύκολη πρόσβαση στα «αγαθά ευημερίας και ευτυχίας» ανέτρεψε σταδιακά την έννοια της ανάγκης, έτσι όπως την είχε προβλέψει ο Μαρξ. Προοδευτικά, αναπτύχθηκε ένα ρεύμα καταναλωτισμού, με υπόγεια «συνέπεια» να επέλθουν σημαντικές αλλαγές στις ανθρώπινες σχέσεις που συγκροτούν το ανθρώπινο περιβάλλον. Έκαναν έτσι την εμφάνισή τους φαινόμενα που δεν υπήρχαν στις προηγούμενες κοινωνίες: οι απεργίες πείνας, οι παθολογίες διατροφής, όπως η βουλιμία και η ανορεξία, οι εξαρτήσεις από διάφορες ουσίες (ναρκωτικά, αλκοόλ κλπ.) καθώς και από τις οθόνες και τα κοινωνικά δίκτυα, οι τρομοκρατικές ομάδες ένοπλης πάλης, όπως οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, η 17 Νοέμβρη σ’ εμάς και μια πληθώρα βίαιων κοινωνικών συμπεριφορών, ο χουλιγκανισμός κλπ.

Η βία αυτή επεκτάθηκε «ανέμελα» στη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, μολύνοντάς το ποικιλοτρόπως με τα υπεράριθμα και ρυπογόνα προϊόντα του καταναλωτισμού. Το περιβάλλον έγινε έτσι δύσκολα βιώσιμο σε ορισμένες περιοχές ή και καταστροφικό για τους ίδιους τους κατοίκους του, σαν να τους «εκδικούνταν» για το κακό που του έκαναν. Υπερβαίνοντας τις υπάρχουσες κοινωνιολογικές αναλύσεις για την ανάπτυξη μιας «ναρκισσιστικής κουλτούρας» και την «απομόνωση του Εγώ» μέσα στο «δεν μου λείπει τίποτα», το βιβλίο αυτό εξετάζει τα καινούργια αυτά φαινόμενα (απεργίες πείνας κλπ.) και εμβαθύνει τις υποχθόνιες αλλαγές που έφερε στις ανθρώπινες σχέσεις η γενικευμένη «εμπορικοποίηση». Η κατανόηση και η συνειδητοποίηση αυτών των μετασχηματισμών μπορεί να συμβάλει σε μια σχετική απελευθέρωση από τον καταναλωτισμό και τις συνέπειές του στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους αλλά και με το περιβάλλον τους.

Ο Κώστας Νασίκας είναι ψυχαναλυτής, μέλος της Γαλλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (APF), διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Lyon-1 και είναι ιατρικός υπεύθυνος του “Οίκου του Εφήβου” της Λιόν. Έχει δημοσιεύσει διάφορα άρθρα και έχει επιμεληθεί μερικά βιβλία. Οργανώνει τα τελευταία χρόνια ένα ερευνητικό εργαστήρι με τίτλο “Χώροι (ανα)δημιουργίας της γλώσσας (Fabriques de la langue)”, όπου συμμετέχουν γλωσσολόγοι, λογοτέχνες και ψυχαναλυτές. Ένα συμπόσιο με τον αντίστοιχο τίτλο έγινε το 2010 στην Ecole Normale Superieure της Λιόν και κυκλοφόρησε από τις Presses Universitaires de France το 2012.

Διαβάστε επίσης στο Tvxs: