Το Tvxs δημοσιεύει απόσπασμα από την Εισαγωγή του βιβλίου του Απόστολου Διαμαντή, «Η Επανάσταση του 1821. Η ηγεσία, τα γεγονότα, η ιστοριογραφία» (εκδ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2024).

***

Σύμφωνα με ιστοριογραφικές απόψεις, που διατυπώνονται συνήθως από πολιτικούς επιστήμονες ή ιστοριογράφους της νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας, που δεν έχουν επαρκή γνώση της περιόδου της Τουρκοκρατίας και πολύ περισσότερο του Βυζαντίου – γνώση απαραίτητη για την κατανόηση του χαρακτήρα της Ελληνικής Επανάστασης – «η απελευθέρωση της Ελλάδας ήρθε ως αναπάντεχη εξέλιξη… σε τελική ανάλυση, ο διεθνής παράγοντας ήταν και ο λόγος που το 1821 είχε νικηφόρα κατάληξη»[1].

Ωστόσο, καθόλου αναπάντεχη δεν ήταν η απελευθέρωση της Ελλάδας, καθώς της επανάστασης του 21 είχαν προηγηθεί πάνω από 100 ελληνικές επαναστάσεις μετά την Άλωση της Πόλης, εκ των οποίων πολλές ήταν γενικευμένες και όχι μόνον τοπικές εξεγέρσεις, με κορυφαία φυσικά την επανάσταση των Ορλωφικών το 1770[2].

Παρεπόμενο αποτέλεσμα όλων αυτών των πολιτικών αναλύσεων είναι να εκλαμβάνεται η Ελληνική Επανάσταση και κυρίως η έκβασή της ως προϊόν της βούλησης των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες ωστόσο ήταν εξ΄ αρχής έντονα εχθρικές απέναντι στο γεγονός και μόνον όταν η έκβασή του δημιουργούσε τον κίνδυνο κυριαρχικής εμπλοκής της Ρωσίας υποχρεώθηκαν Αγγλία και Γαλλία να αποδεχθούν την ελληνική ανεξαρτησία, με στόχο προφανώς να εντάξουν το νέο κράτος στην επιρροή τους.

Το δυτικό ερμηνευτικό σχήμα όμως, πάνω στο οποίο στηρίζονται αυτές οι κανονιστικές, πολιτικού τύπου προσεγγίσεις, δεν έχει τυπική εφαρμογή στην ελληνική περίπτωση, διότι είναι εντελώς διαφορετικές οι κοινωνικές συνθήκες ανάμεσα στον ευρωπαϊκό καπιταλισμό – ο οποίος προέκυψε μέσα από την υπέρβαση της δυτικής φεουδαρχίας και την ανάδειξη της αστικής τάξης στη Δύση – και στην βυζαντινή και οθωμανική ελληνική κοινωνική πραγματικότητα, την οποία χαρακτήρισε επί 15 περίπου αιώνες η παρουσία ενός ισχυρού κεντρικού κράτους.

To ιστοριογραφικό ζήτημα λοιπόν που ανακύπτει σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση σχετίζεται με το ερμηνευτικό παράδειγμα που έχει κυριαρχήσει στον ακαδημαϊκό χώρο τα τελευταία 50 χρόνια περίπου: η Ελληνική Επανάσταση προσδιορίζεται ως παράμετρος του ευρωπαϊκού διαφωτισμού του 18ου αιώνα στο χώρο των ιδεών, ως πολιτικό φαινόμενο απότοκο της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και ως φυσικό σχεδόν επακόλουθο της ανάπτυξης του ελληνικού εμπορίου, επίσης κατά τον 18ο αιώνα. Αυτές οι τρεις διεθνείς κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις ήταν λογικό – σύμφωνα με το κυρίαρχο σήμερα ιστοριογραφικό ερμηνευτικό σχήμα – να οδηγήσουν στα καθ΄ημάς στην Eλληνική Eπανάσταση του 1821.

Η μηχανιστική αυτή ερμηνεία έλκει την καταγωγή της κυρίως από έναν πρωτόγονο μαρξιστικό συλλογισμό, ο οποίος συσχετίζει κάθε ιστορική με μια αντίστοιχη ταξική μεταβολή οικονομικού τύπου – πρόκειται δηλαδή για έναν κλασικό οικονομισμό που ανάγει τις αιτίες για την έκρηξη της επανάστασης στην ανάπτυξη του ελληνικού εμπορίου κατά τον 18ο αιώνα, δηλαδή στη δημιουργία της ελληνικής αστικής τάξης.

Αυτή η μηχανιστική ιστοριογραφική θέση, ενισχυμένη και από τα μορφωτικά ιδρύματα των ελληνικών τραπεζών που χρηματοδότησαν για πολλές δεκαετίες ιστορικές αρχειακές έρευνες για το ρόλο του χρηματοπιστωτικού τομέα στην νεώτερη ελληνική ιστορία, προκάλεσε μετατοπίσεις στο χώρο των ιδεών και οδήγησε σε μια ιστοριογραφία που κινήθηκε τα τελευταία χρόνια, σχεδόν αποκλειστικά, στο χώρο της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας.

1. Mark Mazower, To Bήμα, 28/1/2022. Πρβλ. στου ιδίου, H Ελληνική Επανάσταση, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2021.
2. Αλίκης Σολωμού – Προκοπίου, «Τα πολεμικά γεγονότα της τουρκοκρατίας και οι εξεγέρσεις των υπόδουλων Ελλήνων» στο συλλ. Ελληνική Ιστορία. Τουρκοκρατία και Ελληνική Επανάσταση, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2007, σσ. 429-436. Πρβλ. Εμμανουήλ Β. Περράκη, «Οι ελληνικές εξεγέρσεις κατά των τούρκων προ του 1821», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 114(2021), σσ. 193-198.