Ο τρόπος παραγωγής και διατροφής των σύγχρονων κοινωνιών καταστρέφει τον κόσμο και οι συνέπειες είναι ολοένα και πιο φανερές σε όλους μας. Οι έρευνες ωστόσο δείχνουν, ότι στα μέρη όπου οι αυτόχθονες έχουν τον έλεγχο της γης και των δασών τους, η βιοποικιλότητα ανθεί.

Την ώρα λοιπόν που ο δυτικός άνθρωπος έχει απολέσει τον σεβασμό, τη γνώση και τη σχέση με τη φύση και το περιβάλλον, καλείται ταυτόχρονα να ανακαλύψει τους δεσμούς του εκ νέου, για να μπορέσει να κάνει το πέρασμα στη βιώσιμη ανάπτυξη και να επιβιώσει της κλιματικής αλλαγής. Μήπως τα συστήματα διατροφής των αυτόχθονων πληθυσμών μπορούν να μας διδάξουν πολύτιμα μαθήματα;

Ο Fabian Jimbijti μερικές φορές περπατά τρεις μέρες για να βρει φαγητό για την κοινότητά του. Περπατάει στα βουνά για να συλλέξει αλάτι από μια πηγή βαθιά μέσα στη ζούγκλα, μπαίνει σε ποτάμια για να πιάσει χέλια και στα δάση για να βρει βότανα και τροφή. Όλα όσα μαζεύει διανέμονται στη συνέχεια στην οικογένειά του, η οποία είναι απλωμένη σε 24 χωριά σε μια τροπική περιοχή του Ισημερινού, που εκτείνεται από τα βουνά των Άνδεων μέχρι τις πεδιάδες του Αμαζονίου. Η φυλή Shuar, στην οποία ανήκει, ζει εκεί για αιώνες.

Μεγαλωμένος στη ζούγκλα κοντά σε αρμαντίλλο, πιθήκους και επικίνδυνα φίδια, ο 24χρονος Jimbijti (γνωστός ως Shushui) σέβεται βαθιά τη φύση και αναγνωρίζει την ευθραυστότητά της. Η κοινότητα γνωρίζει ότι θα μπορούσε να κερδίσει χρήματα εκμεταλλευόμενη τη γη, όπως εξόρυξη και πώληση αλατιού από τη σπάνια πηγή αλμυρού νερού, αλλά επιλέγει να μην το κάνει, όπως αναφέρει ο Jimbijti στο cnn.com. «Θα ήταν έλλειψη σεβασμού και θα δημιουργούσε μια πλήρη ανισορροπία», προσθέτει.

Αυτή η στάση ισχύει για τους περισσότερους αυτόχθονες πληθυσμούς του κόσμου και ήταν ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση του φυσικού κόσμου. Ενώ οι αυτόχθονες πληθυσμοί αντιπροσωπεύουν μόλις το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού και καταλαμβάνουν λιγότερο από το ένα τέταρτο της παγκόσμιας επιφάνειας, τα εδάφη τους φιλοξενούν περίπου το 80% της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα.  Αντίθετα, οι σύγχρονες πρακτικές τροφίμων ευθύνονται για σχεδόν το 60% της παγκόσμιας απώλειας βιοποικιλότητας.

Για να διασφαλιστεί το μέλλον του πλανήτη, ο κόσμος πρέπει να μάθει από τις πρακτικές των αυτόχθονων πληθυσμών, λέει ο Phrang Roy, ο οποίος ανήκει στους αυτόχθονες Khasi στη βορειοανατολική Ινδία. Είναι ένας από τους συντάκτες μιας έκθεσης του 2021 υπό την ηγεσία του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO) σχετικά με τα συστήματα διατροφής των αυτόχθονων πληθυσμών, η οποία προειδοποίησε για τις αυξανόμενες απειλές που αντιμετωπίζουν αυτές οι μοναδικές παραδόσεις.

«Είναι ένα μάθημα που είναι πραγματικά σημαντικό για τη σύγχρονη εποχή, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με όλες τις κρίσεις της κλιματικής κατάρρευσης, της αυξανόμενης ανισότητας και της απώλειας βιοποικιλότητας», λέει.

Με 476 εκατομμύρια ιθαγενείς σε όλο τον κόσμο, που ζουν σε περιοχές από την Αρκτική έως την έρημο Σαχάρα, τα ήθη και τα έθιμα ποικίλλουν πολύ. Αλλά κεντρική στη φιλοσοφία πολλών αυτόχθονων ομάδων είναι η ιδέα της επιστροφής στη Γη. «Οι αυτόχθονες πληθυσμοί έχουν μια αρμονία και σύνδεση με τη φύση που βασίζεται στην ισορροπία και τη συνεργασία», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Roy.

Στην κοινότητα Khasi του Roy, που βρίσκεται στους πρόποδες των Ιμαλαΐων στη βορειοανατολική Ινδία, συνηθίζεται «να ανάβουμε φωτιά το πρωί και να βράζουμε νερό για τσάι πριν βγούμε στα χωράφια. Στη συνέχεια, οι άνθρωποι παίρνουν τη στάχτη από τη φωτιά και την απλώνουν στις κοινοτικές καλλιέργειες ως λίπασμα για τη γη, δείχνοντας την αναγνώρισή τους».

Όταν μαζεύουν μέλι από μελίσσια ψηλά σε δέντρα, οι κάτοικοι Baka του Καμερούν ρίχνουν σπόρους οπωροφόρων δέντρων κατά μήκος του δρόμου για να μαρκάρουν το μονοπάτι προς την κυψέλη. Αυτό βοηθά στην αναγέννηση της περιοχής και στην αύξηση της βιοποικιλότητας, αντισταθμίζοντας τη «διαταραχή» που μπορεί να δημιουργηθεί κατά τη συγκομιδή του μελιού, σύμφωνα με την έκθεση του FAO.

Το γεγονός ότι δίνουν τόσο μεγάλη σημασία στην φύση και την αναγέννηση έρχεται σε αντίθεση με τη σύγχρονη γεωργία, η οποία συνήθως στοχεύει στην απόκτηση των υψηλότερων αποδόσεων για μέγιστο κέρδος. Για παράδειγμα, η αγρανάπαυση είναι εδώ και καιρό παράδοση των αυτόχθονων πληθυσμών. Αλλά στη σύγχρονη γεωργία, έχει ιστορικά θεωρηθεί ως «άγονη γη». Ο Roy εξηγεί πώς στην Ινδία, η οικονομική ανάπτυξη έχει ωθήσει τα εδάφη σε περίοδο αγρανάπαυσης των αυτοχθόνων, να μετατραπούν, ώστε να παράγουν μία μόνο καλλιέργεια, όπως ρύζι, χρόνο με το χρόνο.

Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της σύγχρονης γεωργίας έχουν έρθει στο φως, ορισμένες κυβερνήσεις έχουν αναγνωρίσει το οικολογικό όφελος αυτής της πρακτικής. Μάλιστα, η ΕΕ επιβραβεύει τώρα τους αγρότες που αφήνουν τη γη σε αγρανάπαυση για τη βελτίωση της βιοποικιλότητας. «Σε αυτές τις χερσαίες εκτάσεις, υπάρχουν πολλά βρώσιμα που είναι πολύ πλούσια σε θρεπτικά συστατικά και είναι σημαντικά για τα δέντρα, τις μέλισσες, τους επικονιαστές και τα πουλιά», λέει ο Roy. 

Η γνώση που έχουν οι αυτόχθονες πληθυσμοί για την άγρια ​​πανίδα και χλωρίδα θα μπορούσε επίσης να είναι ζωτικής σημασίας για ένα βιώσιμο μέλλον. Σύμφωνα με τη μελέτη του FAO, ορισμένα γηγενή συστήματα τροφίμων χρησιμοποιούν περισσότερα από 250 είδη για τροφικούς και ιατρικούς σκοπούς. Πολλά από αυτά θεωρούνται «παραμελημένα» ή «υποχρησιμοποιημένα» από τον ΟΗΕ, αλλά θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην τροφοδοσία του αυξανόμενου παγκόσμιου πληθυσμού.

Υπό την απειλή

Αλλά αυτή η γνώση κινδυνεύει να εξαφανιστεί εντελώς. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της κλιματικής αλλαγής, με πολλούς να ζουν σε περιοχές που υπάρχει αύξηση της θερμοκρασίας ή ακραία καιρικά φαινόμενα. Η ανάπτυξη, η αρπαγή γης, η αποψίλωση των δασών και η εξόρυξη φυσικών πόρων αποτελούν επίσης σημαντικές απειλές, καθώς και το στοχευμένο έγκλημα, με τη ΜΚΟ Global Witness να αναφέρει ότι 227 υπερασπιστές του περιβάλλοντος σκοτώθηκαν το 2020, εκ των οποίων περισσότεροι από το ένα τρίτο ήταν αυτόχθονες.

Η επιρροή του σύγχρονου πολιτισμού και η αυξανόμενη πρόσβαση στις αγορές έχει επίσης καταστροφικές συνέπειες. Σήμερα, οι αυτόχθονες πληθυσμοί εξαρτώνται περισσότερο από την παγκόσμια αγορά για προϊόντα, με τον FAO να σημειώνει ότι ορισμένες ομάδες προμηθεύονται σχεδόν το ήμισυ της τροφής τους από αυτήν.

Ο Jimbijti το έχει δει από πρώτο χέρι στην κοινότητα Shuar. Λέει ότι από τότε που οι εταιρείες εξόρυξης εισήλθαν στην περιοχή, εισήχθησαν κονσερβοποιημένα και επεξεργασμένα τρόφιμα. Η κοινότητά του πλέον τρώει κοτόπουλο, σοκολάτα, βούτυρο και σαρδέλες, κάτι που δεν έχει ξανακάνει. Αυτό δεν αλλάζει μόνο τη διατροφή, αλλά και την υγεία και τον τρόπο ζωής. «Οι άνθρωποι έχουν γίνει τεμπέληδες και έχουν πάρει κιλά, υιοθετώντας έναν περισσότερο καθιστικό και όχι νομαδικό τρόπο ζωής. Ο πολιτισμός μας κλονίζεται από μια πολύ ισχυρή μετάβαση. Χάνουμε τις ρίζες μας», υπογραμμίζει.

Προστασία

Για να σωθούν αυτοί οι πολιτισμοί, ο Roy προτρέπει τα έθνη να εγγυηθούν στους αυτόχθονες πληθυσμούς «δικαιώματα στη γη» και «δικαιώματα στην παραδοσιακή γνώση και γλώσσα». Εάν μια τοπική γλώσσα αρχίσει να χάνεται, επειδή δεν διδάσκεται στα τοπικά σχολεία, τα μέλη της κοινότητας ξεχνούν τα ονόματα των φυτών και των βοτάνων και τις αρχαίες πρακτικές, λέει.

Ενώ τα δικαιώματα των αυτόχθονων έχουν βελτιωθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες, με την εφαρμογή της διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των αυτόχθονων πληθυσμών και άλλων συνθηκών, υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος. Η έκθεση του FAO ζητά περισσότερους διαλόγους χωρίς αποκλεισμούς με τους αυτόχθονες πληθυσμούς και τη συμμετοχή τους σε αποφάσεις βιώσιμης διαχείρισης. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «ο κόσμος δεν μπορεί να τρέφεται βιώσιμα χωρίς να ακούει τους αυτόχθονες πληθυσμούς».

Ο Roy από τη μεριά του πιστεύει ότι το μεγαλύτερο μάθημα, είναι το σύστημα αξιών των αυτόχθονων πληθυσμών. Η κοσμοθεωρία δηλαδή ότι «η γη και η φύση δεν είναι εμπόρευμα».