Σε λίγες μέρες η Κούβα, κλείνει έναν μεγάλο «παραδειγματικό» ιστορικό κύκλο κι ανοίγει έναν καινούργιο. Οι γενικές εκλογές, που διεξήχθησαν την Κυριακή 11 Μαρτίου προαγγέλλουν το τέλος της εποχής των Κάστρο, αφού στις 19 Απριλίου, ο πρώτος αντιπρόεδρος Μιγκέλ Ντίαζ Κανέλ θα γίνει πρόεδρος, αντικαθιστώντας τον 86χρονο Ραούλ Κάστρο, ο οποίος ανέλαβε μετά τον αδελφό του Φιντέλ.

Για πρώτη φορά μετά το 1959 τα ηνία της χώρας αναμένεται να αναλάβει πολιτικό πρόσωπο, που δεν ανήκει στην οικογένεια Κάστρο. Ο Ραούλ Κάστρο, από την πλευρά του, θα παραμείνει επικεφαλής του ΚΚΚ μέχρι το επόμενο συνέδριο του κόμματος που θα πραγματοποιηθεί το 2021, τη χρονιά που θα κλείνει τα 90 χρόνια του.

Σε αυτήν τη μεταβατική περίοδο δυο μεγάλα ερωτήματα κυριαρχούν στην καρδιά των συζητήσεων. Κατ’ αρχάς, η οικονομία. Εν συνεχεία, η έλλειψη λαϊκής συμμετοχής. Ποιες είναι οι σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και την αγορά σε μια μεταβατική οικονομία προς τον σοσιαλισμό; Ποια διδάγματα μπορεί να αντλήσει η Κούβα από την εμπειρία της Κίνας και του Βιετνάμ; Οι απαντήσεις διαφέρουν ανάμεσα στους «ραουλίστας» και τους «φιντελίστας». Παρ’ όλο που ούτε οι μεν ούτε, οι δε εκπροσωπούν απαραίτητα τους αντίστοιχους μέντορές τους, μαρτυρούν την ύπαρξη ουκ ολίγων διαφορών στην κεφαλή του κράτους.

Ποιος είναι ο Μιγκέλ Ντίαζ Κανέλ και τι σημαίνει η προεδρία του για την Κούβα;

«Συνεχίζουμε τον δρόμο της επανάστασης, η θριαμβευτική πορεία της επανάστασης θα συνεχιστεί», διαβεβαίωσε ο μελλοντικός πρόεδρος του νησιού Ντίας-Κανέλ σε συνέντευξή του που μεταδόθηκε από τα κουβανικά μέσα ενημέρωσης.

Διαβάστε ακόμα: «Η ιστορία θα με δικαιώσει» του Φιντέλ Κάστρο

Ο ίδιος επέμεινε στη σημασία της υπεράσπισης «της επανάστασης που σήμερα δέχεται επίθεση, απειλείται στο πλαίσιο μιας σχέσης με τις Ηνωμένες Πολιτείες που επιδεινώθηκε», με μια αμερικανική κυβέρνηση «η οποία επιστρέφει στη ρητορική του Ψυχρού Πολέμου».

Ο Ντίας-Κανέλ διαφέρει από τον Ραούλ Κάστρο. Είναι πολύ νεότερος από την ιστορική γενιά των ηγετών της Κούβας. Θα αναλάβει καθήκοντα μια ημέρα πριν από τα 58α γενέθλιά του. Όπως και το 70% του πληθυσμού της Κούβας, δεν έχει γνωρίσει ποτέ την Κούβα χωρίς έναν Κάστρο στο τιμόνι της. Δεν πολέμησε στην κουβανική επανάσταση και επομένως δεν έχει πρόσβαση στην πιο βασική μορφή νομιμοποίησης που απολαμβάνουν οι πρόεδροι της Κούβας και άλλοι ανώτεροι αξιωματούχοι τα τελευταία 60 χρόνια. Εξάλλου, θα είναι ο πρώτος πολιτικός πρόεδρος της Κούβας από το 1952, όταν ο στρατηγός δικτάτορας Φουλχένσιο Μπατίστα ανέτρεψε την δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Κάρλος Πρίο. Και παρότι είναι μέλος της ηγετικής ομάδας του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας, θα είναι ο πρώτος πρόεδρος μετά την επανάσταση που δεν είναι και ο πρώτος γραμματέας του κόμματος.

Ο Ντίας-Κανέλ αντιμετωπίζει τεράστιες προκλήσεις. Η κουβανική οικονομία παλεύει, υπάρχουν μεγάλες διαφορές απόψεων στην ηγεσία σχετικά με τον ρυθμό και το εύρος των οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων, και η επέκταση του ιδιωτικού τομέα παράλληλα με την συρρίκνωση του κουβανικού κράτους δημιούργησαν νέες και επιδεινούμενες ανισότητες. Παράλληλα εξακολουθεί να ανακάμπτει από τον τυφώνα Ίρμα, παλεύοντας να προσαρμοστεί με τη σημαντική μείωση των επιδοτήσεων από την Βενεζουέλα και να αντιμετωπίσει συνεχιζόμενους οικονομικούς περιορισμούς από το εμπάργκο των ΗΠΑ, το οποίο, υπό την διοίκηση του προέδρου Τραμπ, δεν είναι πιθανό να λήξει σύντομα.

Χρειάζονται αλλαγές. Αλλά ποιες, πότε και πώς;

Σύμφωνα με την ανάλυση και του Dissentmagazine, καθώς η χώρα προετοιμάζεται για μια ιστορική προεδρική διαδοχή που βάζει τέλος στην εξήντα ετών εξουσία των Κάστρο, η ανισότητα στην Κούβα αυξάνεται, πολλοί απλοί Κουβανοί είναι όλο και περισσότεροι απογοητευμένοι ενώ η ιεραρχία του κόμματος δεν έχει λάβει υπόψη τις απόψεις των μελών στη διαδικασία διαδοχής.

Όταν η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, η Κούβα εισήλθε σε μια μακρά οικονομική κρίση από την οποία δεν κατάφερε ποτέ να βγει αποτελεσματικά. Για να συνεχίσει η οικονομία να κινείται, για να μείνουν τα φώτα αναμμένα, για να εισαχθούν βασικά τρόφιμα και φάρμακα, ο Φιντέλ και οι σύμβουλοί του ενθάρρυναν τον τουρισμό.

Το κράτος νομιμοποίησε την κυκλοφορία του αμερικανικού δολαρίου και επέτρεψε στους Κουβανούς να ανοίξουν μικρές επιχειρήσεις, να νοικιάσουν δωμάτια και γενικά να ασχοληθούν σε μεγάλο βαθμό με το τουριστικό εμπόριο. Αυτά πάντως έγιναν τσιγκούνικα.

Ο Φιντέλ είχε επανειλημμένα απειλήσει να απαγορεύσει τις επιχειρήσεις μόλις ανακάμψει η οικονομία. Έκανε τον τελευταίο μεγάλο ιδεολογικό αγώνα της ζωής του – τη Μάχη των Ιδεών – εναντίον της ανόδου των νέων επιχειρηματιών τους οποίους οι Κουβανοί αποκαλούν νεόπλουτους. Οι περισσότεροι Κουβανοί σιχαίνονταν την άνοδο της ανισότητας στην αρχή. Πολλοί έλεγαν ότι αυτό πρόδωσε τα ιδανικά της επανάστασης.

Όταν ο Ραούλ Κάστρο διαδέχτηκε τον αδελφό του, αναγνωρίζοντας δημόσια ότι το σύστημα δεν λειτουργεί σωστά, ότι οι μισθοί δεν επαρκούν και ότι χρειάζονται «δομικές αλλαγές», η επίσημη πολιτική άλλαξε. Η κυβέρνηση του Ραούλ Κάστρο εγκατέλειψε τη – Μάχη των Ιδεών – έκανε μεγάλες απολύσεις στον κρατικό τομέα και ενθάρρυνε την επέκταση, εντός ορίων, των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Ένας μικρός αριθμός Κουβανών επωφελήθηκαν τόσο με νόμιμους, όσο και με παράνομους τρόπους.

Η εφημερίδα Granma, η οποία αντιπροσωπεύει την επίσημη εκδοχή της γραμμής του κόμματος, εξηγούσε ότι είναι απαραίτητο οι Κουβανοί να ανεχθούνε τις διαφορές των εισοδημάτων και του πλούτου, μέχρι κάποιο όριο βέβαια, καθώς οι ιδιώτες επιχειρηματίες φέρνουν το ξένο συνάλλαγμα που πληρώνει για την καθολική υγειονομική περίθαλψη και δωρεάν εκπαίδευση.

Το Κόμμα διαιρέθηκε μεταξύ των Ραουλίστας και των Φιντελίστας. Οι δεύτεροι ξεσηκώθηκαν το 2009, όταν ο Ραούλ απέσυρε τους στενούς συμμάχους του Φιντέλ από τις θέσεις τους. Αφού ο Ραούλ εδραίωσε τη δύναμή του, άρχισε να ανοίγει λεωφόρους για ιδιωτικές επιχειρήσεις, κάτι που ορισμένα μέλη του Κόμματος πιστεύουν ότι θα υπονομεύσει τον σοσιαλισμό. Οι εντάσεις μεταξύ των δύο στρατοπέδων έφτασαν στο προσκήνιο το 2011, όταν το Κογκρέσο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας αφαίρεσε την ισότητα από τη δήλωση αρχών του κόμματος, αντικαθιστώντας την με «ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες». Οι επικριτές της αλλαγής υποστηρίζουν ότι οι ίσες ευκαιρίες δεν είναι μια πιο ήπια εκδοχή της ισότητας αλλά μια μέθοδος δομής της ανισότητας.

Καθώς όμως η κυβέρνηση της Κούβας ανοικοδομούσε τα νοσοκομεία, τα σχολεία και τα σπίτια που έπεσαν θύματα το 2016 από τον τυφώνα Matthew, το νησί χτυπήθηκε από τον ακόμα πιο καταστροφικό τυφώνα Irma, ο οποίος απείλησε ζωές και κατέστρεψε τις συγκομιδές ζάχαρης και κακάου, τις καλλιέργειες τροφίμων και αυγών.

Τον Ιούλιο του 2017, η κυβέρνηση έβαλε φρένο στην ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα, θέτοντας νέα όρια στις υφιστάμενες επιχειρήσεις και σταματώντας προς το παρόν τις αιτήσεις για εμπορικές άδειες. Κανείς δεν γνωρίζει αν αυτό αντιπροσωπεύει μια στιγμιαία παύση στην ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα ή αλλαγή πολιτικής.

Αυτές που παραμένουν ακλόνητες είναι οι Ένοπλες Επαναστατικές Δυνάμεις (FAR). Ελέγχουν, έμμεσα ή άμεσα, τα δύο τρίτα της οικονομίας. Οι επιχειρήσεις τους αποτελούν τον άξονα πολλών αλλαγών, ενώ οι στρατιωτικοί που τις διευθύνουν έχουν πειραματιστεί με τις μεθόδους καπιταλιστικής διαχείρισης και αναμένεται ότι θα διαδραματίσουν κάποιο ρόλο υπέρ των μεταρρυθμίσεων. Ωστόσο, στελέχη του κόμματος, του συνδικάτου ή των λαϊκών οργανώσεων εκφράζουν τις επιφυλάξεις τους.

Μαϊάμι beach

Παράλληλα, η ιστορική προσέγγιση που άρχισε στα τέλη του 2015 ανάμεσα στην Ουάσινγκτον και την Αβάνα, κυρίως με ώθηση από τον Αμερικανό πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα, έχει σταματήσει μετά την έλευση του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο.

Μερικούς μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Ντόναλντ Τραμπ αποφάσισε να καταργήσει την «απολύτως ετεροβαρή συμφωνία που υπέγραψε με την Κούβα» ο προκάτοχός του Μπάρακ Ομπάμα στις 16 Ιουνίου του 2016. Ο Δημοκρατικός πρόεδρος είχε κρίνει αναποτελεσματική την αμερικανική πολιτική για τον στραγγαλισμό της χώρας: στρατιωτική επιθετικότητα, εμπάργκο, διακοπή των διπλωματικών σχέσεων. Κατά τη γνώμη του, ήταν καλύτερο να εξομαλυνθούν οι σχέσεις της Ουάσιγκτον και της Αβάνας, έτσι ώστε να επιταχυνθεί το «άνοιγμα» αυτής της χώρας της Καραϊβικής. Ο Ρεπουμπλικανός πρόεδρος έχει την αντίθετη άποψη: θεωρεί ότι το κύμα των Αμερικανών τουριστών που τροφοδοτήθηκε από την επιεική στάση του Ομπάμα «επιδείνωσε την καταστολή», εδραιώνοντας την θέση των ενόπλων δυνάμεων

Αν το σχέδιο του Ομπάμα ήταν να σκοτώσει την Επανάσταση με τις επιχειρήσεις, ο Τραμπ επανέλαβε την πρωτόγονη προσέγγιση της αλλαγής του καθεστώτος που υπερασπίζεται πολύ την Ουάσινγκτον και το Μαϊάμι. Προσπαθεί να απομακρύνει την κυβέρνηση και να στραγγαλίσει την οικονομία, καταστρέφοντας τις επιχειρηματικές δραστηριότητες του κουβανικού στρατού. Ο κουβανέζικος στρατός ελέγχει μεγάλο μέρος της οικονομίας της χώρας, συμπεριλαμβανομένου ενός μεγάλου τμήματος του τουριστικού τομέα, της νέας ζώνης λιμένων και ελευθέρων συναλλαγών στη Mariel και των κυριότερων εταιρειών εισαγωγής και εξαγωγής και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων.

Μετά την ανακοίνωση των μέτρων από τον Τραμπ, ο αριθμός των τουριστών των ΗΠΑ που επισκέπτονται την Κούβα έπεσε κατά περίπου ένα τέταρτο, σύμφωνα με τους διαχειριστές ξενοδοχείων.

Τι θέλουν οι «από κάτω»

Όταν κάλεσε τους συμπατριώτες του να συμμετάσχουν σε μια μεγάλη εθνική συζήτηση, ο Ραούλ Κάστρο άνοιξε ένα πεδίο για την έκφραση διαφορετικών απόψεων. Παρ’ όλο που καμία σύνοψη της συζήτησης δεν δόθηκε στη δημοσιότητα, έγινε γνωστό μέσα από διάφορες πλατφόρμες ότι τα κομματικά στελέχη τάχθηκαν υπέρ ενός πιο συμμετοχικού και δημοκρατικού σοσιαλισμού.

Όπως αναλύει στη Monde Diplomatique, η πανεπιστημιακός στο Ινστιτούτο Ανώτερων Λατινοαμερικανικών Σπουδών στο Παρίσι, Janette Habel, κομματικά στελέχη, ερευνητές, διανοούμενοι και ορισμένοι φοιτητικοί κύκλοι αναζητούν έναν εναλλακτικό σοσιαλισμό. Η αναζήτηση συνοδεύεται από μια κριτική αναφορά στον υπαρκτό σοσιαλισμό και στον απολογισμό της πτώσης της ΕΣΣΔ, μια ανάλυση την οποία πάντοτε αναβάλλανε για να μην θέσουνε σε κίνδυνο την ενότητα και να μην δώσουνε όπλα στον αντίπαλο. Μολονότι κανένας από τους ιθύνοντες δεν προτείνει πολιτικές αλλαγές, γίνεται αισθητή η επιθυμία για συμμετοχική δημοκρατία και για έναν αυτοδιαχειριζόμενο σοσιαλισμό, υπό την επίδραση της λατινοαμερικανικής Αριστεράς. Ο κόσμος επικρίνει τους υπερβολικά γραφειοκρατικούς θεσμούς, ζητά ευρύτερη συμμετοχή της κοινωνικής βάσης.

Ο κόσμος επικρίνει τους υπερβολικά γραφειοκρατικούς θεσμούς, ζητά ευρύτερη συμμετοχή της κοινωνικής βάσης. Αυτή η απαίτηση, την οποία έχουν εκφράσει θεωρητικά οι διανοούμενοι, συνοδεύεται από την κριτική ως προς τον ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας.

Δεν μπορεί το κόμμα να διευθύνει το κράτος, αυτό πρέπει να το κάνει ο λαός δηλώνουν τα κομματικά στελέχη αυτής της γραμμής. Την πλατφόρμα αυτή, με τον τίτλο «Η Κούβα χρειάζεται ένα συμμετοχικό και δημοκρατικό σοσιαλισμό», παρουσίασαν «κομμουνιστές και επαναστάτες της Κούβας» και την προώθησε ο Πέδρο Κάμπος, ένας πρώην διπλωμάτης ο οποίος στο παρελθόν είχε υπηρετήσει στο υπουργείο Εσωτερικών.

Ο Κάμπος ζει φτωχικά και αρνείται τις συνεντεύξεις. Όσοι δεν έχουν πρόσβαση στο Ίντερνετ, μπορούν να προμηθευθούν στο σπίτι του το κείμενο με τις δεκατρείς «προτάσεις» -που καταδικάζουν τον αυταρχικό «κρατικό σοσιαλισμό».

Σύμφωνα με τους συγγραφείς του, πρέπει να δημιουργηθούν εργατικά συμβούλια που θα ελέγχουν τις αποφάσεις στα κέντρα εργασίας, να τροποποιηθεί το εκλογικό σύστημα προς την κατεύθυνση μιας περισσότερο συμμετοχικής δημοκρατίας, να αναθεωρηθούν οι διατάξεις του ποινικού κώδικα που ευνοούν τις καταδίκες για πολιτικούς λόγους, να κηρυχθεί παράνομη η «βοήθεια» των ξένων κυβερνήσεων με ανατρεπτικούς σκοπούς και παράλληλα να νομιμοποιηθεί η ελευθερία της έκφρασης και του συνέρχεσθαι.

Το κείμενο τάσσεται, τέλος, υπέρ ενός κομμουνιστικού κόμματος που αποδέχεται την ύπαρξη ρευμάτων στο εσωτερικό του. Το σύνολο συμπληρώνουν κάποιες ιδιαίτερα δημοφιλείς διεκδικήσεις, κυρίως την κατάργηση της άδειας εξόδου από τη χώρα και τη χωρίς περιορισμούς πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Διάφορες προσωπικότητες της Κούβας εκφράζονται σε αυτό το πεδίο διαλόγου συζητώντας για τις σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και την ιδιοκτησία, την αυτοδιαχείριση και την αγορά, τον σοσιαλισμό και τη δημοκρατία, καθώς πλησιάζει το τέλος ενός ιστορικού κύκλου.