Στην Ιαπωνία, όλο και περισσότερα παιδιά αρνούνται να πάνε στο σχολείο, ένα φαινόμενο που ονομάζεται «futoko». Καθώς οι αριθμοί συνεχίζουν να αυξάνονται, δεν είναι λίγοι αυτοί που αναρωτιούνται αν πρόκειται περισσότερο για μια αντανάκλαση του σχολικού συστήματος, παρά για πρόβλημα των ίδιων των μαθητών.

Ο δεκάχρονος Yuta Ito περίμενε μέχρι τις περσινές διακοπές για να πει στους γονείς του πώς νιώθει μέχρι που τελικά μια μέρα ομολόγησε ότι δεν ήθελε πια να πάει στο σχολείο. Για μήνες παρακολούθησε τα μαθήματα στο δημοτικό με μεγάλη απροθυμία, συχνά αρνούμενος να μην πάει καθόλου. Είχε πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού και συνέχιζε να μαλώνει με τους συμμαθητές του.

Οι γονείς του είχαν τρεις επιλογές: να παροτρύνουν τον Yuta να παρακολουθήσει κάποιον ειδικό με την ελπίδα ότι τα πράγματα θα βελτιώνονταν, να του κάνουν μαθήματα στο σπίτι του ή να τον στείλουν σε άλλο εναλλακτικό σχολείο. Τελικά επέλεξαν την τελευταία επιλογή και τώρα ο Yuta ξοδεύει τις σχολικές μέρες του κάνοντας ό, τι θέλει και είναι πολύ πιο ευτυχισμένος.

Ο Yuta είναι ένας από τους πολλούς futoko της Ιαπωνίας, ένας όρος που χρησιμοποιείται από το Υπουργείο Παιδείας της χώρας για τα παιδιά που δεν πηγαίνουν στο σχολείο για περισσότερες από 30 ημέρες, για λόγους που δεν σχετίζονται με την υγεία ή τα οικονομικά.

Ο όρος έχει μεταφραστεί σε διάφορες περιπτώσεις ως απουσία, αθωότητα, σχολική φοβία ή σχολική άρνηση. Οι στάσεις απέναντι στο futoko έχουν αλλάξει με το πέρασμα των χρόνων. Μέχρι το 1992 η άρνηση του σχολείου – που στη συνέχεια ονομάστηκε tokokyoshi, δηλαδή αντίσταση – θεωρήθηκε ένα είδος ψυχικής ασθένειας. Αλλά το 1997 η ορολογία άλλαξε στο πιο ουδέτερο futoko, που σημαίνει μη συμμετοχή.

Στις 17 Οκτωβρίου, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι η απουσία μεταξύ των μαθητών δημοτικού και λυκείου είχε σημειώσει επίπεδο ρεκόρ, με 164.528 παιδιά να απουσιάζουν για 30 ημέρες ή περισσότερο κατά τη διάρκεια του 2018, από 144.031 το 2017.

Το ελεύθερο σχολικό κίνημα ξεκίνησε στην Ιαπωνία τη δεκαετία του ’80, εξαιτίας του αυξανόμενου αριθμού futoko. Πρόκειται για εναλλακτικά σχολεία που λειτουργούν με βάση την αρχή της ελευθερίας και της ατομικότητας. Είναι μια αποδεκτή εναλλακτική λύση στην υποχρεωτική εκπαίδευση, μαζί με την εκπαίδευση στο σπίτι, αλλά δεν θα δώσει στα παιδιά αναγνωρισμένο απολυτήριο. Μάλιστα, ο αριθμός των μαθητών που φοιτούν σε αυτά τα εναλλακτικά σχολεία έχει αυξηθεί με την πάροδο των ετών, από 7.424 το 1992 σε 20.346 το 2017.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η απόρριψη του σχολείου μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες και υπάρχει μεγάλος κίνδυνος οι νέοι να αποσυρθούν από την κοινωνία εντελώς και να κλείσουν στα δωμάτιά τους – ένα φαινόμενο γνωστό ως hikikomori. Ακόμη πιο ανησυχητικός είναι ο αριθμός των μαθητών που δίνουν τέλος στη ζωή τους. Το 2018, ο αριθμός των σχολικών αυτοκτονιών ήταν ο υψηλότερος σε 30 χρόνια, με 332 περιπτώσεις. Το 2016 ο αυξανόμενος αριθμός αυτοκτονιών των μαθητών οδήγησε την ιαπωνική κυβέρνηση να περάσει μια πράξη πρόληψης αυτοκτονίας με ειδικές συστάσεις για τα σχολεία.

Γιατί λοιπόν είναι τόσα παιδιά που αποφεύγουν το σχολείο στην Ιαπωνία;

Οι οικογενειακές συνθήκες, τα προσωπικά ζητήματα με τους φίλους και ο εκφοβισμός είναι μεταξύ των κυριότερων αιτιών, σύμφωνα με έρευνα του υπουργείου Παιδείας. Σε γενικές γραμμές, τα άτομα που εγκαταλείπουν το σχολείο ανέφεραν ότι δεν τα πήγαιναν καλά με τους συμμαθητές τους ή με τους καθηγητές τους.

Αυτό συνέβη και με την Tomoe Morihashi. «Δεν αισθάνομαι άνετα με πολλούς ανθρώπους», λέει η 12χρονη στο BBC. «Η σχολική ζωή ήταν επώδυνη». Η Tomoe υπέφερε από επιλεκτική αλαλία, που την έπιανε κάθε φορά που βρισκόταν σε δημόσιους χώρους. «Δεν μπορούσα να μιλήσω έξω από το σπίτι μου ή μακριά από την οικογένειά μου», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Παράλληλα όμως, δυσκολεύτηκε να υπακούσει στο άκαμπτο σύνολο κανόνων που διέπουν τα ιαπωνικά σχολεία. «Τα καλσόν δεν πρέπει να είναι χρωματιστά, τα μαλλιά δεν πρέπει να είναι βαμμένα, το χρώμα από τα κοκαλάκια είναι συγκεκριμένο και δεν πρέπει να φοριούνται στον καρπό», προσθέτει.

Πολλά σχολεία στην Ιαπωνία ελέγχουν κάθε πτυχή της εμφάνισης των μαθητών τους, αναγκάζοντας τους μαθητές να βάφουν μαύρα τα καστανά μαλλιά τους ή μη επιτρέποντας τους να φορούν καλσόν ή παλτά, ακόμη και όταν κάνει κρύο. Σε ορισμένες περιπτώσεις αποφασίζουν ακόμη και το χρώμα των εσώρουχων των μαθητών.

Οι αυστηροί σχολικοί κανόνες θεσπίστηκαν στη δεκαετία του 1970 και του 1980 ως απάντηση στη βία και τον εκφοβισμό. Χαλάρωσαν τη δεκαετία του 1990 αλλά πρόσφατα έγιναν αυστηρότεροι. Οι κανονισμοί αυτοί είναι γνωστοί ως «μαύροι σχολικοί κανόνες», αντικατοπτρίζοντας έναν δημοφιλή όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει εταιρείες που εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους.

Τώρα η Tomoe, όπως και ο Yuta, παρευρίσκεται στο Tamagawa Free School στο Τόκιο, όπου οι μαθητές δεν χρειάζεται να φορούν στολή και είναι ελεύθεροι να επιλέξουν τις δικές τους δραστηριότητες σύμφωνα με σχέδιο που συμφωνήθηκε μεταξύ του σχολείου, των γονέων και των μαθητών. Ενθαρρύνονται να ακολουθήσουν τις ατομικές δεξιότητες και τα ενδιαφέροντά τους.

Υπάρχουν δωμάτια με υπολογιστές για μαθήματα ιαπωνικών και μαθηματικών και βιβλιοθήκη με βιβλία και μάνγκας (ιαπωνικά κόμικς). Η ατμόσφαιρα είναι πολύ ανεπίσημη, σαν μια μεγάλη οικογένεια. Οι μαθητές συναντώνται σε κοινό χώρο για να συνομιλήσουν και να παίξουν μαζί.

«Ο σκοπός αυτού του σχολείου είναι να αναπτύξει τις κοινωνικές δεξιότητες των ανθρώπων», αναφέρει ο Takashi Yoshikawa, επικεφαλής του σχολείου. Είτε πρόκειται για άσκηση, παιχνίδια ή σπουδές, το σημαντικό είναι να μάθει κανείς να μην πανικοβάλλεται όταν είναι σε μια μεγάλη ομάδα. Το σχολείο μετακόμισε πρόσφατα σε μεγαλύτερο χώρο και περίπου 10 παιδιά παρακολουθούν τα μαθήματα καθημερινά.

Ο Yoshikawa άνοιξε το πρώτο εναλλακτικό σχολείο το 2010, σε ένα τριώροφο διαμέρισμα στην κατοικημένη γειτονιά Fuchu στο Τόκιο. «Περίμενα μαθητές άνω των 15 ετών, αλλά όσοι ήρθαν ήταν μόνο επτά ή οχτώ χρονών», λέει. «Οι περισσότεροι είχαν επιλεκτική αλαλία και στο σχολείο δεν έκαναν τίποτα». Ο Yoshikawa πιστεύει ότι τα προβλήματα επικοινωνίας βρίσκονται στη ρίζα της σχολικής άρνησης των μαθητών.

Μέρος της πρόκλησης που αντιμετωπίζουν οι μαθητές είναι τα μεγάλα μεγέθη τάξεων, σύμφωνα με τον καθηγητή Ryo Uchida, εκπαιδευτικό στο Πανεπιστήμιο της Nagoya. «Σε τάξεις με περίπου 40 μαθητές που πρέπει να περάσουν ένα χρόνο μαζί, πολλά πράγματα μπορούν να συμβούν», λέει. Ο καθηγητής Uchida υποστηρίζει ότι η συντροφικότητα είναι το βασικό συστατικό για την επιβίωση της ζωής στην Ιαπωνία, διότι η πυκνότητα του πληθυσμού είναι τόσο υψηλή. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τα σχολεία, αλλά και για τα μέσα μαζικής μεταφοράς και άλλους δημόσιους χώρους, στα οποία υπάρχει πάρα πολύς κόσμος.

Αλλά για πολλούς μαθητές αυτή η ανάγκη συμμόρφωσης είναι ένα πρόβλημα. Δεν αισθάνονται άνετα σε γεμάτες αίθουσες διδασκαλίας όπου πρέπει να κάνουν τα πάντα μαζί με τους συμμαθητές τους σε ένα μικρό χώρο. Επιπλέον, στην Ιαπωνία, τα παιδιά μένουν στην ίδια τάξη από χρόνο σε χρόνο, οπότε αν προκύψουν προβλήματα, η μετάβαση στο σχολείο μπορεί να γίνει επίπονη.

«Με αυτή την έννοια, η υποστήριξη που παρέχεται για παράδειγμα από τα ελεύθερα σχολεία είναι πολύ σημαντική», λέει ο καθηγητής Uchida. «Στα ελεύθερα σχολεία, ενδιαφέρονται λιγότερο για την ομάδα και τείνουν να εκτιμούν τις σκέψεις και τα συναισθήματα κάθε μαθητή».

Παρόλο που τα ελεύθερα σχολεία παρέχουν μια εναλλακτική λύση, τα προβλήματα στο ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα παραμένουν ένα θέμα. Για τον καθηγητή Uchida, η μη ανάπτυξη της διαφορετικότητας των μαθητών αποτελεί παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους.

Η αρνητική κριτική για τους σκληρούς κανόνες στα σχολεία και το ιαπωνικό σχολικό περιβάλλον αυξάνονται σε εθνικό επίπεδο. Σε πρόσφατη στήλη η εφημερίδα Tokyo Shimbun τις χαρακτήρισε ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εμπόδιο στην ποικιλομορφία των σπουδαστών.

Τον Αύγουστο, η καμπάνιας «Black kosoku o nakuso! Project» υπέβαλε μια ηλεκτρονική αναφορά στο υπουργείο Παιδείας που υπογράφηκε από περισσότερους από 60.000 ανθρώπους, ζητώντας τη αλλαγή των παράλογων σχολικών κανόνων. Ο νομός της Οζάκα διέταξε όλα τα σχολεία να αναθεωρήσουν τους κανόνες τους, με το 40% περίπου των σχολείων να κάνουν αλλαγές.

Σύμφωνα με τον Uchida το υπουργείο Παιδείας φαίνεται να δέχεται τώρα την απουσία όχι ως ανωμαλία, αλλά ως τάση. Το βλέπει αυτό ως μια σιωπηρή παραδοχή ότι τα παιδιά του futoko δεν είναι το πρόβλημα, αλλά αντιδρούν σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν μπορεί να προσφέρει ένα φιλόξενο περιβάλλον.