Τα νέα σπουδαία ευρήματα της ανασκαφής της δρος Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη στον λόφο Καστέλλι στην Παλιά Πόλη των Χανίων έχουν διπλή σημασία.

Αφενός το αρχαιολογικό ενδιαφέρον με πινακίδες Γραμμικής Α’ και Β΄γραφής, τοιχογραφίες και το πολύ σημαντικό συμπέρασμα, ο εντοπισμός ενός ακόμη μεγάλου σεισμού που έγινε στην Κυδωνία στο τέλος του 6ου, αρχή του 5ου αι. π.Χ., ο οποίος άφησε χαρακτηριστικά ίχνη στον χώρο.

Η δεύτερη διάσταση της ανασκαφής αυτής είναι πως με κάποιον τρόπο υποδεικνύει πως πρέπει να αποτραπεί η ξενοδοχειοποίηση του τόπου. Κάθε χρόνο η ανασκαφή φέρνει στην επιφάνεια πολύ σπάνια και μοναδικά ευρήματα για την αρχαιολογία της Κρήτης και της Ελλάδας γενικότερα, όπως η θυσία παρθένου στα μυκηναϊκά χρόνια, το ισχυρό ενεργό σεισμικό ρήγμα, μεγάλος αριθμός χρυσών και αργυρών νομισμάτων της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του κλπ.

«Στα Χανιά πιστεύεται πια ότι ο ίδιος ο λόφος συστηματικά βοηθάει, αποκαλύπτει και διαδίδει την σπουδαιότητά του ώστε να μην επιτραπεί τελικά η μετατροπή σε ξενοδοχείο του εμβληματικού συγκροτήματος της «Μεραρχίας» στην κορυφή του, του τοπόσημου για την πόλη. Επειδή ο κίνδυνος είναι ορατός για το εγγύς μέλλον, εντελώς απαραίτητη είναι και η ασπίδα των φορέων και των ίδιων των κατοίκων των Χανίων που θα αποκρούσει και θα αποτρέψει την ξενοδοχοποίηση» γράφει η ανακοίνωση της Μ. Βλαζάκη.

Τα ευρήματα

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στον λόφο Καστέλλι στην Παλιά Πόλη των Χανίων υπό τη διεύθυνση της δρος Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη και με φορέα την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, διεξήχθηκε κατά τους μήνες Σεπτέμβριο και Οκτώβριο του 2024 και επικεντρώθηκε στο «οικόπεδο της οδού Κατρέ αρ.1».

Γενικά, οι ανασκαφές στον λόφο Καστέλλι θεωρούνται από τις πιο δύσκολες στο είδος τους. Τα πολύ πυκνά και πολυπληθή αλλεπάλληλα στρώματα αρχαίας κατοίκησης – ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.- ανάμεσα στα οικοδομήματα της Παλιάς Πόλης Χανίων, υποχρεώνουν την έρευνα να προχωρεί αργά, αντιμετωπίζοντας παράλληλα πλήθος σύγχρονων προβλημάτων μέσα στον πυκνοκατοικημένο ιστό.

Επιπλέον, η παρουσία στην ανασκαφή Κατρέ ενός ενεργού σεισμικού ρήγματος με ισχυρά αποτυπώματα δράσης ανά τους αιώνες, πολλαπλασιάζει τις δυσκολίες, έχοντας διαμορφώσει μοναδικά στρώματα με κλίση έως 80%, που μόνο πολύ έμπειροι τεχνίτες μπορούν να αντιμετωπίσουν.

Παρά ταύτα, κάθε χρόνο η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας ανταμείβει την πόλη με νέα στοιχεία που προστίθενται στην μακραίωνη ιστορία της ως μιας από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης. Κατά την έρευνα στο οικόπεδο «Κατρέ 1» του 2024 ήρθε επιτέλους στο φως το αποδεικτικό στοιχείο ότι ο πολύ μεγάλος υπόστυλος χώρος συγκέντρωσης κόσμου και τελετουργιών ήταν ένα είδος loggia. Στην ανατολική άκρη του χώρου που διερευνήθηκε το 2024, το χαλικάσβεστο δάπεδο (tarazza) σταματάν απότομα χωρίς ίχνος τοίχου και ξεκινά χωμάτινο δάπεδο έξω από τον υπόστεγο χώρο (εικ. 1-2).

Στα βόρεια και δυτικά όλου του υπόστυλου χώρου, οι τοίχοι, κατασκευασμένοι από πολύ μεγάλους λίθους, ορθογωνισμένους και καλοδουλεμένους αλλά και ογκόλιθους, προϋποθέτουν δεύτερο τουλάχιστον όροφο. Ο βόρειος τοίχος με τα ανοίγματά του είναι τοιχογραφημένος και στρέφεται σε ορθή γωνία προς τα ανατολικά, σε μικρό μήκος (εικ. 3). Από τον δυτικό τοίχο που βρίσκεται έξω από τα όρια της ανασκαφής έχουν βρεθεί πολλοί πεσμένοι μεγάλοι λίθοι και ογκόλιθοι (εικ.4-7).

Λίθοι αυτών των τοίχων χρησιμοποιήθηκαν στα αμέσως επόμενα υστερομινωικά ΙΙΙΓ χρόνια (1200 -1150 π.Χ.) για αμυντικό έργο στο βόρειο άκρο της ανασκαφής.

Επομένως, η υπόστυλη αίθουσα-loggia ως ευρισκόμενη μπροστά από τις μνημειώδεις αυτές κατασκευές είχε πράγματι χαρακτήρα τελετουργικό και υποδοχής κοινού που εισερχόταν στο ανάκτορο. Με το να διασχίζεται από το ενεργό σεισμικό ρήγμα με τα καταστροφικά του αποτελέσματα και την συγκλονιστική εικόνα που δημιούργησε, υπήρξε το πλέον κατάλληλο σημείο για την διεξαγωγή της μεγάλης θυσίας ζώων και παρθένου κατά τα μυκηναϊκά χρόνια, μοναδικής και αποδεδειγμένης θυσίας παρθένου στην ιστορία της μυκηναϊκής αρχαιολογίας (η μινωική θυσία ανδρός στις Αρχάνες είναι παλαιότερη και χρονολογείται στον 17ο αι. π.Χ.) .

Από την καταστροφή του ανακτορικού συγκροτήματος γύρω στο 1250 π.Χ. (υστερομινωική ΙΙΙΒ1 φάση) προέρχεται και ένα πολύ σημαντικό και σπάνιο εύρημα, παρότι εντοπίστηκε υψηλότερα, σε στρώμα του 7ου αι. π.Χ., με ιδιαίτερη βαρύτητα για την ανασκαφή του μινωικού ανακτορικού κέντρου στον λόφο Καστέλλι. Είναι ένα ταπεινό αλλά ιδιαίτερα αποκαλυπτικό και αδιαμφισβήτητο τεκμήριο για την αναγνώριση της Κυδωνίας ως ενός σπουδαίου ανακτορικού κέντρου στα κρητομυκηναϊκά χρόνια (1400-1200 π.Χ.)

Πρόκειται για μια πήλινη ενεπίγραφη ετικέτα (clay label) με τρία εγχάρακτα σημεία στην Γραμμική Β’ γραφή (εικ.8).

Η επιγραφή αναφέρεται στην ορεινή πόλη της δυτικής Κρήτης o-du-ru-we ή o-du-ru-wo (Όδρυς ή Όθρυς) και σε πρόβατα. Στην πίσω πλευρά της έχει έντονα τα αποτυπώματα από το πλεκτό καλάθι στο οποίο την προσάρτησαν, νωπή ακόμη, για να συνοδεύσει και να δηλώσει το περιεχόμενό του από ντοκουμέντα του ανακτόρου που σχετίζονταν με την συγκεκριμένη πόλη (εικ. 9).

Οι ενεπίγραφες πήλινες ετικέτες συνδέονται απαραίτητα με τα αρχεία ενός ανακτόρου και πάντα αναφέρονται στο όνομα μιας πόλης. Τέτοιες πήλινες ενεπίγραφες ετικέτες έχουν βρεθεί έως σήμερα μόνο στα ανάκτορα της Κνωσού και της Πύλου και συγκεκριμένα σε δωμάτια των αρχείων τους. Τώρα προστίθεται και το κρητομυκηναϊκό ανάκτορο της Κυδωνίας.

Η ετικέτα των Χανίων αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι βρισκόμαστε ήδη μέσα στο ανακτορικό συγκρότημα της τελικής ανακτορικής περιόδου (1350-1250 π.Χ.) και κάπου εδώ κοντά υπάρχουν τα πολύτιμα αρχεία του, όπως εξάλλου έχουμε υποθέσει εξαρχής με την ανεύρεση δύο ακόμη πινακίδων Γραμμικής Β΄, δύο Γραμμικής Α΄ και ενός πήλινου ενεπίγραφου δισκίου (εικ. 10-13). Τούτο ενισχύεται και από το γεγονός ότι η ανασκαφή Κατρέ 1 είναι σχεδόν απέναντι από την Κατρέ 10 όπου έχει αποκαλυφθεί αρχείο της Γραμμικής Α΄ γραφής. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το 2024 σε τομή έξω από τον υπόστυλο χώρο εντοπίστηκε καθαρό στρώμα υστερομινωικής ΙΙ κατοίκησης (1450-1400 π.Χ.) με χαρακτηριστική κεραμεική (εικ. 14 και 22).

Επιβεβαιώνεται ότι στα χρόνια αυτά, αμέσως μετά την μεγάλη καταστροφή του 1450 π.Χ. περίπου, οι άνθρωποι επισκεύασαν τα ερείπια και τα χρησιμοποίησαν για κατοικία, ενώ όλες οι μαγειρικές και εργαστηριακές δραστηριότητες γίνονταν στο ύπαιθρο. Τα κεραμεικά ευρήματα δηλώνουν ότι το ντόπιο εργαστήριο της Κυδωνίας χρησιμοποιούσε αρκετά τον λευκό πηλό και υπήρχε έντονη επαφή με την Κεντρική Κρήτη και την Πελοπόννησο.

Στην υστερογεωμετρική ΙΙ περίοδο (α’ τέταρτο του 7ου αι. π.Χ. για την περιοχή των Χανίων) τοποθετείται χρονολογικά μικρός μεταλλουργικός κλίβανος, μάρτυρας, πιθανότατα για την κατεργασία σιδήρου, αν κρίνουμε από τις πολλές σκωρίες σιδήρου που περισυλλέχθηκαν τριγύρω (εικ.15).

Ο χώρος της ανασκαφής, στο ΝΔ άκρο του λόφου του Καστελλιού, κατά τα γεωμετρικά χρόνια ήταν υπαίθριος και χρησίμευε για εργαστηριακές δραστηριότητες, όπως δηλώνουν τα έντονα καψίματα, οι πολλές εστίες και τα λίθινα εργαλεία.

Εντοπισμός ενός ακόμη μεγάλου σεισμού

Πολύ σημαντικό συμπέρασμα της τελευταίας ανασκαφής υπήρξε ο εντοπισμός ενός ακόμη μεγάλου σεισμού που έγινε στην Κυδωνία στο τέλος του 6ου / αρχή του 5ου αι. π.Χ., ο οποίος άφησε χαρακτηριστικά ίχνη στον χώρο.

Ειδικά στην τάφρο Ζ που βρίσκεται εντός του ρήγματος, χαρακτηριστικό δείγμα της έντασης του σεισμού αυτού είναι τα εντυπωσιακά αποτυπώματα από τις ρηγματώσεις πάνω στο χώμα και η παντελής καταστροφή του αρχαϊκού τοίχου 12 στο νοτιοανατολικό άκρο της τάφρου με την κλιμακωτή διασπορά των λίθων του σε διαφορετικά επίπεδα, με έντονη κλίση από νότο προς βορρά (εικ. 16-17).

Μέχρι σήμερα στον χώρο της ανασκαφής Κατρέ 1 έχουν αναγνωριστεί ίχνη από τέσσερις μεγάλους σεισμούς: στο μέσον του 13ου αι. π.Χ. , στην αρχή του 6ου αι. π.Χ., στο τέλος του 6ου / αρχή του 5ου αι. π.Χ. και στο 365 μ.Χ, με τον σεισμό-«τέρας» πάνω από 8 Richter.

Σε σχέση με τον τελευταίο αυτό σεισμό αποκαλύφθηκε φέτος τμήμα υστερορωμαϊκού δαπέδου, το οποίο έχει κατακρημνισθεί και ταυτόχρονα ανασηκωθεί σχεδόν κατακόρυφα (εικ. 18), ενώ ο τοίχος που αντιστοιχεί σε αυτό, στα δυτικά του, έχει κομματιαστεί στα δύο, έχει ρηγματωθεί, μετακινηθεί προς τα δυτικά και βυθιστεί κατά το νότιο τμήμα του (εικ. 19-21).

Ο χώρος της οδού Κατρέ αρ. 1 είναι μοναδικός για την αρχαιολογική επιστήμη καθώς αποτελεί σημείο αναφοράς για ανθρωποθυσίες στα μυκηναϊκά χρόνια. Παράλληλα, αποτελεί σημείο αναφοράς για την παλαιοσεισμική επιστήμη καθώς διασχίζεται από ενεργό σεισμικό ρήγμα και διατηρεί in situ έντονα ίχνη πολλαπλών μεγάλων σεισμών.

Κατά τους γεωλόγους του Πολυτεχνείου Κρήτης, με τους οποίους συνεργαζόμαστε, αποτελεί σπουδαίο σχολείο για τους φοιτητές γεωλογίας.

Η έρευνα του 2024 χρηματοδοτήθηκε από το Ινστιτούτο για την Προϊστορία του Αιγαίου (INSTAP) και υποστηρίχθηκε από την ΕΦΑ Χανίων και από εθελοντές. Εκπρόσωπος της Εφορείας και κύρια συνεργάτιδα της ανασκαφής είναι η Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, συνεπικουρούμενη από τον αρχιτεχνίτη Μανώλη Τσιτσιρίδη.