Ο θάνατος της Βασίλισσας Ελισάβετ, της μακροβιότερης Μονάρχη στην Ευρώπη, αποτελεί ίσως ευκαιρία για να θυμηθούμε (σταχυολογώντας αναγκαστικά) τους τρόπους με τους οποίους ο θεσμός της Βασιλείας προσπάθησε να φυτευτεί σε μία χώρα με εντελώς άλλη παράδοση όπως η Ελλάδα, και να παίξει μέσα από πολιτικές αφηγήσεις και ρητορικές τον διπλό ρόλο νομιμοποίησης όχι μόνο της αποικιοκρατίας αλλά και των εγχώριων ηγεμονικών ομάδων.

Η αυθαίρετη και καθόλου ουδέτερη ιδέα ότι η μοναρχία αποτελεί πανάκεια κατά της αναρχίας και αποτρέπει τις εμφύλιες διαμάχες,  μπορεί να εφευρέθηκε και να θεμελιώθηκε κατά  τον πρώτο αιώνα π.Χ (επί Αυγούστου) στη Ρωμαϊκή νομική παράδοση και πολιτική σκέψη, αλλά η Ιωνική μα και Αριστοτελική αντίληψη πως η αρχή του Ενός είναι Τυραννία και πως την Τυραννία πρέπει να την αποστρεφόμαστε, δεν έπαψε ποτέ να ζυμώνει συνειδήσεις στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Εξ ου και το άγχος ακόμα και  του μεσαιωνικού κόσμου των ‘γαλαζοαίματων’ να διαπραγματευτούν  την δημόσια εικόνα τους όποτε υπήρξε ανάγκη με βάση το εφεύρημα ότι κυβερνούν ‘στηριζόμενοι στην αγάπη του λαού.’

Αυτό επέστρεψε ως αντιδάνειο στην σύγχρονη Ελλάδα, όπου, ιδιαίτερα μετά την εκθρόνιση του βασιλιά Όθωνα το 1862, οι βασιλιάδες αναζήτησαν συστηματικά
τις κατάλληλες πολιτικές αφηγήσεις ώστε να αποφύγουν κάθε υπαινιγμό ή δημόσια συσχέτιση του ονόματός τους με την τυραννία. Έτσι τόσο οι ίδιοι όσο και το ντόπιο πολιτικό και αυλικό προσωπικό γύρω τους, τούς προέβαλλε ως «Πρίγκιπες ενός Δημοκρατικού Λαού» και τον θρόνο τους ως θεσμό «βασισμένο στην αγάπη του λαού τους».

Σε χώρες της Δυτικής μα και Ανατολικής Ευρώπης, βέβαια, αυτή η μορφή διακυβέρνησης ήταν περισσότερο προσιτή στους συντηρητικούς αγρότες των οποίων η οικογενειακή ζωή ρυθμιζόταν από πατριαρχικές αρχές, κι αναζητούσαν έναν πατέρα ως σύμβολο ενότητας μέσω της πειθάρχησης. Επιπλέον, εξασκώντας το είδος των τελετών που αναλύει ο Connerton στο «πώς οι Κοινωνίες θυμούνται» η υποστήριξη για το Στέμμα ως σύμβολο εθνικής ενότητας και σταθερότητας σε
έναν κόσμο ραγδαίων αστικών και βιομηχανικών αλλαγών κι επαναστάσεων, οι ‘παραδόσεις’ της εκάστοτε βασιλικής οικογένειας, όπως στέψη, δοξολογία, γάμοι, κρατικές επισκέψεις και κηδείες, μα και τα βασιλικά «οικόσημα» συνέχισαν μέχρι το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου να προσφέρουν εξαιρετικά δημοφιλή θεάματα που θύμιζαν πλευρές της αρχαίας Ρώμης.

Αυτή η ‘συνταγή’ νομιμοποίησης της μοναρχίας χρονολογείται όπως ξέρουμε, μα πρέπει να ξαναθυμηθούμε, από την Επανάσταση του 1821. Όπως εξηγεί ο γραμματέας της πρώτης Βρετανικής αποστολής στην ανεξάρτητη Ελλάδα, η Ελληνική Επανάσταση (που την έβλεπαν ‘ως πολεμική κρίση στην Εγγύς Ανατολή’) και τα εξαιρετικά προωθημένα δημοκρατικά της συντάγματα, θορύβησαν Ευρωπαίους πολιτικούς και διπλωμάτες, στο αντιδραστικό πνεύμα του Μέτερνιχ. Η παλινόρθωση της αρχής του Δήμου, ως «αναρχία» και «δημαγωγία» και καταδικασμένη από τις συμμαχικές Μεγάλες Δυνάμεις στη Διάσκεψη της Βερόνας το 1822, προβλήθηκε ως «κίνδυνος για την ειρήνη και την κοινωνική τάξη» στην Ευρώπη, και ο ‘εχθρός λαός’ έγινε το αντίπαλο δέος του ‘ιερού ενοποιητή’ μονάρχη, σε μια ρητορική που επαναλαμβάνεται με τις κατάλληλες προσαρμογές αέναα από τα κοινωνικά δίκτυα ως τις επίσημες ανακοινώσεις για φλέγοντα ζητήματα.
Όπως ο ιστορικός της διπλωματίας Michel Lhéritier σημείωνε το 1925, η μοναρχία ήταν αρχικά που επιβλήθηκε στην Ελλάδα ως θεραπεία για την «αναρχία» και την «ανηθικότητα» (αναφορά στο Επανάσταση του 1821, λολ), και ως φορέας «αρμονίας» και «πολιτικής σταθερότητας».

Το Θείο Δικαίωμα είναι το κυρίαρχο δόγμα της βασιλικής νομιμότητας που πηγάζει από τον ισχυρισμό ότι η βασιλεία κατέβηκε από τον ουρανό, και ότι επομένως ο βασιλιάς είναι ο πράκτορας του Θεού, ή τουλάχιστον αντλεί την εξουσία του από τη Θεία Πρόνοια.

Η νεοαπελευθερωμένη χώρα, έτσι, από πυρσός επανάστασης όμοια με την Αϊτή και την Αμερική των καιρών εκείνων, (όπου και συνέβη ένα από τα πιο θρυλικά στιγμιότυπα της ιστορίας: η  άρνηση του Γεωργίου Ουάσιγκτον να στεφθεί Βασιλιάς βάζοντας ένα ανεξάρτητο βασίλειο δίπλα στην αντίπαλο Μεγάλη Βρετανία, αλλά να παραδώσει την Εξουσία στον Λαό) έπρεπε να μεταβληθεί με λαιμητόμους, φυλακίσεις και ιστορικές αποσιωπήσεις σε φύλακας στην Εγγύς Ανατολ της «τάξης» και της «ηρεμίας», προς το συμφέρον μιας Ευρώπης (ή μάλλον ενός Ευρωπαϊκού στάτους), που ήταν βαθιά κλονισμένο από τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους πολέμους.

Στην δημόσια ρητορική που επιβλήθηκε η μοναρχία αντιπαρατέθηκε στην «αναρχία», γιατί (παραβάλω) «μόνο η βασιλεία» ήταν σε θέση να δαμάσει «τον άτακτο χαρακτήρα των Νεοελλήνων» και να βάλουν τέλος στις «μικροπρεπείς φιλοδοξίες» τους για Δημοκρατία κι έλεγχο της πατρίδας τους.
Με την πάροδο του χρόνου, βέβαια, η φόρμουλα ‘μοναρχία εναντίον αναρχίας’ έγινε περισσότερο ‘συναρπαστική’. Τριάντα χρόνια μετά την άνοδο του βασιλιά Όθωνα, το 1863, η αλλαγή της δυναστείας ακολούθησε το ίδιο μοτίβο. Όπως το 1831–2, όταν ο βίαιος θάνατος του Καποδίστρια και η εκθρόνιση του Όθωνα προκάλεσε κατάρρευση της δημόσιας τάξης, με ‘συμμορίες ληστών’ να φτάνουν στα περίχωρα της Αθήνας, οδηγώντας σε μια περίοδο πολιτικής αστάθειας που διήρκεσε περίπου ένα χρόνο.

Έτσι η μεσοβασιλεία του 1862–3 έγινε συνώνυμη ‘με το χάος και την αναρχία’. Ο βιογράφος του ο νέου βασιλιά Γεώργιος Ασπρέας έγραψε ότι «μέχρι τον Οκτώβριο του 1863, όταν ο πρίγκιπας Γεώργιος από την  Δανία έφτασε στην Ελλάδα, η χώρα είχε περάσει μια οδυνηρή φάση «απόλυτης αναρχίας» λόγω «των πιο φρικιαστικών πολιτικών διαφωνιών» που συνετάραζαν τη χώρα. Οι υποστηρικτές του μοναρχικού θεσμού, ιδιαίτερα αμιγώς συντηρητικοί πολιτικοί, αντί να προτάξουν πολιτικές λύσεις  που να συμπλέουν με τα πρωτοπόρα συντάγματα και θεσμικές παρεμβάσεις τόνιζαν ότι για άλλη μια φορά και σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, «οι Έλληνες αποδείχθηκαν ακατάλληλοι για αυτοδιοίκηση και δημοκρατική κυβέρνηση». Συνεπώς, ο Γεώργιος Α’ ήρθε στην Ελλάδα ως Μεσσίας, με καθήκον να αποκαταστήσει την τάξη, και την ηρεμία.

Ο βασιλιάς Γεώργιος Ο Α΄, ο ιδρυτής της 2ης ελληνικής δυναστείας και παππούς του Φιλίππου, είχε ως βασικό μότο του την φράση «η δύναμη μου είναι η αγάπη του λαού μου», που ζύμωσε το φαντασιακό μιας ετερόκλητης μερίδας κατσαπλιαδοαστών αλά γκρέκα και λούμπεν για ν αποδράσει αργότερα στα γήπεδα (Δύναμη σου είναι οι οπαδοί σου). Η βασιλική δυναστεία στην πραγματικότητα ήταν η πρώτη που χρησιμοποίησε τόσο ευρέα και εδραία τον λαϊκισμό, κι ας τον χρεώθηκαν άλλοι πολιτικοί χώροι.

Στην πραγματικότητα, βέβαια, αυτό το αξίωμα ήταν μια άλλη έξυπνη πολιτική ρητορική κατά της επανάστασης: χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Δανό βασιλιά Φρειδερίκο τον Ζ΄ στον απόηχο της αναταραχής του 1848 και βέβαια επανέκαμψε στα καθ ημάς στο σχίσμα του 1919 μεταξύ Βενιζελικών και Βασιλοφρόνων, που σημάδεψε τον πρώιμο ελληνικό εμφύλιο του 20ου αιώνα.

Ο ίδιος λόγος νομιμοποίησης της μοναρχίας στα μάτια των Ελλήνων επαναλήφθηκε 1909–10, όταν η χώρα ταρακουνήθηκε για άλλη μια φορά από πολιτική αναταραχή και ένα μαζικό κίνημα, ανάμεσα σε άλλα διφορούμενα και συναρπαστικά, δημόσιας διαμαρτυρίας κατά της «ολιγαρχίας» (δηλαδή του πολιτικού κατεστημένου) και της πελατειακής συναλλαγής. Αυτά, καθώς διάφορα εθνικά ζητήματα σιγοέβραζαν στα Βαλκάνια, ικανά να πυρπολήσουν τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, οδήγησαν σε στρατιωτικό πραξικόπημα (την «επανάσταση» στο Γουδί), μέσω του οποίου ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέβηκε στην εξουσία και χαιρετίστηκε από τον Τύπο ως  «ο πολυαναμενόμενος Μεσσίας» και «σωτήρας του Έθνους». Με αναφορά στην «επανάσταση» του 1909, πιστοί υποστηρικτές της μοναρχίας, όπως ο πανεπιστημιακός Νεοκλής Καζάζης, ισχυρίστηκαν ότι αυτό το λαϊκό κίνημα ισοδυναμούσε με αναρχία και κοινωνική και πολιτική ‘αποσύνθεση’ από τα στιβαρά χέρια των εκ θεού αρίστων της εποχής. Άλλωστε, το «ρομαντικό» μοναρχικό τραγούδι «Γύρνα Ξυπνά στην παλιά σου φωλιά Βασιλιά κι όταν θα ρθεις ΚΚΕδες εδώ δεν θα βρεις, εθνοφύλακες θα ναι φρουροί» αφηγείται από μόνο του μια ολόκληρη ιστορία χειραγώγησης και κανιβαλισμού.

Ωστόσο, στην γεωπολιτική, έπαιξαν πρόσθετοι παράγοντες ρόλο. Στα ετεροκαθοριζόμενα και από το όραμα της προόδου της Δύσης και από το όραμα της καθ’ ημάς Ανατολής, Βαλκάνια (οράματα που διαχωρίζονταν και ταυτόχρονα διαπλέκονταν μεταξύ τους) ξένες δυναστείες έγιναν αναπόσπαστα μέρη των διεθνών ανταγωνισμών. Οι περισσότερες από αυτές ήταν άμεσα ή έμμεσα γερμανικής καταγωγής, αμβλύνοντας τους φόβους για υπερβολική ρωσική επιρροή στην περιοχή. Πράγματι, και σε αντίθεση με την πολιτική του Μπίσμαρκ που θα ακολουθούσε εξυπηρετώντας τις ανάγκες των καιρών, στα μέσα της δεκαετίας του 1880, οι Γερμανοί θεωρήθηκαν από τους Βρετανούς ως ξαδέλφια και, στα λόγια της Βασίλισσας Βικτωρίας, ως «ο πιο χρήσιμος σύμμαχος» εναντίον Ρωσίας.

Στη Ρουμανία ειδικότερα, όπου οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης εγκαθίδρυσαν τον Κάρολο τον 1ο, υπήρξε προσχώρηση στην «Τριπλή Συμμαχία», το αμυντικό σύμφωνο μεταξύ Γερμανίας, Αυστρίας και Ιταλίας που αναβίωσε το συντηρητικό πνεύμα μοναρχικής αλληλεγγύης της Ιεράς Συμμαχίας, με στόχο τη διατήρηση του status quo, της σταθερότητας και της κοινωνικής τάξης στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ενάντια στην απειλή του πανσλαβισμού στην αρχή και του κομμουνισμού αργότερα, μια δυσοίωνης, άναρχης επαναστατικής δυναμικής, τόσο επικίνδυνης  για τους δυναστικούς θρόνους της Ευρώπης.

Μισό αιώνα αργότερα, το αξίωμα ότι «ο συνταγματικός μονάρχης είναι ο μεγάλος διαιτητής και ειρηνοποιός για τους δημοκρατικούς λαούς», ιδιαίτερα «σε περιόδους πολιτικής έντασης ή δημαγωγίας», εξακολουθούσε να κυριαρχεί στην εσωτερική πολιτική, όπου οι κοινωνικοπολιτικές διεκδικήσεις συγχέονταν σκόπιμα με υπαρκτές παραβατικές συμπεριφορές των αδύναμων (όχι όμως των δυνατών)  και όπου, σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής όπως αποτυπώνονται στον οικείο διάλογο, «το χάος και η αναρχία σήμαιναν θάνατο για τα έθνη».

Το 1956, εν μέσω πολιτικών αναταραχών λόγω των παθών του εμφυλίου, ο ακαδημαϊκός ιστορικός Απόστολος Δασκαλάκης υποστήριξε ότι η τραυματική εμπειρία είχε ως αποτέλεσμα για άλλη μια φορά «οι άνθρωποι να θέλουν πάνω από οτιδήποτε να κυβερνηθούν από έναν βασιλιά ως σύμβολο ενότητας του έθνους». Με άλλα λόγια η επιστροφή του βασιλιά κι άρα ο βασιλιάς ο ίδιος προβλήθηκε (παραβάλω)  «ως εγγυητής της τάξης» και αποτρεπτικός παράγοντας
στην  αναρχία του κομμουνισμού».

Αφού  –όπως το ήθελε ο κυρίαρχος πολιτικός λόγος– «οι μπάντες των αναρχικών» ετοίμαζαν «μια επανάσταση ενάντια στην κυβέρνηση», και  οι «αναρχοκομμουνιστές» προσπαθούσαν να οδηγήσουν τη χώρα σε σπαραγμό, η επιστροφή του Γεωργίου Β’ στο θρόνο του και η αποκατάσταση της συνταγματικής μοναρχίας απεικονιζόταν  ως η μόνη λύση στα πολιτικά δεινά της Ελλάδας. Ο θεσμός έτσι αποπολιτικοποιώντας την πραγματικότητα υπαρκτών κοινωνικών και βαθιών πολιτικών προβλημάτων και προβάλλοντας τον εσωτερικό μπαμπούλα, προέβαλλε όχι πολιτικές λύσεις αλλά το δόγμα του ‘εκ θεού ηγεμόνα’  που θα τα σκέπαζε όλα με την μέγιστη παρουσία του. Πραγματικά, λίγα χρόνια πριν, το αποτέλεσμα του δημοψήφισματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946, το οποίο υποστήριξε συντριπτικά την μοναρχία, προβλήθηκε περισσότερο  ως ψήφος αποστροφής προς το ΚΚΕ παρά έκφραση συμπαράστασης για την αποκατάσταση του Γεωργίου.

Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1946–9) ήταν άλλωστε μια άλλη αφορμή για τους πιστούς υποστηρικτές της μοναρχίας με το αζημίωτο να υποστηρίξουν πιο εμφατικά ότι αυτή η μορφή διακυβέρνησης ήταν «η πιο κατάλληλη, απαραίτητη τόσο για την ευημερία των λαών όσο και για την αποτροπή εσωτερικών πολέμων και την μετατροπή του συνόλου σε ερείπια». Ο παρεμβατικός και πολωτικός ρόλος του στέμματος από την εδραίωση του μετεμφυλιακού κράτους και την υπόθεση Λαμπράκη ως τις εκλογές της βίας και της νοθείας αποσιωπούνταν συστηματικά.

Όμως η αρχαιοελληνική φιλοσοφική αντίληψη ότι ένας πολίτης δεν πρέπει ποτέ να λυγίζει το γόνατο και τις ευθύνες του/της σε κανέναν θνητό, αλλά σε ιδέες και προτάγματα, επιβίωσε καλώς ή κακώς, επαρκώς ή ανεπαρκώς, διατυπωμένη στον στίβο της πολιτικής εναντίον των πατριδοκάπηλων και πραγματώθηκε στους σκληρούς αγώνες για το Σύνταγμα από την 3η Σεπτέμβρη έως και σήμερα, ενάντια στη Μοναρχία που προσπάθησαν να μας επιβάλουν οι αποικιακές δυνάμεις.

Και παρόλο που ο θεσμός έχει αλλάξει και συνυπάρχει με τη Βουλή πια στις χώρες στις οποίες υφίσταται (με πιο ανθρώπινο παράδειγμα την Νταιάνα που όντως αποπειράθηκε να  ζήσει διαφορετικά) η γραφικότητα όσων των υπηρετούν φαίνεται εμβληματικά στην συμπεριφορά του (κερδίζοντας μισθό εκατομμυρίων κυρίως για να εκφωνεί λόγους που του γράφουν άλλοι σε καλές και κακές «πρωτοβουλίες») Κάρολου μετά τον θάνατο της μητέρας του, όπου απαίτησε όπως τον βοηθούν εφ όρου ζωής να ντυθεί (δεν ξέρω πώς τα καταφέρνουμε καθημερινά!) να του μεταφέρουν άλλοι το μελανοδοχείο που ήταν μπροστά του ώστε να υπογράψει (ενδεικτικά τα βίντεο στο τέλος). Οι κοινωνίες μας όμως αλλάζουν λόγω νέων ιδεών.

Οι μοναρχίες είναι κολλημένες σε παλιές παραδόσεις και ηγεμονικές προσλήψεις, όπως φάνηκε και στις μιντιακές αναπαραστάσεις στην χώρα μας που, αποκρύβοντας γι άλλη μια φορά τον κριτικό λόγο και την κριτική πρόσληψη της ιστορίας, απέφυγαν να θυμίσουν την στάση της βασίλισσας πχ στον Κυπριακό αγώνα και στους ανήλικους που εκτελέστηκαν δίχως χάρη του στέμματος. Σε όλους αυτούς αξίζει να θυμίσουμε ελαφρά παραποιημένο για λόγους μετάφρασης, κάτι που έγραψε ο Thomas Jefferson, (που πρέπει όμως να αμφισβητείται  πια στην εποχή που αποπειράται ο θάνατος της σκέψης και της γνώσης υπέρ της μαζικής αποβλάκωσης), όπως είναι χαραγμένο στο The Jefferson Memorial.

«Δεν είμαι υπέρμαχος των συχνών αλλαγών σε νόμους και συντάγματα, αλλά οι νόμοι και θεσμοί πρέπει να συμβαδίζουν με την πρόοδο του ανθρώπινου μυαλού. Καθώς αυτό γίνεται πιο αναπτυγμένο, πιο διαφωτισμένο, καθώς γίνονται νέες ανακαλύψεις, ανακαλύπτονται νέες αλήθειες και τα ήθη και οι απόψεις αλλάζουν, με την αλλαγή των συνθηκών, όλοι οι θεσμοί πρέπει επίσης να προχωρήσουν για να συμβαδίζουν με την εποχή. Δεν μπορεί  μια πολιτισμένη κοινωνία να παραμείνει πάντα κάτω από το καθεστώς των έστω και ραφιναρισμένων βάρβαρων προγόνων της».

-Απόσπασμα από επιστολή προς τον Samuel Kercheval, 12 Ιουλίου 1816.

Αναφορές από:

https://www.princeton.edu/~pswpc/papers/subject/subject/greekhist.html
https://www.jstor.org/stable/4434691
https://www.cambridge.org/core/journals/byzantine-and-modern-greek-studi…

τα βίντεο του Κάρολου
https://twitter.com/BBCLauraKT/status/1568571047892459523
https://twitter.com/BBCLauraKT/status/1568571047892459523
https://twitter.com/BBCLauraKT/status/1568571047892459523