Ο ιστορικός Βάλτερ Σάϊντελ στο βιβλίο «Ο Μεγάλος Εξισωτής» (The Great Leveller) υποστηρίζει ότι τέσσερα είδη κοσμο-ιστορικού συμβάντος έχουν οδηγήσει σε τεράστιες εξισωτικές αλλαγές. Οι πανδημίες, οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις και η διάλυση ενός κράτους. Ο Μαύρος Θάνατος, η πανούκλα του 1300, οδήγησε στην εξάλειψη του ενός τρίτου του ευρωπαϊκού πληθυσμού αυξάνοντας την τιμή της εργασίας και μειώνοντας ριζικά τις ανισότητες.

Αλλά δεν χρειάζεται να είμαστε υπερβολικά́ αισιόδοξοι. Όπως υποστηρίζει η Σίλβια Φεντερίτσι, ο Μαύρος Θάνατος οδήγησε σε έλλειψη εργατικού́ δυναμικού́ δημιουργώντας προσωρινά́ μεγαλύτερη ελευθερία για τις γυναίκες και τους εργάτες. Όμως, η άρχουσα τάξη αντέδρασε γρήγορα και το αποτέλεσμα ήταν ο καπιταλισμός.  Τον 20ο  αιώνα, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και οι κομμουνιστικές επαναστάσεις οδήγησαν στη μείωση των ανισοτήτων, τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους, την ενδυνάμωση των συνδικάτων και την προοδευτική φορολογία. Αλλά η μείωση των ανισοτήτων αντιστράφηκε με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού στις αρχές της δεκαετίας των 1980.  Μπορεί να ανατραπεί η καταστροφή;

Στη διάρκεια της κρίσης του 2008, ο Νομπελίστας Τζόζεφ Στίγκλιτς δήλωνε ότι «ο νεοφιλελευθερισμός πέθανε». Ωστόσο η αναγγελία θανάτου ήταν πρόωρη.  Η κυβερνητική σωτηρία των τραπεζών ήταν ακραίο παράδειγμα παρέμβασης υπέρ του καπιταλισμού που αποσκοπούσε στη διατήρηση της κυριαρχίας του. Στις πρώτες μέρες της πανδημίας πάλι, ο Πολ Μέϊσον έλεγε ότι η πολιτική τάξη μετά την κρίση θα αποτελείται από «ενθουσιώδεις» ή «απρόθυμους» σοσιαλιστές.» 

Προμαχώνες του νεοφιλελευθερισμού, όπως οι Financial Times, παραδέχτηκαν ότι χρειάζονται «ριζικές μεταρρυθμίσεις  που αντιστρέφουν την πολιτική κατεύθυνση των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών». Αλλά συμπλήρωναν ότι πρέπει να υπάρξουν σύντομα μέτρα μείωσης της φορολογίας, προσθέτοντας ότι μακροπρόθεσμα το κράτος δεν έχει δουλειά στην οικονομία.

Το αριστερό όραμα

Έλεγαν στην Αγγλία την δεκαετία του 70 ότι είναι δυνατό να αλλάξει η κυβέρνηση μόνο αν ο καιρός είναι άσχημος την μέρα των εκλογών. Οι ψηφοφόροι παρέμεναν πιστοί στο κόμμα που είχαν υποστηρίξει αυτοί και η οικογένεια τους και αλλαγή γίνονταν μόνο όταν οι ηλικιωμένοι έμεναν στο σπίτι λόγω της κακοκαιρίας. Βρισκόμαστε στο αντίθετο άκρο σήμερα. Τα τελευταία είκοσι χρόνια οι διαδοχικές και επικαλυπτόμενες κρίσεις έχουν διαρρήξει τις σχέσεις των πολιτών με την πολιτική σε όλη την Ευρώπη.

Τα συμπτώματα είναι ορατά παντού: οι αναποφάσιστοι, οι «κυμαινόμενοι» ψηφοφόροι, η αποχή αποτελούν την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος. Η «Πασοκοποίηση», ένας διεθνής όρος για την εξαέρωση ενός πρώην πανίσχυρου κόμματος, κτύπησε την Γαλλία, την Γερμανία, την Ιταλία. Παντού ανεβαίνει η άκρα δεξιά παίρνοντας μεγάλα κομμάτια των πρώην αριστερών ψηφοφόρων. Οι κυβερνήσεις έχουν γίνει ευάλωτες αλλά και η αντιπολίτευση δυσκολεύεται. Πρέπει να δυναμώνει την κριτική της αλλά προσεκτικά μην κατηγορηθεί για καταστροφολογία.

Η πολιτική «υγροποιείται», οι πολιτικοί απαξιώνονται. Η αριστερά δεν κρατιέται πάντα στη θέση που την έχει βάλει η ιστορία και η ιδεολογία της. Συχνά οδηγείται σε μια προγραμματική περιπτωσιολογία που ούτε ενδιαφέρει ιδιαίτερα και γρήγορα ξεχνιέται ούτε πείθει μέσα στην γενική  αδιαφορία για τις αντιπολιτευτικές υποσχέσεις. Αλλά η δύναμη της Aριστεράς βρίσκεται στην πρόταση και τον προγραμματισμό μιας διαφορετικής κοινωνίας και όχι απλά ενός συστήματος γρηγορότερης συνταξιοδότησης. 

Οι προσωπικές επιθέσεις επίσης οδηγούν στην ηθικοποίηση της πολιτικής και δίνουν την εντύπωση ότι το «ποιόν» ή η περιουσία των πολιτικών είναι πιο σημαντικές από τις πράξεις και την ιδεολογία τους. Σε τέτοιες αστοχίες οφείλεται εν μέρει η κάποια στασιμότητα της δικιάς μας Αριστεράς.

Έχω υποστηρίξει σε σειρά άρθρων στις στήλες PhilosophyXS στην καλή αυτή ιστοσελίδα και «Πολιτικά και Φιλοσοφικά Επίκαιρα» στην Εφημερίδα Συντακτών ότι για την Αριστερά η διαμόρφωση ενός οράματος για το μέλλον της χώρας που μπορεί να  εμπνεύσει τα υποτελή στρώματα της κοινωνίας και να ξαναχτίσει τη χαμένη εμπιστοσύνη των πολιτών αποτελεί την πρωταρχική προτεραιότητα. Η

δεξιά στηρίζεται στην ηγεμονία των ιδεών του καπιταλισμού και στον βιοπολιτικό έλεγχο των συμπεριφορών. Η αδιαφορία για την πολιτική, η αποχή, η «έλλειψη» ιδεολογίας αποτελούν τον μεγαλύτερο σύμμαχο των δεξιών κομμάτων. Για να παραφράσω τον Γκάρι Λίνεκερ, η πολιτική είναι ένα παιχνίδι μεταξύ αντίπαλων ιδεολογικών παρατάξεων. Αν δεν συμβεί τίποτε, η δεξιά κερδίζει.

Πρέπει η Αριστερά να δημιουργεί «συμβάντα», γεγονότα που ταράζουν τα νερά της πολιτικής καθημερινότητας, ανακατεύουν την στασιμότητα και αλλάζουν την ατζέντα. Το πιο σημαντικό αυτή την στιγμή είναι η πρόταση του οράματος. Οι καλύτεροι τεχνοκράτες και οι τεκμηριωμένες πολιτικές είναι σημαντικές – όταν έχεις γίνει κυβέρνηση. Αλλά στην αντιπολίτευση, με τους «αρμούς» της εξουσίας συνολικά στο αντίθετο στρατόπεδο, μόνο ένας αριστερός ορίζοντας μπορεί να δημιουργήσει κλίμα ανατροπής αλλά και να δώσει συνοχή και πειστικότητα στις επιμέρους προτάσεις.

Το όραμα πρέπει να είναι μια «ρεαλιστική ουτοπία» που μιλάει και στο μυαλό και την καρδιά όσων έχουν χάσει την εμπιστοσύνη προς την πολιτική τάξη, όσων δικαιολογημένα αδιαφορούν για τα κοινά και άθελά τους πριμοδοτούν ένα καθεστώς που φτωχαίνει υλικά και πνευματικά τη ζωή. 

Να μάθουμε από την πανδημία

Στην αρχή της πανδημίας, δεξιοί πολιτικοί, μεταξύ αυτών ο Μητσοτάκης και ο Μπόρις Τζόνσον αναγκάστηκαν να εφαρμόσουν πολιτικές αντίθετες με την ιδεολογία τους για να διατηρήσουν την κοινωνία όρθια. Η κρατική παρέμβαση στην οικονομία ήταν απαραίτητη αλλά και απαίτηση της κοινής γνώμης. Ο ιός έβαλε τη ζωή σε θανάσιμο κίνδυνο και θύμισε τις αξίες και τους θεσμούς που μπορούν να μας προστατεύσουν.

Σ’ όλο των κόσμο η ζωή σταμάτησε ξαφνικά σαν να κατέβηκε ένας παγκόσμιος γενικός, κάτι που μας λέγανε είναι αδύνατο όταν συζητιόταν η κλιματική καταστροφή. Θυμηθήκαμε την βιολογική και κοινωνική μας ευαλωτότητα που είχε αποκρύψει ο άμετρος ναρκισσισμός και  καταναλωτισμός της προηγούμενης περιόδου. Καταλάβαμε ότι στην «κατάσταση εξαίρεσης» δεν μας σώζει ο ατομισμός αλλά η κοινωνική αλληλεγγύη και η έγνοια για τον άλλο.

Δεν εξασφαλίζουν οι αγορές τα απαραίτητα για την βιολογική και κοινωνική επιβίωση αλλά τα δημόσια αγαθά και υπηρεσίες. Τέλος αντιληφθήκαμε τη σημασία των ταπεινών και κακοπληρωμένων επαγγελμάτων: υπάλληλοι σουπερμάρκετ, οδοκαθαριστές, ντελιβεράδες, ταχυδρόμοι, χειρώνακτες, υγειονομικό προσωπικό. Οι περιφρονημένοι «άγγελοι της νύχτας» που κρατάνε τις πόλεις μας όρθιες.

Οι αξίες που αναδείχθηκαν στην πανδημία αποτελούν παρακαταθήκη της Αριστεράς. Η δεξιά τις υιοθέτησε αναγκαστικά και προσωρινά.  Η βιασύνη της κυβέρνησης να επιστρέψει στην «κανονικότητα» του business as usual έβαλε την οικονομία και το κέρδος των λίγων πάνω από την ζωή των πολλών. Έχουμε καπιταλισμό, όπως είπε ένας υπουργός, μην το ξεχνάτε. Ξέρουμε από την ιστορία ότι η ζωή και η ελευθερία υποχωρούν όταν έρχονται σε σύγκρουση με την ιδιοκτησία.

Αλλά στην πανδημία φωτίστηκε μια άλλη αιώνια κανονικότητα: έγνοια και γενναιοδωρία για τον άλλο, πίστη στις αξίες του κοινού καλού και του δημόσιου συμφέροντος, στοργή για όσους υποφέρουν. Αυτές οι αξίες αντιστέκονται την μοναξιά, την κατάθλιψη, τον φόβο θανάτου και επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη οντολογία: πριν και μπροστά από καθένα μας έρχεται ο άλλος, πριν από μένα η μάνα, το «εγώ» δεν υπάρχει χωρίς το «εσύ». 

Είμαστε μαθημένοι στις σταδιακές, μερικές, μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις. Κυβερνήσεις και τεχνοκράτες υποστηρίζουν μονότονα ότι μπορούν να ελέγχουν το μέλλον, ότι ο προγραμματισμός τους δεν αφορά μόνο τις οικονομικές εξελίξεις αλλά το κοινωνικό σύνολο. Εν τούτοις το ενδεχομενικό, το αναπάντεχο, το τυχαίο, δεν εξαλείφεται. Μπορεί τα συμβάντα που αλλάζουν τον ιστορικό ρου να είναι σπάνια αλλά όταν συμβαίνουν η ιστορία οδηγείται σε ριζικές και απρογραμμάτιστες αλλαγές.  Έτσι έγινε το 2015, μια ανάλογη ανατροπή προετοίμασε η πανδημία και η αντιμετώπιση της από τον κόσμο.

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν έλεγε ότι, ενώ για τον Μαρξ οι επαναστάσεις είναι οι ατμομηχανές της ιστορίας, μπορεί τα πράγματα να είναι διαφορετικά. «Ίσως οι επαναστάσεις έρχονται όταν η ανθρωπότητα ταξιδεύοντας σ’ αυτό το τρένο, τραβάει το φρένο έκτακτης ανάγκης».

Ίσως ήρθε η ώρα να τραβήξουμε τον λεβιέ, να σταματήσουμε το τρένο της καταστροφής, να κάνουμε μόνιμες τις αξίες που επανάφερε η «κατάσταση ανάγκης». Η πανδημία δημιούργησε συνθήκες για την ανατροπή της νεοφιλελεύθερης κανονικότητας. Ίσως ο Σάϊντελ να αποδειχτεί προφητικός.

Η στήλη θα διακοπεί την επόμενη περίοδο για να προετοιμαστεί για τους επερχόμενους αγώνες για το όραμα, την στρατηγική και τη θεωρία, δηλαδή για τη νίκη της Αριστεράς.