Στο βιβλίο του «Αν θέλεις την ισότητα, γιατί είσαι τόσο πλούσιος;», ο Τζέραλντ Άλλαν Κοέν, κύριος εκπρόσωπος του αναλυτικού μαρξισμού και πρώην καθηγητής σε ορισμένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα που αποτελεί τόσο τον τίτλο του βιβλίου του, όσο και  του παρόντος άρθρου:

Αν θέλεις την ισότητα, γιατί είσαι τόσο πλούσιος;

Ο Κοέν, επεξηγώντας τον προβληματισμό του, έγραφε χαρακτηριστικά (2016, 280): «Ενδιαφέρομαι για τη συμπεριφορά των πλουσίων που παρουσιάζονται ως υπέρμαχοι της ισότητας, αφού πολλοί θα έλεγαν ότι αυτοί δεν μπορούν να είναι υπέρμαχοι της (αν κρατάνε τα χρήματα τους για τον εαυτό τους)». 

Ο Καναδός φιλόσοφος, βέβαια, δεν ασχολείται με (ανυπόστατα και γενικευμένα) στερεότυπα από τα οποία πηγάζουν φράσεις και ερωτήματα όπως: «όλοι οι αριστεροί έχουν λεφτά», «έχεις γνωρίσει ποτέ φτωχό κομμουνιστή;».

Καταπιάνεται με τη διαφορά ανάμεσα στην στάση των ανθρώπων αυτών απέναντι στον καπιταλισμό, ανάμεσα δηλαδή στην ηθική που τους χαρακτηρίζει από τη μια (με βάση την οποία αντιτίθενται στις ανισότητες), και τις συμπεριφορές στις οποίες προβαίνουν, από την άλλη (δηλαδή, το ότι κρατούν τα χρήματα τους και δεν τα δωρίζουν). 

Όπως άλλωστε κατατοπιστικά αναφέρει σχετικά με τους εύπορους υποστηρικτές της ισότητας, κάνοντας ακόμα πιο συγκεκριμένο το ερώτημα του (2016, 281): «Εκείνο που εγείρει δύσκολα ερωτήματα, δεν είναι το τι βγάζουν, αλλά το τι κρατάνε, εφόσον φαίνεται ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν όσα τους μένουν στην άκρη για να προωθήσουν την ισότητα (στην οποία πιστεύουν)». Το ερώτημα αυτό, αν και πάντα επίκαιρο, ενδεχομένως να έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία, στις συνθήκες οικονομικής και πνευματικής-ηθικής στενότητας στην «εποχή του COVID-19». 

«Γιατί θες την ισότητα, αφού είσαι τόσο πλούσιος;»

Αρχικά όμως, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να απαντήσουμε σε ένα άλλο ερώτημα. Γιατί οι άνθρωποι αυτοί, ενώ έχουν την οικονομική άνεση και βρίσκονται σε πολύ καλύτερη (οικονομική και κοινωνική) θέση σε σύγκριση με άλλους, να επιθυμούν την ισότητα; Η απάντηση έγκειται σε μια λέξη: ηθική. Τι είναι όμως πραγματικά η ηθική;

«Ο εγκέφαλος είναι, βασικά, τεμπέλης – θα κάνει την ελάχιστη δυνατή εργασία» (2008, 207) γράφει ο Michael Gazzaniga, ένας από τους σπουδαιότερους ερευνητές στο χώρο της νευροεπιστήμης  παγκοσμίως. 

Επειδή λοιπόν, ακριβώς, ο εγκέφαλος είναι «τεμπέλης», ώστε να αξιολογεί σφαιρικά οτιδήποτε του συμβαίνει και οτιδήποτε τον περιβάλλει, «βολεύεται» στο να επιζητεί ένα σύνολο αξιών και πεποιθήσεων, οι οποίες τον βοηθούν να προβλέψει και να εξηγήσει όσα βρίσκονται γύρω του. 

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η σχετική έρευνα των Seitz, Paloutzian και Angel (2017), για το Εθνικό Κέντρο Βιοτεχνολογικής Πληροφόρησης των ΗΠΑ, η οποία έδειξε ότι οι πεποιθήσεις μας (οι οποίες διαμορφώνουν και την ηθική μας), αποτελούν «μια λειτουργία του εγκεφάλου», με στόχο «να καθοδηγούν  τη συμπεριφορά των ατόμων».  Ο εγκέφαλος λοιπόν, ενδεχομένως, υιοθετεί και αναπαράγει διάφορες ηθικές κρίσεις, οι οποίες, όπως φαίνεται να συμβαίνει στο ζήτημα των θρησκευτικών πεποιθήσεων, σύμφωνα με όσα υποστηρίζει ο ψυχολόγος Beth Azar, «επιζητούν να βρουν την τάξη μέσα στο χάος».

Η «τάξη» αυτή, προκύπτει από τις πεποιθήσεις μας και την ηθική μας, που λειτουργούν ως μια «πυξίδα» απέναντι σε όλα όσα έχουμε να αντιμετωπίσουμε. Πως όμως προκύπτουν; Και γιατί ένας πλούσιος να χαρακτηρίζεται από μια ηθική «απέναντι» στο εισόδημα του;

«Όπως υποστηρίζει ο Hauser, γεννιόμαστε με κάποιους αφηρημένους ηθικούς κανόνες και με την ετοιμότητα για την απόκτηση άλλων κανόνων, όπως ακριβώς έχουμε γεννηθεί με την ετοιμότητα για την απόκτηση της γλώσσας. Έτσι το περιβάλλον, η οικογένεια και η καλλιέργεια μας είναι ο καθοριστικός παράγοντας που μας κατευθύνει σε ένα συγκεκριμένο ηθικό σύστημα» (Gazzaniga, 2008, 208). 

Το συγκεκριμένο ηθικό σύστημα λοιπόν που προκύπτει από όσα αναφέρει ο Gazzaniga, ανάλογα φυσικά και την επιρροή που ασκεί στο άτομο, διαμορφώνει σημαντικά και την στάση του «πλούσιου υπέρμαχου της ισότητας» απέναντι σε ενδεχόμενα φαινόμενα εκμετάλλευσης  και ανισοτήτων, τα οποία ασφαλώς πηγάζουν από το σημερινό καπιταλιστικό σύστημα και την ηθική του κέρδους που το συνοδεύει . Με άλλα λόγια δηλαδή, η στάση του εν λόγω ανθρώπου, είναι αντίθετη προς κάθε είδους ανισότητα, καθώς η ηθική του, είναι τέτοια. 

Παρ’ όλα αυτά, η στάση ενός ατόμου αποτελεί μια λίγο πιο πολύπλοκη έννοια, σύμφωνα με έναν από τους πιο γνωστούς ορισμούς της, στο χώρο της Κοινωνικής Ψυχολογίας:

«Θεωρούμε ότι η στάση είναι η κατηγοριοποίηση ενός αντικειμένου-ερεθίσματος κατά μήκος ενός αξιολογικού άξονα. Η οποία κατηγοριοποίηση είτε βασίζεται είτε παράγεται από τους εξής τύπους πληροφορίας: 1)Γνωστική πληροφορία, 2) Συναισθηματική πληροφορία, 3) Πληροφορία που σχετίζεται με προηγούμενες συμπεριφορές ή προθέσεις συμπεριφοράς» (Zanna & Rempel, 1988, όπως αναφέρεται σε Wetherell, 2005).

Με πολύ πιο απλά λόγια, οι Zanna και Rempel , υποστηρίζουν πως έχουμε μια συγκεκριμένη στάση απέναντι σε ένα γεγονός είτε λόγω του ότι οι ιδέες μας είναι τέτοιες («γνωστική πληροφορία»), είτε λόγω των συναισθημάτων που νιώθουμε όταν βλέπουμε κάτι («συναισθηματική πληροφορία»), είτε λόγω μιας παλιάς μας συμπεριφοράς, ή μιας επιθυμίας μας να κάνουμε κάτι («πληροφορία που σχετίζεται με προηγούμενες συμπεριφορές ή προθέσεις συμπεριφοράς»). Οι τρεις αυτές μεταβλητές, σχετίζονται άμεσα με την ηθική μας. 

Αν λοιπόν ο συγκεκριμένος πλούσιος άνθρωπος δει έναν άνθρωπο να μένει σε ένα «σπίτι» 35 τετραγωνικών μέτρων με την τετραμελή οικογένεια του, ακριβώς δίπλα από τη βίλα ενός άλλου πλουσίου, ενδέχεται να διαμορφώσει μια στάση απέναντι στο γεγονός αυτό, με βάση τόσο τις ιδέες του (ότι κάτι τέτοιο είναι ηθικά λάθος), όσο και τα συναισθήματα που νιώθει (τα οποία ενδεχομένως συνδέονται με τις ηθικές του κρίσεις) αλλά και με παλιές του συμπεριφορές, παρά το γεγονός ότι και εκείνος μένει σε ένα σπίτι πολύ μεγαλύτερο από 35 τ.μ.

Γιατί είσαι πλούσιος;

Η συγκεκριμένη σκέψη, μας φέρνει πίσω, στο σημείο από όπου αρχίσαμε. Δηλαδή, στη διαφορά, ανάμεσα στην στάση και τη συμπεριφορά των ατόμων αυτών ειδικότερα αλλά και όλων των ανθρώπων γενικότερα. Η διαφορά αυτή, αποτελεί ένα τεράστιο πεδίο έρευνας στο χώρο της Κοινωνικής Ψυχολογίας, με πειράματα και έρευνες όπως των LaPiere και Wicker, να δείχνουν πως η διαφορά ανάμεσα στην στάση (το τι δηλώνει κάποιος) και στη συμπεριφορά (το τι κάνει), είναι τόσο μεγάλη σε ορισμένες περιστάσεις , που ο καθηγητής πανεπιστημίου Allan  Wicker (που αναφέραμε προηγουμένως),  ερευνώντας πάνω από 40 μελέτες συναδέλφων του σχετικά με το θέμα, κατέληξε στο ότι «οι μελέτες αυτές δείχνουν ότι είναι πολύ πιο πιθανό να μην έχουν καμία ή ελάχιστη σχέση οι στάσεις  με τις συμπεριφορές» (Wetherell, 2005, 189), παρά το αντίθετο. 

Βέβαια, πειράματα όπως του Lewin το 1947, έδειξαν πως οι στάσεις μπορούν να σχετίζονται πιο εύκολα με τη συμπεριφορά, όταν συνδέονται με κάποιο προσωπικό βίωμα, όταν δηλαδή στη δική μας περίπτωση, ο εύπορος άνθρωπος, βίωσε «στο πετσί του» την ανισότητα κάποια στιγμή με τη ζωή του. Σαφώς όμως, 1) οι ατομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες που ενδέχεται να επηρεάσουν έναν άνθρωπο ώστε να μην προβεί σε μια συμπεριφορά σύμφωνα με την στάση του, σε συνδυασμό 2) με τη συνεχή προσπάθεια του εγκεφάλου να μας δίνει μια ψευδαίσθηση «αρμονίας» ανάμεσα στις ηθικές μας κρίσεις/στάσεις και τη συμπεριφορά μας (βλ. Θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας, Festinger), διαμορφώνουν μια ασυνεπή σχέση συμπεριφοράς και στάσης. 

Σε κάθε περίπτωση βέβαια, παρά το γεγονός πως ο στίχος του Σωκράτη Μάλαμα στην «Πριγκηπέσσα» πως «άλλα θέλω και άλλα κάνω» φαντάζει ταιριαστός στη συγκεκριμένη περίπτωση, κάτι τέτοιο δεν αποτελεί δικαιολογία ώστε κάποιος εύπορος υπέρμαχος της ισότητας να υποστηρίζει πως «ούτως ή άλλως, ότι και να κάνω, δε θα αλλάξει κάτι». Όπως γράφει και ο Κοέν (2016,305): «Για ποιο λόγο να πρέπει να προσδοκάτε ότι θα κάνετε από μόνοι σας τεράστια διαφορά σε συνολικό επίπεδο; Είσαστε σε θέση να κάνετε τεράστια διαφορά σε ό,τι αφορά πολλούς, και αυτό είναι σίγουρα αρκετό».  

Βιβλιογραφία:

1.Κοέν Τ. Α. (2016). Αν θέλεις την ισότητα γιατί είσαι τόσο πλούσιος; . Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
2. Wetherell M. (Ed.). (2005).Ταυτότηες, ομάδες και κοινωνικά ζητήματα. Αθήνα: Μεταίχμιο
3. Gazzaniga M. S. (2008). Άνθρωπος: Η επιστήμη πίσω από όσας μας κάνουν μοναδικούς. Αθήνα: Κάτοπτρο
4. Seitz J. R., Paloutzian F. P. , Angel H-F. (2017). Processes of believing: Where do they come from? What are they good for? F1000Research. https://dx.doi.org/10.103