Έλλειψη μέτρου πρώτη: Η υπερβολή. Εκατοντάδες άνθρωποι, ως επί το πλείστον άνω των 50 ετών και κυρίως γυναίκες, σπρώχνονται και λιποθυμούν προκειμένου να προσκυνήσουν τα θεωρούμενα ιερά και θαυματουργά λείψανα. Η πύλη του δημόσιου νοσοκομείου κλείνει. Φωνές, διαμαρτυρίες, ένταση.

Διαφέρουν άραγε όσοι έσπευσαν από τα ξημερώματα στον Άγιο Σάββα από όσους στέκονται στην ουρά έξω από πολυκαταστήματα στην Αμερική και στην Ευρώπη και συνωστίζονται διαγκωνιζόμενοι να αποκτήσουν το νέο μοντέλο της Apple; Τα μόλις αφιχθέντα λείψανα με άλλα λόγια, μοιάζει να είναι το i-phone του Μεσαίωνα, που οι πιστοί τρέχουν για να καταναλώσουν προκειμένου να βελτιωθεί η ζωή τους. Σίγουρα κάποιοι θα με κατηγορήσουν για βλασφημία, αλλά ο κοινωνιολογικός συνειρμός προκύπτει αυθόρμητα από την απλή παρατήρηση. Αυτό μάλιστα θα έλεγα ότι είναι υπέρ των λειψάνων, τα οποία διατηρούν την ισχύ τους από τον Μεσαίωνα τουλάχιστον, ενώ το όποιο ‘νέο’ i-phone σύντομα θα αντικατασταθεί από ένα καινούργιο μοντέλο. Ως επακόλουθο αυτών των εικόνων που όλοι είδαμε αναρωτιέται κανείς: Αυτό, λοιπόν, είναι το περίφημο και πολυδιαφημιζόμενο θρησκευτικό συναίσθημα;

Έλλειψη μέτρου δεύτερη: Η κριτική. Η λατρεία των λειψάνων είναι παλαιότατη πρακτική τόσο στην Καθολική όσο και στην Ορθόδοξη εκκλησία και χρειάζεται να γνωρίσουμε τόσο την ιστορική όσο και την ανθρωπολογική διάσταση του φαινομένου για να κατανοήσουμε τη στάση των πιστών. Ιστορικοί αναφέρουν ότι η πίστη στις θαυματουργικές ιδιότητες των λειψάνων συνέβαλε ώστε πολλοί πιστοί μπορούσαν εύκολα να εξαπατηθούν ότι οποιοδήποτε σχεδόν κομμάτι ξύλου ήταν τμήμα του σταυρού στον οποίο σταυρώθηκε ο Ιησούς. Σύμφωνα με τον Έρασμο, οι εκκλησίες της Ευρώπης τον Μεσαίωνα κατείχαν αρκετό ξύλο για να κατασκευάσουν ένα καράβι. Επίσης, κυκλοφορούσαν σε διάφορα μέρη της Ευρώπης πέντε αντικνήμια γαϊδάρου που υποτίθεται είχε μεταφέρει τον Ιησού στην Ιερουσαλήμ, αλλά και περίπου δώδεκα κεφάλια του Ιωάννη του Βαπτιστή.

Ο ίδιος ο Λούθηρος μάλιστα, κατηγορούσε σε φυλλάδιο του τον επίσκοπο της Μαγεντίας ότι ο επίσκοπος ισχυριζόταν ότι είχε στην κατοχή του μια ολόκληρη λίβρα του ανέμου που φύσηξε για τον προφήτη Ησαΐα στη σπηλιά του όρους Χορέβ καθώς και δύο φτερά και ένα αυγό της περιστεράς του αγίου πνεύματος. Εκείνο που πρέπει να κατανοήσουμε είναι ότι η λατρεία των λειψάνων είναι μια μαγικο-θρησκευτική διαδικασία που απαντάται σε πολλές θρησκείες και λατρείες και έχει μελετηθεί από ανθρωπολόγους και κοινωνιολόγους. Πανάρχαια πρακτική που, όπως φαίνεται, επιβιώνει μέχρι σήμερα. Βέβαια, φαντάζει παράλογο εν έτει 2015 να υπάρχουν γιατροί-βουλευτές που να έχουν ‘δει’ τα αποτελέσματα της θεραπείας των λειψάνων. Αναρωτήθηκε, άραγε, ο εν λόγω γιατρός πόσοι από όσους έχουν κατά καιρούς προσκυνήσει λείψανα και εικόνες θεραπεύτηκαν και πόσοι όχι ή πέθαναν; Ακόμα και αν δεχτούμε ότι έγιναν δέκα θαύματα πόσοι από όσους προσκύνησαν έγιναν καλά; Το γεγονός που εν μέρει είναι κατανοητό είναι ότι οι άνθρωποι είναι δεκτικοί σε οποιονδήποτε τους προσφέρει μια σανίδα σωτηρίας σε μια δύσκολη στιγμή. Η ελπίδα άλλωστε πεθαίνει τελευταία. Ακόμα και αν διαφωνούμε και μας φαντάζει περίεργο άνθρωποι να προσκυνούν λείψανα, ο καθένας είναι ελεύθερος να πιστεύει ό,τι θέλει, εφόσον δεν ενοχλεί τους συμπολίτες του. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν μπορούμε να απαγορεύσουμε στους ανθρώπους να πιστεύουν και να λατρεύουν τα λείψανα. Οφείλουμε να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά τους και να προσπαθήσουμε να την εξηγήσουμε, δεν χρειάζονται αφορισμοί. Η κριτική πρέπει να έχει μέτρο, αλλά η κάθε κριτική δεν είναι ασέβεια και βλασφημία.

Έλλειψη μέτρου τρίτη: Η εκμετάλλευση. Με τα παραπάνω δεν ισχυρίζομαι ότι τα όποια λείψανα είναι υποχρεωτικά  απάτη, αλλά το πόσο εύκολα οι πιστοί μπορούν να εξαπατηθούν επειδή ορισμένοι αποφάσισαν και τους παρουσιάζουν κάτι ως ιερό και θαυματουργό. Ποιος άλλωστε ελέγχει και καθορίζει την ιερότητα των λειψάνων ή των εικόνων παρά η ίδια η εκκλησία, δηλαδή οι μεσολαβητές μεταξύ πιστών και θεού; Οι θρησκείες και οι θεσμικές τους αποκρυσταλλώσεις, λοιπόν, ανέκαθεν εκμεταλλεύτηκαν αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε θρησκευτικό συναίσθημα. Η κάθε εκκλησία επιδιώκει να ενισχύσει την εξουσία της και την παρουσία της εντός της κοινωνίας και επιπλέον να ενισχύσει την πίστη των ακολούθων της. Τίποτα το παράλογο σε αυτό. Ως προς το θέμα του εμπορίου, αν και η εκκλησία αντιδρά σφοδρά σε αυτού του είδους τις σκέψεις, αναρωτιέμαι τι άλλο από εμπόριο είναι όταν κάποιος πουλάει ελπίδα και θαύμα και μάλιστα λαμβάνει χρήματα για αυτό; Ξέρω, οι πιστοί αφήνουν χρήματα, χρυσά και ασημένια κοσμήματα και άλλα τιμαλφή σε εικόνες και παγκάρια από την καλή τους την καρδιά, και η εκκλησία τα παίρνει για να μην τους κακοκαρδίσει. Δεν ξέρω αν μας θεωρεί όλους αφελείς ή είναι αφελής η ίδια. Η εκκλησία έχει την ισχύ και τη διδασκαλία να αρνηθεί το χρήμα, το ερώτημα είναι αν θέλει. Ας μην ξεχνάμε, βέβαια, ότι τα αναθήματα, χρηματικά ή άλλα, που αφήνονται σε εικόνες και εκκλησίες κατά το προσκύνημα, εντοπίζεται ως πρακτική ήδη στην αρχαία Ελλάδα, προκειμένου οι άνθρωποι να θεραπευθούν, εμπόριο και τότε, εμπόριο και τώρα. Χρειάζεται πρωτίστως κριτική στην εκκλησία όταν εκμεταλλεύεται χωρίς μέτρο την πίστη, της οποίας θεωρεί ότι έχει το μονοπώλιο, όχι στους πιστούς.

Έλλειψη μέτρου τέταρτη: Η στάση του κράτους. Γιατί το κράτος επιτρέπει την υποδοχή των λειψάνων, όπως και του αγίου φωτός το Πάσχα με τιμές αρχηγού κράτους; Γιατί επιτρέπει την έκθεση των λειψάνων σε ένα δημόσιο νοσοκομείο με αποτέλεσμα να προκαλούνται οι προαναφερόμενες καταστάσεις; Γιατί θεωρείται ότι η εκκλησία διώκεται αν της απαγορευθεί η πρόσβαση σε ένα δημόσιο νοσοκομείο; Ας μεταφερθούν τα λείψανα σε μια εκκλησία, χωρίς τιμές αρχηγού κράτους, και ας πάνε όλοι οι πιστοί να προσκυνήσουν. Κανείς δεν το απαγορεύει αυτό. Αυτό δεν είναι σεβασμός στο θρησκευτικό συναίσθημα των πιστών;

Τι προσφέρει με άλλα λόγια η υποδοχή των λειψάνων με τιμές αρχηγού κράτους αν όχι ενίσχυση της εξουσίας, της παρουσίας, της επικρατούσας θρησκείας στον δημόσιο χώρο; Κατά συνέπεια, το θέμα δεν είναι νομικό, δεν είναι μόνο θέμα σχέσεων κράτους και εκκλησίας, αλλά βαθύτερο, σχέσεων πολιτικής και θρησκείας. Τίποτα δεν προϋποθέτει ότι αν οι δυο θεσμοί ήταν νομικά χωρισμένοι δεν θα συνέβαινε αυτό που συνέβη με τα λείψανα. Το κράτος οφείλει να είναι ουσιαστικά και όχι τύποις ουδετερόθρησκο, να βρει το μέτρο απέναντι σε όλες τις θρησκείες. Άλλωστε το κράτος είναι όλων και για όλους τους πολίτες. Είναι η ώρα η πολιτική να απομακρυνθεί από τη θρησκεία, διότι η θρησκεία δεν φαίνεται διατεθειμένη να την αφήσει. Τέλος, δεν είναι δυνατόν όταν κάποιος εκφράζει διαφορετικές αντιλήψεις από την εκκλησία να θεωρείται βλάσφημος και ότι προσβάλλει τα ιερά και τα όσια ή ότι δεν σέβεται την πίστη των ανθρώπων. Η πίστη στον χώρο της εκκλησίας, που είναι δημόσιος χώρος μην το ξεχνάμε, ή στον ιδιωτικό χώρο της οικείας τους καθενός είναι πλήρως σεβαστή και πρέπει να προστατεύεται.
   
* Ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου είναι Δρ. Κοινωνιολογίας, μετα-διδακτορικός ερευνητής Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου