Με το προσφυγικό να οξύνεται όλο και περισσότερο, η ανθρωπιστική δράση αποτελεί πάντα ένα επίκαιρο θέμα. Μια δράση που, από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, όταν έφυγα αποστολή για πρώτη φορά, με το Γαλλικό Τμήμα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, στο εμπόλεμο Σαλβαδόρ, αποτελεί μέρος της ζωής μου. Τριάντα χρόνια μετά, πριν λίγες βδομάδες, ένα συμβάν κίνησε τις σκέψεις μου σχετικά με την σημερινή εξέλιξη του ανθρωπιστικού κινήματος. 

Το συμβάν εκτυλίχθητε σε μια δομή ασυνόδευτων ανήλικων προσφυγόπουλων, που λειτουργεί το Κοινωνικό ΕΚΑΒ. Ο δεκαεπτάχρονος S. είναι ένα από αυτά τα παιδιά. Στο Αφγανιστάν έχασε τον πατέρα του μπροστά στα μάτια του, όταν μια βόμβα κατέστρεψε το σπίτι τους. Ο ίδιος τραυματίστηκε σοβαρά, και το σώμα του είναι καλυμμένο από ουλές σε όλη την δεξιά πλευρά. Ακόμα πιο τραυματισμένη όμως είναι η ψυχική υγεία του S. 

Ο Μ. Α. είναι ψυχολόγος. Το απόγευμα του συμβάντος, έκλεινε μόλις δυο βδομάδες εργασίας στη δομή. Ήταν ο ψυχολόγος που είχε αναλάβει την φροντίδα του S., αυτός που γνώριζε τον ψυχολογικό φάκελο του παιδιού. Εκείνη την Παρασκευή, στις 17:30, μόλις είχε φύγει από την δομή, όταν ο S. σκαρφάλωσε στην ταράτσα του τριώροφου κτιρίου, ανέβηκε στο πρεβάζι και, τα πόδια στο κενό, άρχισε να φωνάζει πως δεν αντέχει άλλο τη ζωή του και ότι θα αυτοκτονήσει. Ο φροντιστής της βάρδιας και άλλα παιδιά έτρεξαν στην ταράτσα, αλλά ο S. τους απείλησε ότι θα πηδούσε άμεσα αν πλησίαζαν. 

Ταραγμένος, ο φροντιστής τηλεφώνησε αμέσως στον συντονιστή της δομής, που έφτασε μέσα σε 10 λεπτά. Τηλεφώνησε και στον ψυχολόγο Μ. Α., ο πλέον κατάλληλος και απαραίτητος σε μια τέτοια περίσταση. Η απάντησή του ήταν άμεση και σαφής: «Σε μια ώρα φεύγω για σαββατοκύριακο και δεν υπάρχει περίπτωση να χαλάσω την εκδρομή μου». Ο φροντιστής, νομίζοντας πως δεν είχε γίνει σαφές περί τίνος επρόκειτο, επανάλαβε ότι εξελισσόταν σοβαρή απειλή αυτοκτονίας και ότι του ήταν πολύ δύσκολο να το χειριστεί. Η δεύτερη απάντηση του Μ. Α. ήταν αποστομωτική: «Ψάξε το “πρωτόκολλο-αυτοκτονία” στο συρτάρι του γραφείου μου, γράφει ότι πρέπει να κάνεις».

Στο μεταξύ κατέφτασαν και άλλα μέλη του προσωπικού και, μαζί με πολλά άλλα παιδιά, στάθηκαν δίπλα στον S. μέχρι τις 2:00 το πρωί, καταφέρνοντας τελικά να τον ηρεμήσουν. Χωρίς «πρωτόκολλο-αυτοκτονία», αλλά με την θέρμη της ανθρωπιάς τους.

Η περίπτωση του Μ.Α. μπορεί να θεωρηθεί ακραία και σίγουρα δεν απηχεί τη δοτικότητα της μεγάλης πλειονότητας των ανθρώπων που εργάζονται στις δομές, όπως εξάλλου φάνηκε και στο αναφερόμενο περιστατικό. Αλλά σηματοδοτεί μια τάση, μια εξέλιξη ή για, την ακρίβεια, μια κακή πτυχή αυτής της εξέλιξης. Την δεκαετία του ’90, συζητάγαμε στους ΓΧΣ και σε πολλές ανθρωπιστικές οργανώσεις, για την επερχόμενη «επαγγελματοποίηση». Επρόκειτο για την θετική πτυχή της έννοιας του «επαγγελματία» (professional), αυτή που σχετίζεται με την άρτια γνώση και με την συνέπεια στην εκτέλεση μιας δουλειάς. Έπρεπε οι ανθρωπιστικές οργανώσεις να ξεπεράσουν το στάδιο του ερασιτεχνισμού, να αποκτήσουν σταθερό και εξειδικευμένο προσωπικό για να αυξήσουν την αποτελεσματικότητά τους. Και συνεπώς να αμείβουν τα μέλη τους ανάλογα. Στις πρώτες αποστολές των ΓΧΣ, όχι μόνο δεν υπήρχε έννοια «αμοιβής», αλλά κάποιες φορές πλήρωνες και το εισιτήριο για να φύγεις! Υπήρχε ένα άρωμα ρομαντισμού, αλλά μια τέτοια κατάσταση περιόριζε την αποτελεσματικότητα της δράσης. Τα πράγματα εξελίχτηκαν και το ανθρωπιστικό κίνημα κέρδισε σε αξιοπιστία.

Τριάντα χρόνια μετά, χαίρομαι για τις βελτιώσεις αυτών των εξελίξεων, αλλά ταυτόχρονα με διακατέχει μια αγωνία. Μήπως περάσαμε στο άλλο άκρο; Και μήπως η νέα κατάσταση δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για «επαγγελματίες», με την άλλη έννοια της λέξης; Αυτή που σχετίζεται με την αποκλειστική επιδίωξη του μισθού;  Η αγωνία μου αυξάνει όταν βλέπω την εύλογη γενίκευση των διαφόρων «πρωτοκόλλων», «διαδικασιών», «guidelines», να παίρνει σχεδόν χαρακτήρα φετιχισμού, αντικαθιστώντας ενίοτε την κοινή λογική και την ανθρώπινη ευαισθησία.

Πως μπορεί σήμερα ένας ψυχολόγος, ταγμένος στη φροντίδα παιδιών, και μάλιστα των πιο ευάλωτων και τραυματισμένων, να θεωρήσει ότι η απελπισία μιας αυτοκτονίας αντιμετωπίζεται με ένα «πρωτόκολλο» που ανασύρεται από το συρτάρι του γραφείου του; Πως μπορεί η συνεισφορά του σε αυτό που αποτελεί, είτε το θέλουμε είτε όχι, ένα ανθρωπιστικό έργο, να υπακούει σε όρους ωραρίου γραφείου; 

Ας κρατήσουμε λοιπόν τα πλεονεκτήματα της καλώς νοούμενης «επαγγελματοποίησης», αλλά διατηρώντας χαρακτηριστικά κοινωνικής οργάνωσης και όχι εταιρείας παροχής «ανθρωπιστικών υπηρεσιών». Και ας μην ξεχνάμε ότι η βαριά έννοια της ανθρωπιστικής δράσης στερείται ουσίας αν απουσιάζει η ταπεινή έννοια της απλής ανθρωπιάς. 

* Ο Οδυσσέας Βουδούρης είναι γιατρός χειρούργος, επικεφαλής του κοινωνικού ΕΚΑΒ