Φίλος-ψηφοφόρος του Ποταμιού, όταν έμαθε ότι ετοιμάζω ένα κείμενο για το Ποτάμι, με ρώτησε γιατί ασχολούμαι με το θέμα, αφενός επειδή και ο ίδιος διαπιστώνει ότι το Ποτάμι φαίνεται να στέρεψε, αφετέρου διότι ο ΣΥΡΙΖΑ και η πολιτική του έχουν πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

Η απάντησή μου ήταν ότι για τον μεν ΣΥΡΙΖΑ θα χρειαστεί πιθανώς ένα βιβλίο προκειμένου να κατανοήσει και να εξηγήσει κανείς την πολιτική του, για το δε Ποτάμι απάντησα ότι αχολούμαι, διότι εμφανίστηκε ως το νέο και το διαφορετικό και αποδείχθηκε μια φενάκη. Κατά συνέπεια, και εν όψει και το επερχόμενου συνεδρίου του κόμματος τίθενται ορισμένα ερωτήματα.

Γιατί το Ποτάμι φαίνεται να βαδίζει προς το τέλος του ή έστω να συρρικνώνεται σε ασήμαντα ποσοστά; Γιατί απέτυχε να βρει ευήκοα ώτα σε μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας; Ήταν πράγματι το «νέο» που ευαγγελιζόταν; Χωρίς να διεκδικώ το αλάθητο, θα προσπαθήσω να καταγράψω τις κατά τη γνώμη μου βασικές αιτίες της μικρής πλέον επιρροής του εν λόγω πολιτικού κόμματος.

Απουσία ιδεολογίας ή ιδεολογική σύγχυση

Η πρώτη και κύρια αιτία της σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα πολιτικής εξαέρωσης του Ποταμιού είναι η προφανής απουσία ιδεολογικού στίγματος. Αν μελετήσει κανείς τα κείμενά του διαπιστώνει αυτό το κενό. Στην καλύτερη περίπτωση υπάρχει σύγχυση ιδεολογικής ταυτότητας. Είναι αριστερό; Είναι δεξιό; Είναι νεο-φιλελεύθερο; (Η μεταρρύθμιση δεν είναι πολιτική ιδεολογία). Το πιο πιθανό είναι ότι εντάσσεται στο χώρο του νεο-φιλελευθερισμού ως προς την οικονομία, αλλά και πάλι απουσιάζει ένα σαφές ευρύτερο ιδεολογικό πλαίσιο, το οποίο εξακολουθεί να υπάρχει στα υπόλοιπα κόμματα, έστω και στα χαρτιά.

Πρόσφατα διάβασα ότι το Ποτάμι έρχεται να εκπροσωπήσει το «ριζοσπαστικό κέντρο». Εκτός, δηλαδή, από τη ριζοσπαστική δεξιά και τη ριζοσπαστική αριστερά,  τώρα θα έχουμε και ριζοσπαστικό κέντρο. Βέβαια, ακόμα και οι θεμελιωτές του όρου τον 20ο αιώνα (πολιτικοί φιλόσοφοι και δημοσιογράφοι), δεν ήταν καθόλου σαφείς στον ορισμό τους, γι’ αυτό και ο όρος έχει σχεδόν εγκαταληφθεί. Αναφέρω απλώς τον ορισμό ότι το ριζοσπαστικό κέντρο είναι ο «θεραπευτικός ριζοσπαστισμός» σε αντίθεση με τη βιαιότητα της δεκαετίας του 1960 [1]. Ορισμός ασαφής και ποικιλοτρόπως νοηματοδοτούμενος. Επιπλέον, το ριζοσπαστικό κέντρο έχει συνδεθεί με τον «περίφημο» τρίτο δρόμο του Τ. Μπλερ στην Μ. Βρετανία, από τον Α. Γκίντενς, γεγονός που δεν μπορεί να θεωρηθεί ριζοσπαστικό. Το Ποτάμι, συνεπώς, προς το παρόν αποτυγχάνει οικτρά, διότι μάλλον δεν ξέρει τι είναι και, αν γνωρίζει, αδυνατεί να το υπερασπιστεί με σθένος, γι’ αυτό και παρατηρούμε φυγόκεντρες τάσεις μετά την εκλογή Μητσοτάκη ακόμα και από εν ενεργεία βουλευτές.

Η απουσία σύνδεσης με την κοινωνία

Σε άμεση συνάφεια με την παραπάνω αιτία είναι και η σύνδεσή του με την κονωνία. Είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς σε ποιες κοινωνικές τάξεις και κοινωνικές ομάδες απευθύνεται το Ποτάμι. Με βάση τα δεδομένα δημοσκοπήσεων και exit polls καθίσταται αντιληπτό ότι οι ψηφοφόροι του στη συντρηπτική τους πλειοψηφία προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα, με λιγοστές εξαιρέσεις και κατοικούν σε εύπορες περιοχές της Αθήνας. Αλλά σε αυτήν την περίπτωση, γιατί να ψηφίσει κανείς το Ποτάμι και όχι τη Νέα Δημοκρατία; Για τον αγροτικό κόσμο, την εργατική τάξη και τα χαμηλά στρώματα ούτε λόγος να γίνεται. Η διαπιστωση αυτή επιβεβαιώνεται από δηλώσεις στελεχών του κόμματος περί αδυναμίας των φτωχών να επιλέξουν ορθά σε κρίσιμες στιγμές.

Άλλωστε ας μην ξεχνάμε ότι ο ελιτισμός είναι εξίσου προβληματικός με τον λαϊκισμό.

Αυτό που επιτείνει τη σύγχυση είναι ότι το κόμμα δεν βγαίνει ευθέως να υποστηρίξει ποιους κυρίως εκπροσωπεί, αλλά διατηρεί ένα θολό τοπίο, ενδεχομένως προς άγραν ψήφων. Λησμονεί, ενδεχομένως, ότι τα κόμματα εκπροσωπούν ομάδες συμφερόντων και κοινωνικές τάξεις και ομάδες. Παρά την μετα-νεωτερική προσπάθεια να καταργηθούν οι κοινωνικές τάξεις, καλώς ή καλώς, αυτές εξακολουθούν να υπάρχουν και όποιος δεν αντιλαμβάνεται την ταξική δομή της κοινωνίας είναι καταδικασμένος να αποτύχει.     

Η (δημιουργική) ασάφεια και η έλλειψη προτάσεων

Μια τρίτη αιτία είναι η ασάφεια και η απουσία προτάσεων στις περισσότερες θέσεις του κόμματος. Διαβάζοντας κανείς τις θέσεις και τις αρχές του καταγράφει διαπιστώσεις, αλλά όχι συγκεκριμένες προτάσεις π.χ. «Οι κοινωνίες μπορούν και πρέπει να εξελίσσουν τους θεσμούς τους. Μέσα από αυτή την αλλαγή αλλάζουν οι άνθρωποι, ο κόσμος και η εικόνα των ανθρώπων για τον κόσμο». Ωραία λόγια, τίνι τρόπω θα συντελεστεί, όμως, η αλλαγή; Ή αλλού για το κράτος: «Νοικοκύρεμα του δημοσίου δεν σημαίνει περιστολή του κράτους πρόνοιας. Αντίθετα, σημαίνει αξιοκρατία, πάταξη της διαφθοράς, εξορθολογισμό των δαπανών και σωστή ιεράρχηση προτεραιοτήτων». Πώς θα γίνουν, όμως, όλα αυτά; Και αλλού: «Το Ποτάμι σέβεται την Ορθόδοξη Εκκλησία, ωστόσο το κράτος είναι διαφορετικός, ανεξάρτητος θεσμός. Έχει ωριμάσει η ιδέα του διαχωρισμού της εκκλησίας και του θρησκευτικού τυπικού από τις κοσμικές κρατικές λειτουργίες. Αυτός ο διαχωρισμός θα είναι συναινετικός, δεν θα έχει νικητές και ηττημένους, δεδομένου ότι αποσκοπεί στην καλύτερη λειτουργία και των δυο θεσμικών οντοτήτων». Ναι, αλλά δεν αναφέρεται ποιος θα πληρώνει τους ιερείς, τι θα γίνει με την εκκλησιαστική περιουσία, κτλ. Εκτός αυτού εφυερίσκονται τσιτάτα όπως, «ο νέος πατριωτισμός» ή «η συνωμοσία του καλού», που δείχνουν ενδεχομένως δημοσιογραφική ικανότητα, αλλά ταυτόχρονα και την πολιτική ένδεια του κόμματος. Με άλλα λόγια τα ίδια που ευαγγελίζονταν και άλλα κόμματα στο παρελθόν ευαγγελίζεται και το Ποτάμι χωρίς ουσιαστικές προτάσεις.

Το νέο που δεν είναι τόσο νέο;

Η τελευταία αιτία έχει να κάνει με το παράδειγμα των στελεχών του ποταμιού και των πρακτικών του και σχετίζεται με το «νέο» που ήρθε να προτείνει. Κατ’ αρχάς στήθηκε ένα κόμμα προσωποκεντρικό που, όπως προανέφερα, δεν εκπροσωπεί καμία κοινωνική ομάδα, τουλάχιστον εμφανώς, από ένα καπρίτσισιο ενός ανθρώπου. Δικαίωμά του, αλλά κατηγορούσαμε τα παλιά κόμματα για προσωποκεντρισμό/ προσωπολατρεία. Μάλιστα στο πρώτο συνέδριο υπήρχε μόνο ένας υποψήφιος για επικεφαλής και εξελέγη! Πόσο «καινούργιο» είναι αυτό; Επιπλέον, κατηγορούσαμε τα «παλιά» κόμματα ότι έχουν ως στελέχη και υποψήφιους βουλευτές δημοσιογράφους, αθλητές, παρουσιαστές και δεν εξατάζω τις ικανότητές τους, διότι ικανοί μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι ήταν και στα άλλα κόμματα. Το ίδιο δεν έκανε και το Ποτάμι (Αμυράς, Θεοδωράκης, Ψαριανός, Μαυρωτάς, Τσιόδρας); Δικαίωμά του, αλλά δεν φαίνεται και πολύ νέο αυτό. Οι μεταγραφές βουλευτών/ πολιτευτών από άλλα κόμματα (Ψαριανός, Λυκούδης, Λυμπεράκη) δεν θα ήταν πρόβλημα αν δεν συνοδεύονταν από το ιδεολογικό κενό, ή την ιδεολογική ασάφεια που προανέφερα, αλλά οι εν λόγω μεταγραφές είναι κάτι εξίσου παλιό, που έκαναν και τα «παλιά» κόμματα.

Εκτός αυτού, όπως αποκαλύφθηκε πρόσφατα, συγγενείς και φίλοι είναι διορισμένοι ως μετακλητοί σε γραφεία βουλευτών. Προφανώς ο αριθμός τους δεν συγκρίνεται με της κυβέρνησης ή της αξιωματικής αντιπολίτευσης, αλλά τι θα γίνει αν το Ποτάμι (συγ)κυβερνήσει; Είναι στιγμές που ο λαϊκισμός γυρνάει μπούμερανγκ… Τέλος, αν ακούσει κανείς ομιλίες των βουλευτών στο Κοινοβούλιο είναι ρηχές, έμπλεες δημοσιογραφικών κλισέ, χωρίς εις βάθος ανάλυση και κριτική. Λόγος επιφανειακός και τηλεοπτικός, όπως και των υπολοίπων, με λίγες πάντα εξαιρέσεις, για να μην ισοπεδώνουμε και εξισώνουμε του πάντες. Με λίγα λόγια τόσο οι πρακτικές όσο και οι ιδέες του κόμματος δεν διακρίνονται για την πρωτοτυπία τους ή τουλάχιστον δεν διαφέρουν από τα υπόλοιπα κόμματα και γι’ αυτό οι πολίτες επιστρέφουν σε δοκιμασμένες συνταγές.

Προσωπικά μπορώ, με λίγο κόπο είναι αλήθεια, να κατανοήσω το ιδεολογικό υπόβαθρο του Ποταμιού, αλλά το ζητούμενο για ένα κόμμα είναι αυτό να φτάσει σε όλη την κοινωνία, διότι διαφορετικά στις επόμενες εκλογές δεν πρόκειται να μπει στη Βουλή. Ο αρχηγός του είχε πει τον πρώτο καιρό της ίδρυσής: «Έχω πολύ μεγάλη ιδέα για την προσπάθειά μου, εγώ μπορώ να σώσω τη χώρα».

Προς το παρόν ας σώσει το κόμμα του και μετά σώζει και εμάς. Και κάτι τελευταίο. Τα κόμματα που ιδρύονται από ένα πρόσωπο, δεν προέρχονται από κοινωνικές ομάδες, δεν στηρίζονται σε κοινωνικές διεργασίες και δεν εκπροσωπούν κοινωνικές τάξεις δεν έχουν κανένα μέλλον και είναι προδιαγεγραμμένο αργά ή γρήγορα να εξαφανιστούν ή να μείνουν σε χαμηλά ποσοστά. Ενδεχομένως, λοιπόν, το Ποτάμι σύντομα να ακολουθήσει τον Λαϊκό Ορθόδοξο Συναγερμό που είχε πολύ πιο σαφή ιδεολογία ή παλαιότερα κόμματα όπως την Πολιτική Άνοιξη στο χρονοντούλαπο της πολιτικής ιστορίας, εκτός και αν συμβεί κάποια μεγάλη αλλαγή.

[1] Adler, Renata (1969). Toward a Radical Middle: Fourteen Pieces of Reporting and Criticism. Random House, pp. xiii–xxiv.

* Αλέξανδρος Σακελλαρίου, Δρ. Κοινωνιολογίας, μετα-διδακτορικός ερευνητής Πάντειο Πανεπιστήμιο