Στη διάρκεια προεκλογικής περιόδου, η ενασχόληση με θέματα που δεν αφορούν στην τρέχουσα πολιτική επικαιρότητα, φαντάζει ως περιττή και πολυτελής. Τι θα λέγαμε όμως όταν τα υπό διερεύνηση ζητήματα έχουν διαρκές ενδιαφέρον, ανεξάρτητα αν οι εκάστοτε εκλογές τα προτάσσουν ως σημαντικά ή όχι; Ένα εξ αυτών, είναι η φοροδιαφυγή και η φορολογική συμμόρφωση.

Η φοροδιαφυγή από μόνη της έχει αρνητικά σημαινόμενα. Αναφέρεται σε μια λανθασμένη έως και παραβατική συμπεριφορά. Από την άλλη πλευρά, η φορολογική συμμόρφωση αναφέρεται σε μία θετική στάση. Έχει να κάνει με την υπακοή στους νόμους και την πειθαρχία στις φορολογικές υποχρεώσεις. Παρόλα αυτά, ακόμη κι αυτή έχει δύο διαστάσεις: την θετική της, που αναφέρεται στην εθελοντική φορολογική συμμόρφωση και την αρνητική της, που έχει να κάνει με την εκβιαστική ή επιβαλλόμενη φορολογική συμμόρφωση. Η δική μας αναφορά εστιάζεται στη συμμόρφωση και στη σχέση της με την πολιτική. Δηλαδή, ποια μπορεί να είναι η σχέση της με την πολιτική ιδεολογία;

Πριν απαντήσουμε στο ερώτημα, η βασική υπόθεση εργασίας που κάνουμε είναι ότι η κοινωνική και πολιτική κουλτούρα μιας κοινωνίας καθορίζει τον τρόπο που επιτυγχάνεται η συνεργασία των πολιτών με το κράτος. Εάν η σχέση των φορολογουμένων με τις αρχές βασίζεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη και σε ένα συνεργατικό κλίμα, οι φορολογούμενοι θα αισθάνονται δεσμευμένοι από τον νόμο ώστε να υποβάλλουν ειλικρινείς φορολογικές δηλώσεις και ενίοτε να επιδεικνύουν εθελοντική φορολογική συμμόρφωση. Από την άλλη πλευρά, σε κλίμα δυσπιστίας και καχυποψίας, η κυβέρνηση αισθάνεται ότι πρέπει να επιβάλλεται και να θεσμοθετεί για να έχουμε συμμόρφωση. Σε αυτή την περίπτωση, η φορολογική συμμόρφωση ενθαρρύνεται μέσω ελέγχων και προστίμων. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε σε ποια από τις δύο περιπτώσεις εμπίπτει η χώρα μας!

Αναπτύσσοντας τα παραπάνω, η φορολογική συμμόρφωση μπορεί να είναι εθελοντική η επιβαλλόμενη. Η εθελοντική εμφανίζεται εφόσον υπάρχει εμπιστοσύνη προς τις φορολογικές αρχές, ενώ η επιβαλλόμενη κυριαρχεί όταν οι φορολογούμενοι αισθάνονται ότι οι αρχές έχουν μεγάλη εξουσία. Σημειώνουμε ότι κύριο μέλημα των φορολογικών αρχών είναι να καθορίζουν φορολογικούς συντελεστές σε τέτοιο επίπεδο που να εξασφαλίζεται η χρηματοδότηση των δημοσίων δαπανών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί είτε μέσω της ενίσχυσης της εμπιστοσύνης, είτε μέσω της επιβολής εξουσίας. Στην πρώτη περίπτωση, η συμμόρφωση είναι εθελοντική, ενώ στη δεύτερη επιβαλλόμενη.

Η παραπάνω σχέση είναι δυναμική και δεν προϋποθέτει μία μονόδρομη πορεία. Η εξουσία μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες ανάπτυξης κλίματος εμπιστοσύνης, μπορεί όμως και να την καταστρέψει. Οι φορολογικές αρχές που δεν καταφέρνουν να επιβληθούν στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, εμφανίζονται στον φορολογούμενο πολίτη ως αναξιόπιστες, καθώς αντιμετωπίζουν τα παραβατικά φαινόμενα που κυοφορούνται στους χώρους της. Σε ένα συνεργατικό κλίμα, η ύπαρξη υπερβολικής εξουσίας δεν προσφέρει οφέλη στην φορολογική αρχή και ενδεχόμενα, να δημιουργήσει αρνητικά συναισθήματα ως προς την εμπιστοσύνη. Από την άλλη πλευρά, όταν υπάρχει ανταγωνιστικό κλίμα και καχυποψία, η εξουσία των αρχών και ο φόβος των ποινών και των προστίμων, έχει τη δυνατότητα να αυξήσει τη συμμόρφωση. Σε αυτή όμως την περίπτωση, οι φορολογούμενοι ψάχνουν και βρίσκουν όλο και πιο έξυπνους τρόπους φοροδιαφυγής και παράκαμψης των νόμων.

Πως αντιδρούν όμως οι φορολογούμενοι σε σχέση με την πολιτική τους ιδεολογία; Σχετικές μελέτες έδειξαν ότι εκείνοι που προσδιορίζονται ως αριστερών πεποιθήσεων, θεωρούν ότι η φορολογική συμμόρφωση είναι πολύ σημαντικό ζήτημα και πρέπει να αναδεικνύεται στον πολιτικό διάλογο, ενώ εκείνοι με δεξιές πολιτικές πεποιθήσεις, την αντιλαμβάνονται ως ένα «ιδιωτικό» θέμα που δεν χρήζει δημόσιας συζήτησης. Ως προς την φορολογική συμπεριφορά, οι αριστεροί έχουν την τάση να κατηγορούν την φοροδιαφυγή ως την αιτία για τη μείωση των δημοσίων εσόδων, πιστεύοντας ταυτόχρονα ότι η πληρωμή των φόρων είναι καθήκον των πολιτών προς την πολιτεία. Από την άλλη πλευρά, οι δεξιοί είναι αρκετά επιεικείς ως προς την φοροδιαφυγή, θεωρώντας ότι αυτή υπάρχει λόγω της αναποτελεσματικότητας των δημοσίων υπηρεσιών και ότι η ύπαρξή της – σε λελογισμένο βαθμό – βοηθάει την κατανάλωση και την ανάπτυξη. Επιπλέον, η άποψή τους για την πληρωμή των φόρων έχει ένα ανταλλακτικό στοιχείο: ο πολίτης πληρώνει για αυτά που του παρέχει το κράτος και όχι κάτι παραπάνω.

Γενικά, οι φορολογούμενοι με αριστερές πεποιθήσεις, τείνουν να εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα εθελοντικής συμμόρφωσης, σημειώνοντας τις συλλογικές επιπτώσεις από την ύπαρξη της φοροδιαφυγής. Φαίνεται επίσης να είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένοι στη εξουσία των αρχών, παρά στα οφέλη που μπορεί να έχει η εμπιστοσύνη προς τις αρχές για την εμφάνιση της φορολογικής συμμόρφωσης. Από την άλλη πλευρά, οι φορολογούμενοι με δεξιές πεποιθήσεις έχουν πολύ καλή αντίληψη για την εξουσία των φορολογικών αρχών – τόσο την νόμιμη, όσο και την αναγκαστική – με αποτέλεσμα να τείνουν προς την επιβαλλόμενη φορολογική συμμόρφωση. Παρόλα αυτά, το αίσθημα εμπιστοσύνης προς τις αρχές, παίζει σημαντικό ρόλο στην φορολογική τους συμπεριφορά.

Ποιο είναι το συμπέρασμα από τα παραπάνω; Είναι ότι οι αρχές πρέπει να σχεδιάζουν με προσοχή και σχολαστικότητα την πολιτική τους η οποία αποσκοπεί στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και στην ενίσχυση της φορολογικής συμμόρφωσης. Οι φορολογούμενοι που βρίσκονται στα Αριστερά του πολιτικού φάσματος, εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα εθελοντικής συνεργασίας με τις αρχές και αυτές με τη σειρά τους, πρέπει να είναι προσεκτικές όταν ελέγχουν και επιβάλουν πρόστιμα, έτσι ώστε να μη δημιουργούν ανταγωνιστικό κλίμα, καθώς αυτοί οι πολίτες έχουν περισσότερη ευαισθητοποίηση στην επιβολή της κρατικής εξουσίας. Από την άλλη πλευρά, οι φορολογούμενοι που είναι στα Δεξιά του πολιτικού φάσματος, μπορούν να αυξήσουν την εθελοντική τους συμμόρφωση, εάν αυξηθεί η εμπιστοσύνη τους και δοθεί μεγαλύτερη προσοχή στο πως αυτοί αντιλαμβάνονται τη διαχείριση των δημοσίων δαπανών. Ούτως ή άλλως, η διαμόρφωση της φορολογικής πολιτικής είναι ένα πολυπαραγοντικό και δυναμικό ζήτημα και η αναγνώριση των επιδράσεων που έχει αυτή στις κοινωνικές ομάδες είναι σημαντική για την αποτελεσματικότερη υλοποίησή της. Η αξιοποίηση της πολιτικής ιδεολογίας είναι αυτονόητη στη διαμόρφωση των πολιτικών, έχει όμως και τη δική της δυναμική στην εφαρμογή αυτών των πολιτικών.

Μπορεί να είναι δύσκολο να απομονώνονται οι πολιτικές ιδεολογίες και συμπεριφορές των φορολογούμενων, υπάρχει όμως η δυνατότητα να συσχετίζονται αυτές σε μεγάλο βαθμό με τις επαγγελματικές ή κοινωνικές τους δραστηριότητες και κατ’ αυτό τον τρόπο, να βοηθιέται η διαμόρφωση των εκάστοτε φορολογικών πολιτικών.