Σύμφωνα με τον κλασικό Γερμανό κοινωνιολόγο Max Weber, οι χαρισματικοί ηγέτες αναδεικνύονται όταν υπάρχουν καταστάσεις ψυχικής, φυσικής, οικονομικής, ηθικής, θρησκευτικής και πολιτικής αναταραχής. Σε αυτές τις στιγμές, οι «ακόλουθοί» τους (π.χ., οι υποστηρικτές ενός κόμματος ή μιας ιδεολογίας, οι υφιστάμενοι σε έναν εργασιακό χώρο, τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας, οι φίλαθλοι μιας ποδοσφαιρικής ομάδας, κ.ά.) -με ευχαρίστηση και δίχως δισταγμό- αφήνουν την τύχη τους στα χέρια των ηγετών τους. Κατά τον Weber, αυτό έχει να κάνει με τις λεγόμενες «υπερφυσικές ικανότητες» που εμφανίζουν οι ηγέτες, οι οποίες υπερβαίνουν τις τυπικές γνώσεις δυνατότητες που έχουν συνήθως. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι που στηρίχθηκαν πάνω σε αυτή την άποψη, διαπίστωσαν ότι οι «ακόλουθοι» παρατηρούν ή ερμηνεύουν τα χαρακτηριστικά και τον τρόπο σκέψης και δράσης των ηγετών τους, με τέτοιον τρόπο ώστε αυτό που βλέπουν, να το ανάγουν σε κάποιο ιδιαίτερο χάρισμα που έχουν οι ηγέτες τους.

Ads

Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η αντίληψή μας για τον χαρισματικό ηγέτη, είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής διαδικασίας που αναπτύσσεται μέσα σε μια ομάδα ανθρώπων. Οι άνθρωποι ουσιαστικά αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως μέλη που «μοιράζουν» την ύπαρξή τους από κοινού μέσα σε μια συγκεκριμένη κοινωνική κατηγορία (π.χ., εθνότητα, θρήσκευμα, ιδεολογία, επάγγελμα). Γενικά, έχουν την τάση να αξιολογούν τους άλλους ευνοϊκότερα στο βαθμό που έχουν αξίες και νόρμες συμβατές με αυτούς. Οπότε, αξιοποιούν αυτή την αντίληψη της διαμοιραζόμενης κοινωνικής ταυτότητας, ως βάση για να συνδέουν και να συντονίζουν τις απόψεις και τις συμπεριφορές τους. Την ίδια στιγμή, φροντίζουν να διαφοροποιούνται από άλλους ανθρώπους, οι οποίοι ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες. Το αποτέλεσμα αυτής της συνειδητής γνωσιακής και συμπεριφοριστικής διαδικασίας, είναι να χωρίζεται ο κόσμος στους «εμείς» και στους «άλλους».

Η συνέπεια αυτού του διαχωρισμού και της επακόλουθης περιχαράκωσης, ωθεί τους ανθρώπους που είναι ενταγμένοι στην ίδια κοινωνική κατηγορία, να στηρίζουν εκείνους τους ηγέτες που τους αντιλαμβάνονται ως πρωτοτυπικά μέλη της ομάδας τους (δηλαδή, ο ηγέτης θεωρείται ως «ένας εξ ημών»). Η δε χαρισματική ηγεσία, ερμηνεύεται ως το αποτέλεσμα μιας κοινωνικής αναγωγής που συναρτάται από το πόσο οι ηγέτες γίνονται αντιληπτοί ως οι κατ’ εξοχήν εκπρόσωποι της συγκεκριμένης κατηγορίας ή ομάδας. Δηλαδή, αν είναι αυτοί που εκπροσωπούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ομάδα.

Αυτό σημαίνει ότι οι «ακόλουθοι», πρώτα πρέπει να δουν κάποιον ως τον ηγέτη της δικής τους ομάδας (όπως εκείνοι το ερμηνεύουν), πριν φτάσουν στο σημείο να τον αντιλαμβάνονται ως χαρισματικό. Η ύπαρξη του ηγετικού χαρίσματος, γίνεται ορατή μέσω διαφόρων «σημάτων» η κωδίκων που εμφανίζει ο ηγέτης (π.χ., τα προσωπικά παραδείγματα της προηγούμενης εργασιακής εμπειρίας), τα οποία ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να νοιώθουν ότι μοιράζεται από κοινού με τον ηγέτη η κοινωνική ταυτότητά τους. Ως εκ τούτου, το λεγόμενο «ηγετικό χάρισμα» δεν υπάρχει στα γενετικά χαρακτηριστικά του υποκειμένου (δηλαδή, δεν ισχύει η άποψη ότι «αυτός είναι ένα χαρισματικό πρόσωπο»), δεν είναι κάτι το προκαθορισμένο και το αναλλοίωτο, αλλά αλλάζει ως αποτέλεσμα των γνωσιακών και των κοινωνικών διαδικασιών που διαμορφώνουν την ταύτιση των ανθρώπων σε μια ομάδα και τον ηγέτη της.

Ads

Φαίνεται ότι, οι χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ηγετών που τους καθιστούν χαρισματικούς και αναδεικνύονται μέσα από τη δυναμική της ομάδας, δεν τους επιτρέπουν μόνο να εμφανίζονται ως τέτοιοι όσο είναι εν ζωή, αλλά και μετά από τον «θάνατό» τους. Αυτά τα γνωρίσματα και οι ιδιότητες που τους αποδίδονται, παραμένουν και ενδεχομένως, εντείνονται μετά την παρέλευσή τους. Να σημειωθεί ότι η έννοια του «θανάτου», έχει να κάνει τόσο με τη βιολογική απουσία του ηγέτη (π.χ., βιολογικός θάνατος), όσο και τη φυσική  απουσία του ηγέτη από την ομάδα (π.χ., αποχώρηση από την ομάδα). Από αυτό συμπεραίνεται ότι, το ηγετικό χάρισμα προκύπτει από τις καθοριστικές και ουσιώδεις αναγωγές που κάνουν οι «ακόλουθοι», όταν φτάνουν στο σημείο να αντιλαμβάνονται τους ηγέτες τους ως εκπροσώπους της ομάδας τους. Σε αυτό το στάδιο, ο ηγέτης μοιράζεται από κοινού με τα μέλη της ομάδας (τους «ακολούθους» του) μια κοινωνική ταυτότητα που χαρακτηρίζει την ομάδα και τη διακρίνει από τις άλλες.

Η πιθανότητα του «θανάτου» (βιολογικού ή αποχώρησης) μπορεί να έχει σημαντικό ρόλο στη λειτουργία και την αποτελεσματικότητα της ομάδας. Σύμφωνα με τους κοινωνικούς ψυχολόγους, τα άτομα εναγκαλίζονται ψυχολογικές καταστάσεις που τους προσφέρουν προστασία από τον θάνατο, την απώλεια ή την απουσία, όπως είναι η πίστη και η αυτοεκτίμηση, οι οποίες συμβάλλουν στην επίτευξη της συνέχειας (δηλαδή, «ότι η ζωή συνεχίζεται»). Όσο περισσότερη είναι η αναγνώριση του θανάτου, τόσο πιο πολύ αυξάνεται η ανάγκη του ανθρώπου για αυτοσυντήρηση. Όσο οι άνθρωποι εμφανίζουν συμπεριφορές και σκέψεις που στηρίζουν την άποψή τους για τον θάνατο, τότε οι εμπειρίες τους επιτυγχάνουν τη συμβολική αθανασία.

Κατ’ αυτό τον τρόπο, η αναγνώριση και παραδοχή του ηγετικού χαρίσματος, λειτουργεί ως ο δεσμός στις προσπάθειες των ανθρώπων να διαχειριστούν τον φόβο τους από τον «θάνατο». Οι αντιλήψεις που έχουν οι «ακόλουθοι» για την ταυτότητα του ηγέτη τους και τη σχέση που έχει αυτός με την ομάδα τους, μπορεί να ενεργήσουν θετικά στην οποιαδήποτε έκθεσής τους στον «θάνατο». Κατά συνέπεια, οι διαδικασίες ταύτισης και μοιράσματος μιας κοινωνικής ταυτότητας, μπορούν να λειτουργούν ως μηχανισμοί αντιμετώπισης των προβλημάτων και του άγχους, ώστε να διασφαλίζεται μια ελαχίστου ρίσκου αντιμετώπιση των καταστάσεων, μέσω της οποίας τα άτομα εξιδανικεύουν τον απών ηγέτη ως προς την αντίληψη που έχουν για το χάρισμά του.

Ο ηγέτης είναι αναγνωρίσιμος και παραδεκτός, τόσο «εν ζωή», όσο και «μετά θάνατον», και η ικανότητά του να αντιπροσωπεύει, αναδεικνύει, δημιουργεί και να ενσωματώνει το αίσθημα της από κοινού μοιραζόμενης ταυτότητας, ουσιαστικά σχετίζεται με την εμφάνιση του χαρίσματος και τη δυνατότητα του υποκειμένου να είναι ο αποτελεσματικός ηγέτης. Αυτή η σχέση, μας δείχνει «διαδρομές» μέσα από τις οποίες γίνεται καλύτερα κατανοητή η ηγεσία και ταυτόχρονα, ανακαλύπτονται «αστέρια» που μπορούν να φωτίσουν αποτελεσματικότερα το κεφάλαιο «ηγεσία».