Ο Γκράμσι αναζήτησε τις πολιτικές-θεωρητικές βάσεις μιας επαναστατικής πορείας προς το μαρξισμό στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού και πιο συγκεκριμένα της Δυτικής Ευρώπης, καταλαβαίνοντας και υποδεικνύοντας ότι στις χώρες αυτές δεν θα μπορούσε να επαναληφθεί το πρότυπο της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία, η «κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων» της Πετρούπολης.

Θεμελιώδες στοιχείο αυτών των πολιτικοθεωρητικών βάσεων είναι η νέα αντίληψη της ηγεμονίας που επεξεργάστηκε ο Γκράμσι, όπου αυτή δεν κατανοείται πλέον (όπως στο λενινισμό) σαν μια μορφή πολιτικής ηγεσίας πάνω σε προκαθορισμένα υποκείμενα, αλλά σαν μια «πολιτική-διανοητική και ηθική ηγεσία» μέσω της οποίας δημιουργούνται νέα υποκείμενα τα οποία τείνουν να εκφράσουν μιαν εθνική-λαϊκή συλλογική θέληση που θα συγκροτείται από τη σύνθεση δημοκρατικών λαϊκών αιτημάτων (όχι κατ’ ανάγκην ταξικών) και την οποία θα πραγματοποιήσει η εργατική τάξη.

Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι, όπως σωστά παρατηρεί ο Λακλάου, αντιπροσωπεύει και μια συνέχεια αλλά ταυτόχρονα και μια τομή ως προς τη λενινιστική έννοια της ηγεμονίας. Το κοινό που έχουν οι δύο αυτές έννοιες είναι ότι αναφέρονται και οι δύο στο προλεταριάτο (προλεταριακή ηγεμονία). Επίσης και οι δύο αυτές αντιλήψεις συνεπάγονται μια διευρυμένη αντίληψη της πολιτικής κατά το ότι ξεπερνώντας τον οικονομισμό της Β΄ Διεθνούς τονίζουν και οι δύο τη θεμελιώδη σημασία της πολιτικής παρέμβασης του πολιτικού υποκειμένου.

Η διεύρυνση ωστόσο της έννοιας της πολιτικής είναι πολύ πιο έντονη στον Γκράμσι απ’ ό,τι στον Λένιν (πιθανότατα αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι διαμόρφωσαν τις ιδέες τους μέσα στον πολιτικό αγώνα που διεξαγόταν σε δύο σημαντικά διαφορετικές χώρες και κοινωνικές πραγματικότητες). Αυτό εκδηλώνεται στη διαφορετική αντίληψη του μπλοκ εξουσίας στο λενινισμό και στον Γκράμσι. Ο Γκράμσι βλέπει αυτό το μπλοκ σαν σύνθεση ανάμεσα στη «βάση» και το «εποικοδόμημα» ξεπερνώντας έτσι το διαχωρισμό τους. Αυτό συνεπάγεται μια αντίληψή του «μπλοκ» που ξεπερνάει τη μηχανική συνεργασία ταξικών υποκειμένων και που προϋποθέτει τη δημιουργία μιας ιδεολογίας που παίζει το ρόλο της συνδετικής ουσίας μέσα στα ταξικά υποκείμενα αυτού του μπλοκ.

Ο Γκράμσι δεν διατύπωσε ρητά την άποψη ότι θα μπορούσαν να υπάρξουν πολιτικά υποκείμενα πέραν από τα ταξικά (και δεν έχω στοιχεία να υποστηρίξω ότι τουλάχιστον το υποψιαζόταν). Πάντως ο σημαντικός και αυτόνομος ρόλος τον οποίο αποδίδει ο Γκράμσι στην ιδεολογία, που σημαίνει ότι κατ’ αυτόν οι ιδεολογίες δεν «εκκρίνονται» μηχανικά από τις τάξεις, αποτελεί ένα πολύ γόνιμο στοιχείο που μπορεί να μας βοηθήσει στο να κατανοήσουμε τα νέα μη ταξικά (ή διαταξικά) πολιτικά υποκείμενα που εισβάλλουν σήμερα στο στίβο των κοινωνικών αγώνων (κυρίως κίνημα πρωτόβουλης δημοκρατικής παρέμβασης των πολιτών, κίνημα οικολογικό, κίνημα απελευθέρωσης των γυναικών) σε όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.

Φαίνεται ότι μέσα στην πράξη (αγωνιστική και θεωρητική πρακτική) πρέπει χωρίς προκαταλήψεις («ταξικές» ή «διαταξικές» ή «αταξικές») να αναζητήσουμε τις πραγματικά δημιουργικές δυνάμεις, τα πραγματικά επαναστατικά πολιτικά υποκείμενα, στην εποχή μας γενικά, και σε κάθε ξεχωριστή χώρα ιδιαίτερα.

(αποσπάσματα από συνέντευξή του στον Λουκά Αξελό, 1987)

* Αντόνιο Γκράμσι – Ξυλογραφία του Leopoldo Mendez 

Ενθέματα