Το ότι ένα παμφάγο ζωικό είδος μπορεί, εξ ορισμού, να επιλέγει αν θα τρέφεται με έναν μόνο τύπο τροφής -αποκλειστικά φυτικής ή αποκλειστικά ζωικής προέλευσης- δεν σημαίνει ότι η επιλογή του αυτή δεν έχει σοβαρές συνέπειες για το ίδιο και ευρύτερα για το οικολογικό περιβάλλον του.

Κάτι που ισχύει πολύ περισσότερο για εμάς τους ανθρώπους που, ως παμφάγα πρωτεύοντα, δεν έχουμε ανάγκη από μεγάλες ποσότητες κρέατος και είμαστε πολύ πιο υγιείς όταν καταναλώνουμε, δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα, μικρές ποσότητες από πρωτεΐνες και λύπη ζωικής προέλευσης.

Το οικολογικό και ηθικό πρόβλημα με τις διατροφικές επιλογές μας είναι ότι ως είδος έχουμε αυξηθεί υπερβολικά και άρα δεν μπορούμε να συνεχίσουμε τις κρεοφαγικές πρακτικές μας, αδιαφορώντας για τα άλλα έμβια όντα που υποφέρουν και θυσιάζονται μαζικά στο όνομα των διατροφικών μας «αναγκών».

Ως αντίλογο στην αλόγιστη κρεοφαγία μας θα παρουσιάσουμε τρία αξιόλογα βιβλία για την απελευθέρωση των ζώων από την ανθρώπινη εκμετάλλευση, καθώς και ένα πολύ διαφωτιστικό βιβλίο του Δαρβίνου.

Peter Singer – Η απελευθέρωση των ζώων

μτφρ. & επμ. Σταύρος Καραγεωργάκης
εκδ. «Αντιγόνη», σελ. 430

Από την πρώτη του έκδοση το 1975 αυτό το συγκλονιστικό βιβλίο έγινε σημείο αναφοράς για τους πιο ριζοσπαστικούς ζωόφιλους και, πιο πρόσφατα, για τους ανά τον κόσμο βεγκανιστές.

Ενα βιβλίο που, από την πρώτη στιγμή που κυκλοφόρησε μέχρι σήμερα, δεν έπαψε να σοκάρει τους ανυποψίαστους αναγνώστες για τις απαράδεκτα αφύσικες συνθήκες υπό τις οποίες γεννιούνται, αναπτύσσονται και σκοτώνονται τα ζώα στις βιομηχανικές φάρμες, καθώς και για την εργαλειακή χρήση των πειραματόζωων από τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες. Μια απάνθρωπη και ιδιοτελής εκμετάλλευση της ζωής με ολέθριες επιπτώσεις όχι μόνο για τα πειραματόζωα, αλλά και για τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν αυτά τα φαρμακευτικά προϊόντα.

Δικαιολογημένα λοιπόν «Η απελευθέρωση των ζώων» έχει χαρακτηριστεί ως η «Βίβλος» της ριζοσπαστικής χορτοφαγίας και του κινήματος για τα δικαιώματα των ζώων. Ενα βιβλίο που έχει συμβάλει όσο κανένα άλλο στη δημιουργία ενός παγκόσμιου κινήματος για την απελευθέρωση των ζώων και την αλλαγή των εθνικών νομοθεσιών που αφορούν τις συνθήκες διαβίωσης των αγροτικών, των οικόσιτων ζώων αλλά και των πειραματόζωων.

Αυτό το σύγχρονο ζωοφιλικό μανιφέστο υπογράφει ο Peter Singer, ένας διεθνώς αναγνωρισμένος ηθικός φιλόσοφος, που από το 1999 κατέχει την έδρα της Βιοηθικής στο περίφημο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον των ΗΠΑ. Το συγγραφικό του έργο είναι πλουσιότατο, πάνω από είκοσι βιβλία από τα οποία στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί -εκτός από το «Η απελευθέρωση των ζώων»- το συλλογικό έργο «Ζώα και ηθική» (εκδ. Αντιγόνη), «Μαρξ», «Χέγκελ» (εκδ. Πολύτροπον), και το «Μια δαρβινική αριστερά» (εκδ. Σύναλμα).

Πάντως, «Η απελευθέρωση των ζώων» είναι το βιβλίο που τον έκανε διάσημο διεθνώς και θεωρείται, μέχρι σήμερα, το σημαντικότερο έργο του, αφού έπεισε γενιές αναγνωστών και κυβερνήσεων να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους σχετικά με την εκμετάλλευση των ζώων από τον άνθρωπο και οδήγησε στο να τεθούν κάποια αυστηρότερα όρια στη βιομηχανική εκμετάλλευσή τους. Από την πρώτη έκδοσή του, ο συγγραφέας δεν σταμάτησε να εμπλουτίζει τα επιχειρήματά του και το βιβλίο γνώρισε τρεις βελτιωμένες εκδόσεις. Η παρούσα τρίτη ελληνική έκδοσή του, που κυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις του Κέντρου Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης «Αντιγόνη», πολύ καλά μεταφρασμένη και επιμελημένη από τον Σταύρο Καραγεωργάκη, αντιστοιχεί στην τελευταία αγγλική έκδοση.

P. Singer, T. Regan, L. Gruen, J. Donovan – Ζώα και Ηθική

μτφρ.: Κ. Αλεξίου, Φ. Αραμπατζίδου, Ε. Κολοβού, Κ. Κουράκης
επμ. Σταύρος Καραγεωργάκης
εκδ. «Αντιγόνη», σελ. 121

Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα ανθολογία τεσσάρων ιστορικών άρθρων, καθένα από τα οποία αναλύει την ηθική-πολιτική διάσταση των σχέσεων του ανθρώπου με τα μη ανθρώπινα ζώα.

Τα άρθρα που συγκροτούν αυτή τη συλλογή υπογράφουν τέσσερις διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί που με το έργο τους συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας εναλλακτικής ηθικής στάσης απέναντι στα μη ανθρώπινα ζώα.

Ετσι, αυτή η συλλογή περιλαμβάνει κείμενα των φιλοσόφων Peter Singer, Tom Regan, Josephine Donovan και Lori Gruen, δηλαδή τεσσάρων διεθνώς καταξιωμένων ηθικών-πολιτικών στοχαστών που με τις έρευνές τους διαμόρφωσαν το νέο γνωστικό πεδίο της ηθικής για τα ζώα (animal ethics).

Η επιλογή των συγκεκριμένων κειμένων που συνθέτουν αυτή την ανθολογία υπήρξε πολύ εύστοχη επειδή το κάθε ένα από αυτά εισάγει τον αναγνώστη σε μία διαφορετική φιλοσοφική προβληματική των σχέσεων και άρα των υποχρεώσεων του ανθρώπινου είδους προς τα άλλα μη ανθρώπινα είδη ζώων. Με εξαίρεση την εισαγωγή στην ελληνική έκδοση που έγραψε ο Σταύρος Καραγεωργάκης και το πρώτο κείμενο με τίτλο «Ζώα» της Lori Gruen, που αποτελούν σκοπίμως μια σύντομη εισαγωγή στο όλο ζήτημα, τα υπόλοιπα κείμενα εκπροσωπούν τις τρεις πιο σημαντικές τάσεις της ηθικής για τα ζώα. Τρεις βασικές προσεγγίσεις, που μολονότι ελαφρά διαφορετικές μεταξύ τους, ταυτοχρόνως, είναι συμπληρωματικές.

Πιο συγκεκριμένα, ο ωφελιμισμός του Peter Singer περιγράφεται από τον ίδιο στο άρθρο του με τίτλο «Το κίνημα της απελευθέρωσης των ζώων». Η θεωρία των δικαιωμάτων του Tom Regan στο άρθρο του «Η υπόθεση των δικαιωμάτων των ζώων». Τέλος, με το άρθρο «Προσήλωση στον πόνο: η συμπάθεια ως βάση για την ηθική μεταχείριση των ζώων» η οικοφεμινίστρια Josephine Donovan παρουσιάζει την προσέγγιση των σχέσεών μας με τα άλλα ζώα από τη σκοπιά των ηθικών συναισθημάτων.

Η αξία αυτής της ανθολογίας πρωτότυπων φιλοσοφικών κειμένων είναι ότι μας προσφέρει μια πολυδιάστατη και σχετικά εύπεπτη -ακόμη και για τον μη ειδικό αναγνώστη- εισαγωγή στην ηθική για τα ζώα. Τα κείμενα αυτά, όμως, αναδεικνύουν και τον αναπόδραστα πολιτικό και άρα πρακτικό χαρακτήρα της νέας ηθικής προσέγγισης των σχέσεών μας με τα άλλα ζώα του πλανήτη, τα οποία αν και είναι διαφορετικά από εμάς δεν πρέπει να θεωρούνται καθόλου «κατώτερα», ούτε βέβαια ότι υπάρχουν για να μας υπηρετούν. Πέρα λοιπόν από τη συνήθη, επιφανειακή και ανθρωποκεντρική ζωοφιλία, υπάρχει επιτακτική ανάγκη για μια «άλλη» ηθική στάση απέναντι σε διαφορετικές μορφές ζωής από την ανθρώπινη.

Τζόναθαν Σάφραν Φόερ – Τρώγοντας ζώα

μτφρ.: Στέλλα Κάσδαγλη
εκδ. «Μελάνι», σελ. 368

Στο βιβλίο του «Τρώγοντας ζώα», ένα πολύ επιτυχημένο μίγμα αυτοβιογραφικού και δοκιμιακού λόγου, σε αυτό ο συγγραφέας Τζόναθαν Σάφραν Φόερ καταγράφει λεπτομερώς όλες τις επιστημονικές πληροφορίες, τις ψυχολογικές ανησυχίες και τα γεγονότα που διαμόρφωσαν την πορεία των σκέψεων και των αποφάσεών του υπέρ μιας κάθε άλλο παρά δογματικής και μάλλον ήπιας χορτοφαγίας.

Οι σοβαροί προβληματισμοί κατά της κρεοφαγίας και υπέρ μιας ήπιας χορτοφαγίας γεννήθηκαν στη σκέψη του διάσημου Αμερικανού συγγραφέα όταν έμαθε ότι θα γίνει πατέρας. Οπως διηγείται ο ίδιος ο Φόερ σε αυτό το καλοστημένο αυτοβιογραφικό κείμενο, πέρασε τα εφηβικά και τα φοιτητικά του χρόνια αναποφάσιστος και ταλαντευόμενος ανάμεσα στην κρεοφαγία και τη χορτοφαγία. Μέχρι τη στιγμή που, ως μελλοντικός πατέρας, έθεσε στον εαυτό του το πρακτικό-ηθικό ερώτημα για το ποια θα μπορούσε να είναι η καλύτερη δυνατή διατροφή που θα έπρεπε να ακολουθήσει στο μέλλον ο γιος του, οπότε ο χαλαρός μέχρι τότε προβληματισμός του απέκτησε μια νέα και επείγουσα διάσταση. Αναζητώντας, λοιπόν, κάποιες έγκυρες και σαφείς απαντήσεις στις διατροφικές του αγωνίες, ο Φόερ αποφάσισε να επισκεφθεί βιομηχανικές κτηνοτροφικές φάρμες μέσα στα μεσάνυχτα, να αναλύσει τα συναισθηματικά στοιχεία και τις εικόνες που συνόδευαν τα γεύματα της παιδικής του ηλικίας και να βάλει στο νοητικό μικροσκόπιο ορισμένα από τα πιο πρωτόγονα ένστικτά του σχετικά με το τι είναι σωστό και τι λάθος.

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των αναζητήσεων και των προβληματισμών του ήταν το «Τρώγοντας ζώα» (Eating Animals), ένα βιβλίο που αποδομεί συστηματικά τα πολυάριθμα κοινωνικά και προσωπικά μυθεύματα που συχνά επικαλούμαστε για να δικαιολογήσουμε τις διατροφικές μας «επιλογές»: από ιστορίες της λαϊκής παράδοσης μέχρι οικογενειακές παραδόσεις και εθνικούς μύθους αλλά και το πώς αυτές οι ιστορίες, όταν εσωτερικεύονται υποσυνείδητα, αποκοιμίζουν την κριτική μας διάθεση και μας οδηγούν σε πολύ σοβαρά διατροφικά σφάλματα.

Ωστόσο, όταν τέτοια διατροφικά σφάλματα αφορούν εμάς τους ίδιους λίγο πειράζει, όταν όμως αφορούν τα παιδιά μας τότε οι διατροφικές μας εμμονές, ανεξάρτητα αν είναι κρεοφαγικές ή χορτοφαγικές, γίνονται εγκληματικές. Αξίζει να σημειωθεί η άριστη μετάφραση του βιβλίου από τη Στέλλα Κάσδαγλη, καθώς και ότι αυτό περιλαμβάνει 60 σελίδες διευκρινιστικών σημειώσεων σχετικά με τη βιβλιογραφία, τα μέχρι τότε στατιστικά στοιχεία, τα επιστημονικά άρθρα και τις απόρρητες εκθέσεις.

Κάρολος Δαρβίνος – Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα

Εισαγωγή, σχολιασμός: Paul Ekman
μτφρ.: Κατερίνα Λιγκοβανλή, εκδ. «ΠΕΚ», σελ. 666

Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, η «Φυσιογνωμική» ήταν μια πρώτη μη επιστημονική προσπάθεια κατανόησης του πώς κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ή εκφράσεις του ανθρώπινου προσώπου μας αποκαλύπτουν την προσωπικότητα ενός ανθρώπου. Μόνο ο Κάρολος Δαρβίνος, στα τέλη του 19ου αιώνα, κατάφερε να δώσει μιαν εύλογη εξελικτική και αμιγώς βιολογική εξήγηση για τις σωματικές εκφράσεις των συγκινήσεων.

Πράγματι, στο βιβλίο του «Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα», που δημοσιεύτηκε στην Αγγλία το 1872, ο Δαρβίνος επιχείρησε να εξηγήσει το γιατί μία συγκεκριμένη συγκίνηση-όπως π.χ. χαρά, φόβος, θυμός, αηδία- εκδηλώνεται με μία μόνο σωματική έκφραση. Και το σημαντικότερο, έδειξε ότι οι ίδιες αρχές που εξηγούν τις ανθρώπινες σωματικές εκφράσεις των συγκινήσεων ισχύουν και για πολλά άλλα είδη ζώων!

Επί έναν αιώνα μετά τη δημοσίευση αυτού του βιβλίου, η επιστήμη αγνόησε ή παρανόησε συστηματικά τις ριζοσπαστικές ιδέες του Δαρβίνου.

Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, οι εξελικτικές εξηγήσεις του Δαρβίνου για την ανθρώπινη και ζωική συμπεριφορά έγιναν αντικείμενο συστηματικής διερεύνησης τόσο από τις νευροεπιστήμες όσο και από την εξελικτική ψυχολογία.

Η κυκλοφορία πριν από έναν χρόνο στα ελληνικά τού «Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα» ήταν ασφαλώς ένα σπουδαίο εκδοτικό γεγονός, όχι μόνο για την εγγενή επιστημονική αξία της τρίτης αναθεωρημένης έκδοση αυτού του βιβλίου που κυκλοφόρησε στα αγγλικά το 2013, αλλά και για τη θαυμάσια μετάφραση και επιμελημένη έκδοσή του στα ελληνικά.

Η «Εκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα» είναι ένα κείμενο προσιτό για τον μη ειδικό αναγνώστη, που περιγράφει τις εντυπωσιακές ομοιότητες που υπάρχουν στις εκδηλώσεις ορισμένων συμπεριφορών στα ζώα και στους ανθρώπους.

Κοινά πρότυπα συμπεριφοράς που θα παρέμεναν ανεξήγητα όσο επιμένουμε στη μοναδικότητα του ανθρώπινου είδους και ακατανόητα όταν παραβλέπουμε την εξελικτική καταγωγή των βασικών συμπεριφορών μας.

Επί σαράντα χρόνια ο Κάρολος Δαρβίνος συνέλεγε υπομονετικά παρατηρήσεις και δεδομένα από κάθε γωνιά του πλανήτη για τις σωματικές εκδηλώσεις των συγκινήσεων και των συναισθημάτων στους ανθρώπους και τα ανώτερα ζώα.

Για παράδειγμα, γιατί ανατριχιάζουν όταν φοβούνται ή γιατί γελάνε όταν χαίρονται;

Μια πρώτη ικανοποιητική, δηλαδή επιστημονικά και εμπειρικά τεκμηριωμένη εξήγηση τέτοιων φαινομένων μάς προσφέρει ο Δαρβίνος σε αυτό το βιβλίο του, βασιζόμενος στην κοινή εξελικτική καταγωγή όχι μόνο ορισμένων σωματικών αλλά και ψυχολογικών συμπεριφορών που εκδηλώνουν οι σύνθετοι βιολογικά οργανισμοί.

Ιδιαίτερα διαφωτιστικά είναι και τα κείμενα που έγραψε για την τρίτη αναθεωρημένη έκδοση αυτού του σπουδαίου βιβλίου ο επιμελητής της, ο κορυφαίος ανθρωπολόγος και εξελικτικός ψυχολόγος Πολ Εκμαν: εκτός από την εκτενή εισαγωγή και τον πολύ ενημερωτικό επίλογο, ο Εκμαν προσέθεσε όπου χρειάζονταν διευκρινιστικές σημειώσεις για τις μετέπειτα έρευνες που επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις και τις εξηγήσεις του Δαρβίνου.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών