Αν η απάντηση είναι πόλεμος τότε μάλλον η ερώτηση είναι λάθος και αν το γνωστό αυτό τσιτάτο ισχύει, τότε κάτι πάει πολύ λάθος στη δυτική αυτοκρατορία, αφού από παντού ακούμε ότι βρισκόμαστε σε πόλεμο.

Δεν είναι μόνο η ευθύνη της Δύσης για την καταστροφή κρατών, ανατροπή καθεστώτων και το κενό που άφησαν, το οποίο γέμισαν οι κάθε λογής φανατικοί. Είναι το πολιτισμικό κενό του σύγχρονου δυτικού κόσμου. Είναι ότι η μάχη για όλο και περισσότερα δεν νοηματοδοτεί τον κόσμο. Είναι ότι ο τύπος του σκεπτόμενου, φιλοσοφημένου ανθρώπου «δεν πουλάει». Δεν είναι μόνο ντεμοντέ, είναι αντιπαραγωγικό να σκέφτεσαι. Η εξειδίκευση νικά κατά κράτος την καλλιέργεια.

Θα μπορούσε ένας πρόεδρος να λύσει τα εσωτερικά του προβλήματα με έναν πόλεμο αν οι μάζες των δυνάμει ψηφοφόρων του δεν ήταν κατά κύριο λόγο θεατές/καταναλωτές, αλλά ενεργοί πολίτες με  δυνατότητα κριτικής αντίληψης των πράξεων του; Θα μπορούσαν οι λογής-λογής φανατικοί να βρουν πεδίο δράσης στις δυτικές χώρες αν αυτές οι ίδιες δεν είχαν αρχίσει να γλιστρούν προς τον αυταρχισμό και τον φανατισμό; Για παράδειγμα η εμμονή στη λιτότητα από το μερκελικό μπλοκ, τι άλλο μπορεί να είναι αν όχι οικονομικός φονταμενταλισμός;

Όλα αυτά βεβαίως δεν είναι καινούργια. Τα σημάδια είχαν φανεί από παλιά και οξύνοες στοχαστές είχαν εντοπίσει το κενό. Στο «Η αποσάθρωση της Δύσης», το μείζον πρόβλημα κατά τον Καστοριάδη είναι ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός αδυνατεί να παραγάγει τον τύπο ανθρώπου που του είναι απαραίτητος για να εξελιχθεί.

Βασίστηκε στους ανθρωπότυπους που κληρονόμησε από τον Μεσαίωνα, στον μάστορα που κινείται από το ένστικτο της δημιουργικής εργασίας, στον δάσκαλο που θεωρεί χρέος του να διαφωτίσει τις νέες γενιές, στον επιστήμονα που αντλεί τη μέγιστη ικανοποίηση από την προσφορά  των υπηρεσιών του στην ανθρωπότητα και σε τόσους άλλους μικρούς ή μεγάλους ήρωες που έβαλαν το λιθαράκι τους για να φθάσουμε ως εδώ. Όμως σήμερα «οι δυτικές κοινωνίες παρουσιάζουν στον υπόλοιπο κόσμο μια απωθητική εικόνα, την εικόνα των κοινωνιών όπου βασιλεύει ένα απόλυτο κενό σημασιών. Η μόνη αξία είναι το χρήμα, η δημοσιότητα μέσω ΜΜΕ και η εξουσία με την πιο γελοία και χυδαία έννοια του όρου» (Κ.Καστοριάδης: Η άνοδος της ασημαντότητας, σελ. 82).

Παρόλα αυτά η Δύση παραμένει ο πλέον ανεκτικός χώρος στο διαφορετικό. Όμως ακόμα και αυτή η κοινοβουλευτική δημοκρατία, η κουτσουρεμένη και προβληματική, απειλείται. Δεν είναι μόνο οι εγκληματίες του ISIS. Είναι ότι αυτές οι νοοτροπίες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος μέσα στον δυτικό χώρο. Είναι ότι ο διάλογος υποχωρεί και δίνει τη θέση του σε στείρες αντιπαραθέσεις. Είναι ότι η κριτική σκέψη χάνεται προς όφελος ενός διάχυτου ανορθολογισμού. Είναι ότι προτιμάμε να ψάχνουμε τις αιτίες των καθημερινών μας προβλημάτων στους αστερισμούς, αντί να κοιτάξουμε βαθιά μέσα μας. Είναι ότι ο επιστήμονας, ο ψυχολόγος, ο γιατρός, δίνει τη θέση του σε πάσης φύσεως αυτόκλητους δόκτορες και ενεργειακούς γκουρού. Είναι ότι εκείνος που έγραφε για τον γέροντα Παστίτσιο έχασε τη δουλειά του και του απαγορεύθηκε να γράφει τα χιουμοριστικά κείμενά του, ενώ κατά τ’ άλλα είμαστε όλοι Charlie. Και δεν φταίει η χριστιανική θρησκεία γι’ αυτό, η οποία είναι φορέας ενός οικουμενικού μηνύματος αγάπης. Είναι μια συγκεκριμένη στενή αντίληψη και ερμηνεία της θρησκείας, που δεν αποτελεί «προνόμιο» των ισλαμιστών.

Η λίστα είναι ατέλειωτη. Οι τζιχαντιστές του Ιράκ, οι ναζιστές της Ελλάδας, οι φασίστες της Γαλλίας είναι όλοι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό: Το  μίσος και την άγνοια. Ας κάνει ο καθένας από μας την αυτοκριτική του, ας αναλογιστούμε ως άνθρωποι και ως κοινωνία με τι τρόπο θέλουμε να εμποδίσουμε τη βία και την τρομοκρατία και τι πρέπει να κάνουμε για να οικοδομήσουμε ένα ειρηνικό και δημιουργικό μέλλον.

Σήμερα που το οικονομικό θαύμα της Δύσης ξεθωριάζει είναι η ευκαιρία να δώσουμε νέο νόημα στις ζωές μας. Να ανακαλύψουμε ξανά τις πνευματικές αρετές που μπορούν να δώσουν χαρά και ουσία στη σύντομη ύπαρξή μας.

Βεβαίως το κράτος του ISIS θα ισοπεδωθεί από τη Δύση γιατί εδώ που έφτασαν τα πράγματα τίποτα άλλο δεν μένει για να γίνει. Αλλά τα προβλήματα θα οξυνθούν αν δεν ξαναστήσουμε το δυτικό οικοδόμημα στη στέρεη βάση του Διαφωτισμού και του τρίπτυχου Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφοσύνη  της γαλλικής επανάστασης. Στο δε οικονομικό πεδίο είναι καιρός να αντικατασταθούν τα σύμφωνα σταθερότητας από ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Η απάντηση στη βαρβαρότητα είναι η ελευθερία και όχι η περιστολή της. Είναι το βάθεμα της δημοκρατίας που απαιτεί εγρήγορση και συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, όσο και θεσμικές αλλαγές στην κατεύθυνση της αποκέντρωσης της εξουσίας. Έχει έρθει ο καιρός για την αντιμετώπιση του δημοκρατικού ελλείμματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε ο κάτοικος της ηπείρου μας να μην νιώθει ανίσχυρος θεατής δραματικών εξελίξεων, αλλά πολίτης και συνδιαμορφωτής του κοινωνικού και πολιτικού μας γίγνεσθαι.

* Ο Κώστας Παπαπαναγιώτου είναι μαθηματικός και υποψήφιος διδάκτορας Οικονομικών