Ο συντομότερος δρόμος για να πάτε από τη Ρηγίλλης χαμηλά στην Πειραιώς είναι να διασχίσετε το κέντρο, αλλά μπορεί να έχει κίνηση. Μια άλλη διαδρομή είναι να κατεβείτε από το Στάδιο την Καλλιρρόης και τη Συγγρού και μετά να πάρετε την παραλιακή και να βγείτε στην αρχή της Πειραιώς.

Αλλά εδώ λεξιλογούμε, δεν δρομολογούμε, ούτε δίνουμε πληροφορίες σε οδηγούς: υπάρχουν ειδικοί ιστότοποι για τούτο. Κι ενώ δεν είναι παράλογο να θεωρήσει κανείς ότι ο τίτλος του άρθρου μας περιγράφει μια διαδρομή μέσα στην Αθήνα, πάω στοίχημα πως αρκετοί από εσάς θα έχουν καταλάβει ποιο είναι το κοινό στοιχείο των τριών οδωνυμίων του -δεν αξίζει καν να το βάλω κουίζ, θα το φανερώσω αμέσως.

Στην πλατεία Ρηγίλλης βρίσκονταν για μεγάλο διάστημα τα γραφεία του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας. Δεν ξέρω από πότε, ομολογώ, ίσως επειδή ποτέ δεν είχα δεσμούς ή σχέσεις με τη συγκεκριμένη πολιτική παράταξη, πάντως για αρκετά χρόνια. Επί ηγεσίας Αντώνη Σαμαρά, νομίζω, το κόμμα μετακόμισε σε πιο μοντέρνα γραφεία, χαμηλά στη λεωφόρο Συγγρού, ενώ μόλις ανέλαβε επικεφαλής του κόμματος ο Κούλης Μητσοτάκης αποφάσισε τη μετακόμιση στο Μοσχάτο, στην οδό Πειραιώς, σε μια συμβολική κίνηση εξαιτίας και των υπέρογκων χρεών του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, που θα τα πληρώσουμε εσείς κι εγώ, αφού με βάση τον διακανονισμό που έχει κάνει με τις τράπεζες η εξόφληση θα γίνει σε βάθος πολλών δεκαετιών. Για να είμαι δίκαιος, ο άλλος εταίρος του παλαιού δικομματισμού είναι χρεωμένος ακόμα χειρότερα.

Αλλά το σημερινό άρθρο δεν έχει ως αντικείμενο τα θαλασσοδάνεια που πήραν στην καμπούρα μας τα παλαιά κόμματα, ούτε βέβαια την ιστορία της Νέας Δημοκρατίας. Το θέμα μας, κι ας μην του φαίνεται, είναι αμιγώς γλωσσικό.

Τα παλιά χρόνια, λοιπόν, τότε που τα γραφεία της ΝΔ βρίσκονταν στην πλατεία Ρηγίλλης, ένας συνηθισμένος τρόπος αναφοράς στο κόμμα της ΝΔ ήταν με τη μετωνυμία «η Ρηγίλλης», για παράδειγμα «Πονοκέφαλος στη Ρηγίλλης για τα ψηφοδέλτια». Η μετωνυμία χρησιμοποιόταν κυρίως όταν γινόταν αναφορά στα ηγετικά κλιμάκια ή στον μηχανισμό του κόμματος.

Ήδη ονομάτισα το γλωσσικό φαινόμενο που έχουμε όταν λέμε «η Ρηγίλλης» και εννοούμε «η Νέα Δημοκρατία». Μετωνυμία, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι το σχήμα λόγου κατά το οποίο μια έννοια εκφράζεται με λέξη που δηλώνει άλλη έννοια, η οποία όμως έχει στενή σχέση με την πρώτη, π.χ. ο δημιουργός με το δημιούργημά του, το περιέχον με το περιεχόμενο, το αφηρημένο με το συγκεκριμένο. (ΛΚΝ).

Πάντως, η μετωνυμία είναι πολύ ευρύτερο φαινόμενο, που περιλαμβάνει αρκετές περιπτώσεις και όχι μόνο την αναφορά της έδρας για να δηλωθεί ο φορέας. Για παράδειγμα, μετωνυμία έχουμε και όταν λέμε «διαβάζω Παπαδιαμάντη» (αντί να πούμε ‘διαβάζω ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη’) ή «απεργούν τα λεωφορεία» (οι οδηγοί απεργούν συνήθως) ή «όλο το γήπεδο ξέσπασε σε ζητωκραυγές» (οι θεατές ξέσπασαν). Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, στο λήμμα «μετωνυμία» απαριθμούνται δέκα περιπτώσεις μετωνυμίας, από τις οποίες αυτή που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ένατη στον κατάλογο όταν, όπως είπα, γίνεται αναφορά του τόπου για να δηλωθεί ο φορέας που εδρεύει σε αυτόν, π.χ. Η Αθήνα συμφωνεί με τις δηλώσεις Ομπάμα -εννοώντας, βέβαια, ότι η ελληνική κυβέρνηση συμφωνεί.

Είναι πολύ συνηθισμένο να αναφέρεται η πρωτεύουσα σαν μετωνυμία για την κυβέρνηση της χώρας ή για το κράτος, και αυτό γίνεται στον δημοσιογραφικό λόγο για να αποφεύγεται η επανάληψη του ονόματος της χώρας ή όταν μας βολεύει η ασάφεια. (Μια ειδική περίπτωση έχουμε με τη χρήση του τοπωνυμίου των Σκοπίων ως μετωνυμία για το κράτος που δεν έχει όνομα στα καθ’ημάς και ονομάζεται Μακεδονία από τον υπόλοιπο κόσμο, χάρη στην ευγενή φροντίδα του Αντώνη Σαμαρά και του Ανδρέα Παπανδρέου).

Στο σημερινό άρθρο θα δούμε μια υποπερίπτωση αυτής της περίπτωσης -θα ασχοληθούμε μόνο με τη μετωνυμική χρήση οδωνυμίων (ή τοπωνυμίων ή τοποσήμων) για τη δήλωση φορέων που εδρεύουν σε αυτή τη διεύθυνση. Λέγαμε «η Ρηγίλλης» και εννοούσαμε τη ΝΔ, λέμε «η Κουμουνδούρου» και εννοούμε τον ΣΥΡΙΖΑ. Το ΠΑΣΟΚ επί πολλά χρόνια είχε τα γραφεία του στη Χαριλάου Τρικούπη και είχε καθιερωθεί η σχετική μετωνυμία, ενώ για το ΚΚΕ κατ’ εξαίρεση δεν χρησιμοποιείται ως μετωνυμία το όνομα της οδού αλλά η περιοχή, κι έτσι λέμε «ο Περισσός δήλωσε» εννοώντας τις δηλώσεις του ΚΚΕ. (Παρεμπιπτόντως, η διεύθυνση των γραφείων είναι Λεωφόρος Ηρακλείου). Σε όλες τις περιπτώσεις, αναφέρουμε μετωνυμικά μόνο το όνομα της οδού, όχι τον αριθμό.

Και για τα νεότερα κόμματα που ξεπήδησαν από την ανακατάταξη του πολιτικού σκηνικού μετά την κρίση έχουν βγει μετωνυμικές αναφορές, όπως «η Σεβαστουπόλεως» για το Ποτάμι ή «η Αγίου Κωνσταντίνου» για τη ΔΗΜΑΡ, όταν υπήρχε ΔΗΜΑΡ. Θα μου πείτε, πόσοι ξέρουν πού είναι τα γραφεία του Ποταμιού; Ελάχιστοι ίσως, αλλά συνήθως δεν υπάρχει ασάφεια διότι προηγουμένως στο άρθρο θα έχει γίνει αναφορά στο όνομα του κόμματος, οπότε όταν ο αναγνώστης διαβάσει «η Σεβαστουπόλεως απέφυγε να απαντήσει» καταλαβαίνει περί τίνος πρόκειται. Βέβαια, αν δει στον τίτλο «Πανικός στη Σεβαστουπόλεως» μπορεί και να μην μπει αμέσως στο νόημα.

Λέμε επίσης «η Ηρώδου Αττικού» εννοώντας τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ή τις υπηρεσίες της Προεδρίας, ενώ και για μεγάλα υπουργεία έχουμε μετωνυμίες -μόνο που αυτή τη στιγμή δεν μου έρχεται κανένα παράδειγμα στο μυαλό εκτός από το Πεντάγωνο για το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας.

Μετωνυμίες έχουμε και με ονομαστά κτίρια: «το Μαξίμου» αντί για τον πρωθυπουργό ή το περιβάλλον του.

Δεν έχουμε μόνο στη σφαίρα της πολιτικής μετωνυμίες: το Χρηματιστήριο Αθηνών για πολλά χρόνια ήταν στην οδό Σοφοκλέους, οπότε λέγαμε, και λέμε ακόμα «η Σοφοκλέους», π.χ. «Πανικός στη Σοφοκλέους» εννοώντας το ΧΑΑ.

Φυσικά, μετωνυμίες υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες, κάποιες από τις οποίες είναι διεθνείς. Μερικές φορές μάλιστα, δεν συνειδητοποιούμε καν ότι πρόκειται για μετωνυμία, τόσο πολύ έχει ριζώσει η χρήση -όπως μας θυμίζει άρθρο της Λεξιλογίας από το οποίο έχω αντλήσει στοιχεία, η Σκότλαντ Γιάρντ χρησιμοποιείται μετωνυμικά για να δηλώσει την Metropolitan Police Service η οποία έχει πάψει να εδρεύει στην οδό αυτή από… το 1890!

Διεθνείς μετωνυμίες είναι και ο Λευκός Οίκος για τον Πρόεδρο των ΗΠΑ ή το Πεντάγωνο για το αμερικανικό υπουργείο Αμύνης (απ’ όπου προέκυψε και το δικό μας), καθώς και η Γουόλ Στριτ για το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης ή η Ντάουνινγκ Στριτ για τον πρωθυπουργό της Μ. Βρετανίας, ο οποίος παραδοσιακά κατοικεί σε αυτή την οδό του Λονδίνου, στον αριθμό 10. (Βέβαια και ο υπουργός Οικονομικών κατοικεί δίπλα του, στον αριθμό 8, αλλά η μετωνυμία ισχύει για τον επιφανέστερο αξιωματούχο).

Και στην εσωτερική πολιτική ζωή κάθε χώρας έχουμε ανάλογες μετωνυμίες. Στη Γαλλία, που μου είναι οικεία, έχουμε l’Elysée για τον Πρόεδρο της Δημοκρατιας, le Matignon για τον Πρωθυπουργό, quai d’Orsay για το υπουργείο Εξωτερικών, Bercy για το υπουργείο Οικονομικών. Επίσης, rue Solferino για το σοσιαλιστικό κόμμα και place du Colonel-Fabien για το κάποτε κραταιό Κ.Κ.Γαλλίας.

Το πρόβλημα με τις μετωνυμίες αυτές είναι ότι τα κόμματα συχνά αλλάζουν έδρα -αρκετά πιο συχνά απ’ό,τι πρωτεύουσες τα κράτη. Το ΠΑΣΟΚ που το αναφέραμε πιο πάνω, στα χρόνια του Γιώργου Παπανδρέου μετακόμισε από τη Χαριλάου Τρικούπη στην Ιπποκράτους -οπότε η μετωνυμία επικαιροποιήθηκε και λέγαμε για «ενόχληση στην Ιπποκράτους», ας πούμε, εννοώντας ενόχληση της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ. Ωστόσο, ακολούθησε και νέα μετακόμιση, πίσω στα ιστορικά γραφεία, οπότε η αρχική μετωνυμία αποκαταστάθηκε, όσο θα ασχολείται κανείς ακόμα με το ΠΑΣΟΚ.

Όταν άλλαξε γραφεία η Νέα Δημοκρατία και πήγε στη Συγγρού είχαν εκφραστεί κάποιες επιφυλάξεις (και στο προαναφερθέν άρθρο της Λεξιλογίας, το 2011) αν θα άλλαζε η μετωνυμία, δεδομένου μάλιστα ότι «η Συγγρού» είχε κακόσημες συμπαραδηλώσεις σαν στέκι για τραβεστί. Ωστόσο, τελικά η μετωνυμία άλλαξε και επιβλήθηκε μάλλον εύκολα στη χρήση.

Το ίδιο θα περίμενε κανείς να γίνει και με τη νέα μετακόμιση, αν και εδώ υπάρχει ένα άλλο πρόβλημα, πάλι γλωσσικό.

Όταν λέμε «η Πειραιώς» εννοούμε ή ως τώρα εννοούσαμε την Τράπεζα Πειραιώς, οπότε φράσεις όπως «Η Πειραιώς ανακοίνωσε» θα είναι αμφίσημες -θα εννοείται άραγε η Τράπεζα ή το κόμμα της ΝΔ; Βέβαια, τα συμφραζόμενα σχεδον πάντα αίρουν την αμφισημία -και όταν διαβάζουμε, ας πούμε, ότι «Πηγές της Πειραιώς ανέφεραν ότι ο κ. Μητσοτάκης…» καταλαβαίνουμε ότι δεν πρόκειται για πηγές της τράπεζας. Ωστόσο, υπάρχει ένα προβληματάκι και γι’ αυτό ίσως να αργήσει η καθιέρωση της νέας μετωνυμίας -ή, όπως έχω ήδη δει, να γίνεται αναφορά στην «οδό Πειραιώς» ώστε να γίνεται σαφές ότι δεν πρόκειται για την τράπεζα, π.χ. «επαναφέροντας ξεκάθαρα το αίτημα της οδού Πειραιώς για πολιτική αλλαγή…»

Ίσως επειδή οι μετωνυμίες αυτές χρησιμοποιούν κύρια ονόματα, δεν τις βρίσκουμε στα μεγάλα λεξικά μας. Μόνο το Πεντάγωνο βρήκα να λημματογραφείται -πιστεύω πως θα έπρεπε να υπάρχει και το Μαξίμου, διότι πού θα βρει κάποιος που μαθαίνει τώρα τη γλώσσα τι σημαίνει η φράση «το Μαξίμου ανακοίνωσε…»; (Αν κάνω λάθος και υπάρχουν και άλλες μετωνυμίες σε λεξικά μας, διορθώστε με).

Θα μου πείτε ότι, όπως έδειξαν τα παραδείγματα του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ, τα κόμματα μετακομίζουν οπότε οι μετωνυμίες αλλάζουν, αλλά αυτός δεν είναι λόγος να μην καταγράφονται κάπου. Και δεν μετακομίζουν όλα τα κόμματα: Ο ΣΥΡΙΖΑ, ας πούμε, τόσα χρόνια μένει σταθερός στην Κουμουνδούρου. Οσο για το ΚΚΕ, τα γραφεία του είναι ιδιόκτητα, οπότε δεν υπάρχει φόβος να αλλάξει η μετωνυμία «Περισσός» για το κόμμα ή για την ηγεσία του. Οπότε, θα παραμείνει ενεργό και ένα λογοπαίγνιο που είχα κάνει τα παλιά χρόνια και που δεν θυμάμαι να το έχω αναφέρει άλλη φορά, όταν είχα παραλλάξει την ευαγγελική ρήση «τα περισσά εκ του πονηρού εστίν» σε «τα πονηρά εκ του Περισσού εστίν», σε ένα αντιηγετικό, ας πούμε, λογοπαίγνιο. Και τα κρείττονα, πάντως, μερικές φορές, που θα έλεγε και η σ. Κασσιανή.

sarantakos.wordpress.com