Τι είναι αυτό που προκαθορίζει όλη τη μεγαλειώδη προσπάθεια που περιγράφεται στο «Παιδαγωγικό Ποίημα»; Δεν είναι λίγοι αυτοί που αποφεύγουν να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, δίνοντας «απονευρωμένη» την παιδαγωγική εμπειρία του Μακάρενκο.

Ads

Το κύριο είναι η τεράστια κοινωνικο-πολιτική αλλαγή, η σοσιαλιστική επανάσταση και οικοδόμηση, που επέτρεψε σε μια καθυστερημένη, αναλφάβητη στην πλειοψηφία του πληθυσμού της χώρα, μέσα σε μόλις μισό αιώνα, να γίνει μια από τις πρωτοπόρες χώρες στον τομέα της επιστήμης και του πολιτισμού!

Οι παιδαγωγικές απόψεις του Μακάρενκο δεν ήταν κάποιες «συνταγές» ξένες προς το σύνολο των ριζοσπαστικών διεργασιών που γίνονταν στην κοινωνία εκείνη την εποχή. Οπως σωστά έγραψε ο δικός μας μεγάλος παιδαγωγός, ο Δημήτρης Γληνός, «η εκπαίδευση (και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση) είναι πράξη πολιτική και ενεργείται με πολιτικές δυνάμεις κι αποφάσεις. Αρα, εκπαιδευτική αλλαγή προϋποθέτει κοινωνικο-πολιτική αλλαγή». Και αυτό επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση του Μακάρενκο. Οι θέσεις και ιδέες που διατύπωσε δε θα μπορούσαν να «δουλέψουν», αλλά ούτε καν να εμφανιστούν, αν δεν αντανακλούσαν το όλο οικονομικό, κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που καθορίζει και το εκπαιδευτικό πλαίσιο, δηλαδή το σύστημα της ανθρωπιάς, της Λαϊκής Παιδείας που χαρακτήριζε το σοσιαλιστικό σύστημα στην ΕΣΣΔ. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποιες ιδέες που απλώς έπεσαν στο «εύφορο έδαφος» της επανάστασης και του σοσιαλισμού και στη συνέχεια αναπτύχθηκαν, αλλά για ιδέες που σε μεγάλο βαθμό ήταν «καρπός» αυτών των ριζοσπαστικών κι επαναστατικών κοινωνικών αλλαγών, της σύνδεσης των αναγκών της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων με τη μαρξιστικο-λενινιστική κοσμοθεωρία, με την προοπτική της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας χωρίς την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Μια από τις θεμελιώδεις αρχές που εφάρμοσε στην πράξη ο Μακάρενκο, αυτή της συμμετοχής των παιδιών στηνπαραγωγική δραστηριότητα μιας κομμουνιστικής κολεκτίβας, διατυπώθηκε αρχικά από τους Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Σ’ αυτή στηριζόταν η αντίληψη πως μέσα από την εργασιακή δραστηριότητα το παιδί μπορεί καλύτερα να συνειδητοποιήσει τις φυσικές και κοινωνικές νομοτέλειες και να αναπτύξει πολύπλευρα την προσωπικότητά του. Μια τέτοια δυνατότητα, με την ανάλογη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, θα θέσει αντικειμενικά την προοπτική της κατάργησης του καταπιεστικού καταμερισμού της εργασίας. Στο πνεύμα αυτής της αντίληψης η σοβιετική εξουσία επιχείρησε τη δημιουργία του Ενιαίου Εργασιακού (Πολυτεχνικού) Σχολείου.
Ενα δεύτερο στοιχείο, στο οποίο στηρίχτηκε το «παιδαγωγικό πείραμα» του Μακάρενκο, ήταν η δύναμη της διαπαιδαγώγησης που έχει η κοινωνία, η κολεκτίβα, στην οποία είναι ενταγμένο το κάθε άτομο. Η ιδέα πως το άτομο δεν πρέπει να το βλέπουμε αποσπασμένα από την κοινωνία, αλλά ενταγμένο σ’ αυτήν, είναι μια βασικήφιλοσοφική θέση της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, που αποτέλεσε τη βάση για τις σοβιετικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές αντιλήψεις που αναπτύχθηκαν στην ΕΣΣΔ. Ετσι, η ανάπτυξη του παιδιού δεν αντιμετωπίζεται ως μια διαδικασία καταπίεσης και εξαναγκασμού από τους γονείς ή και γενικότερα από την υπόλοιπη κοινωνία, όπως θεωρούν οι φροϋδιστές και οι οπαδοί της λεγόμενης «αντιαυταρχικής αγωγής», αλλά ως μια πορεία «κατάκτησης» και δημιουργικής αφομοίωσης της συσσωρευμένης πείρας της ανθρωπότητας.

Αυτή η αντίληψη της σοβιετικής παιδαγωγικής και ψυχολογίας είχε τεράστια «πρακτική» σημασία για την «οικοδόμηση» του συστήματος παιδείας. Καταρχήν, αποδεχόμενοι τη θέση ότι η ανάπτυξη του ανθρώπου είναι διαφορετική από την ανάπτυξη των ζώων, αφού σε αυτή βάζει τη σφραγίδα της η ίδια η κοινωνία των ανθρώπων, γίνεται φανερή η ανάγκη συνειδητής οργάνωσης της διαδικασίας που λέγεται αγωγή σε συνθήκες που συνειδητά οργανώνεται η παραγωγή (κεντρικός σχεδιασμός). Ο σοβιετικός ψυχολόγος Λεφ Βιγκότσκι αναφέρει ότι θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη συγκεκριμένη διαδικασία και ως «τεχνική ανάπτυξη του παιδιού», από την άποψη ότι εδώ πλέον παρεμβάλλεται σε αυτήν την «ανάπτυξη», με τον τρόπο της, ολόκληρη η κοινωνία. Αφού λοιπόν αποκτά τεράστια σημασία αυτή η διαδικασία, που όχι μόνο δεν είναι σε αντίθεση με την κοινωνική «φύση» του ανθρώπου, αλλά στηρίζεται ακριβώς στην ίδια τη φύση του, είναι φανερό ότι θα πρέπει να ξεκινά όσο το δυνατό νωρίτερα. Ετσι, χωρίς να θέλουμε να υποτιμήσουμε κι άλλους λόγους, όπως ήταν η μεγαλύτερη απελευθέρωση της γυναίκας, είναι φανερό πως εδώ υπάρχει κι ένας επιπλέον επιστημονικός λόγος που τοσύστημα της προσχολικής αγωγής είχε τεράστια και πρωτοπόρα ανάπτυξη στη Σοβιετική Ενωση. Με βάση τα τελευταία στοιχεία που διαθέτουμε, το 1984 στην ΕΣΣΔ υπήρχαν 134.000 ιδρύματα προσχολικής αγωγής με 15,5 εκατομμύρια παιδιά, στα οποία εργάζονταν πάνω από ένα εκατομμύριο νηπιαγωγοί και διευθυντές παιδικών σταθμών.

Κι όχι μόνο αυτό! Η παραπάνω θεμελιακή τοποθέτηση οδηγεί σε συμπεράσματα για τη βαθιά πίστη που είχαν οι Σοβιετικοί παιδαγωγοί και ο Μακάρενκο, πως όλοι μπορούν, ακόμη και αυτοί οι ανήλικοι εγκληματίες και τα παιδιά του δρόμου, να διαπαιδαγωγηθούν, να μορφωθούν! Ν’ αλλάξουν! Να γίνουν οι δημιουργοί της νέας κοινωνίας!

Η παραπάνω θέση, για τον κοινωνικό χαρακτήρα της ανάπτυξης του παιδιού, έχει σημασία και για τη διδακτική και την αξιολόγηση του μαθητή. Ο άνθρωπος, σε διάκριση από τα ζώα, ούτε απλά αναπτύσσεται ούτε συμπεριφέρεται στη βάση της κληρονομικότητας, αλλά στη βάση της ενεργούς αφομοίωσης, της κατάκτησης της πείρας που έχει συσσωρευτεί από την ανθρωπότητα. Η κατάκτηση της γνώσης είναι μια εξελικτική διαδικασία, στην οποία ιδιαίτερο ρόλο παίζει τόσο η κολεκτίβα (η σχολική και εξωσχολική ομάδα), όσο κι ο ενήλικας (ο δάσκαλος, ο γονιός και άλλοι). Οπως σημειώνει ο άλλος κορυφαίος σοβιετικός ψυχολόγος Αλεξέι Λεόντιεφ, «μια τέτοια δραστηριότητα δεν μπορεί να διαμορφωθεί στο παιδί από μόνη της, αλλά διαμορφώνεται στην πρακτική και γλωσσική επικοινωνία με τους ανθρώπους που το περιβάλλουν, στην κοινή δραστηριότητα με αυτούς».

Συμπερασματικά, βγαίνουν μηνύματα για το σήμερα. Σήμερα στη χώρα μας η αντιδραστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σ’ εκείνες τις αστικές αντιλήψεις οι οποίες θέλουν την ανάπτυξη του παιδιού ως μια διαδικασία είτε «προσαρμογής» του στον κόσμο των ενηλίκων είτε στήριξης και καλλιέργειας των έμφυτων «ικανοτήτων», «δυνατοτήτων» που έχει το κάθε παιδί. Αυτές θεωρείται πως έχουν τόση απόκλιση από παιδί σε παιδί, ώστε κάποια παιδιά «παίρνουν τα γράμματα» και πρέπει από νωρίς να βοηθηθούν, ενώ κάποια άλλα παιδιά δεν «παίρνουν τα γράμματα», οπότε το καλύτερο είναι από νωρίς να τα οδηγήσουμε σε μια στενή κατάρτιση για να εξασφαλίσουν δουλειά, τον «επιούσιο». Σήμερα χρησιμοποιούνται αυτές οι αντιδραστικές αντιλήψεις για να δικαιολογηθούν νέοι ταξικοί φραγμοί στην εκπαίδευση, με διαφοροποίηση σχολείων και προγραμμάτων σπουδών, που οδηγούν σε πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου ή σε πρόωρη ειδίκευση γνώσης.

Αντίθετα η σοβιετική παιδαγωγική και ψυχολογία, αντιμετωπίζοντας την ανάπτυξη ως μια διαδικασία «κατάκτησης» από το συγκεκριμένο παιδί της συσσωρευμένης πείρας της ανθρωπότητας, της «κοινωνικής κληρονομιάς», έκανε διαφορετικές επιλογές. Απέρριπτε την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου και προέκρινε την πλήρη, γενική και υποχρεωτική μόρφωση, που αποτελούσε τη βάση κάθε παραπέρα ειδικής γνώσης, εξειδίκευσης. Μάλιστα στο λαϊκό σύστημα παιδείας, αυτή η υποχρεωτική μόρφωση είχε χαρακτήρα γενικό (χωρίς να εξαιρείται κανένα παιδί), δημόσιο (καταργώντας την ιδιωτική «πρωτοβουλία» στη μόρφωση), ενιαίο (μέσα από ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που δε διασπόταν σε πολλές ασύνδετες ενότητες).

Αξίζει να κάνουμε και μια ακόμη σύγκριση, σχετικά με το πώς τοποθετείται το κάθε σύστημα στο ερώτημα: «Τι προηγείται; η διαπαιδαγώγηση ή η μάθηση»;

Πρόκειται για ερώτημα που έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού στις μέρες μας και στη χώρα μας, όπως και στον υπόλοιπο καπιταλιστικό κόσμο, υλοποιείται η κυρίαρχη αντίληψη του «καταρτίσιμου» (κατά το «απασχολήσιμος»), με στόχο τη γρήγορη και ευέλικτη προσαρμογή του εργατικού δυναμικού στις ανάγκες της καπιταλιστικής παραγωγής. Δηλαδή εφαρμόζεται ένα αστικό εκπαιδευτικό σύστημα που περιορίζει τη γενική μόρφωση και παρέχει μια «στενή» ειδίκευση (κατάρτιση) στους νέους. Αυτή η ταχύτητα και ευελιξία στην περιορισμένη «κατάρτιση» επεκτείνεται και στην πανεπιστημιακή εκπαιδευτική βαθμίδα σε βάρος της θεωρητικής γνώσης, με στόχο την εξασφάλιση φτηνού καταρτισμένου εργατικού δυναμικού. Η γενική μόρφωση αφήνεται κυρίως στους εξωσχολικούς παράγοντες, ενώ η διαπαιδαγώγηση υπηρετεί την αποδοχή της εκμεταλλευτικής κοινωνίας.

Στο «Παιδαγωγικό Ποίημα» αναδεικνύονται οι προσπάθειες που καταβάλλονται για να εδραιωθεί η αξία της μάθησης στη συνείδηση των παιδιών, η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους, ότι δηλαδή και αυτά τα παιδιά μπορούνε να σπουδάσουν παραπέρα, να μάθουν και άλλα πράγματα, πέρα από μια τέχνη, να πάνε στην Εργατική Σχολή, στο Πανεπιστήμιο. Ωστόσο, το βασικό παραμένει η κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση και έπεται η μόρφωση. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε τη ρήση του Σοβιετικού παιδαγωγού Βασίλι Σουχομλίνσκι: «Αν ο άνθρωπος καταντάει να είναι μόνο μαθητής, τότε παύει να είναι άνθρωπος».

Στο «Παιδαγωγικό Ποίημα» βλέπουμε πάρα πολλές δραστηριότητες, πολιτιστικές αλλά και πολιτικές (όπως ήταν η δράση της οργάνωσης της Κομσομόλ μέσα στον παιδικό Σταθμό), καθώς και τους δεσμούς που ανέπτυσσε η παιδική κοινότητα με άλλες κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές οργανώσεις, ομάδες, συλλόγους και πρωτίστως με οργανώσεις εργαζομένων, που βρίσκονταν εκτός της παιδικής κολεκτίβας του Σταθμού, αλλά ήταν αντιπροσωπευτικές της σοβιετικής κοινωνίας εκείνης της εποχής. Δεσμοί που όχι απλώς αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας κι αλληλεγγύης με τα ευρύτερα κοινωνικά σύνολα της σοβιετικής κοινωνίας, αλλά και στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, στην πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού ως μελλοντικού πολίτη μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο τα κοινωνικά ζητήματα που αντιμετώπιζε η σοσιαλιστική κοινωνία, τους στόχους που έθετε η καθοδηγητική δύναμη της κοινωνίας, το ΚΚ, αλλά και το πώς η μια ή άλλη εξέλιξη θα επηρέαζε τη ζωή των παιδιών. Στο όλο παιδαγωγικό εγχείρημα γινόταν μια προσπάθεια να συνδυαστεί η μετάδοση των γνώσεων με την πολυτεχνική εκπαίδευση, μέσω της συστηματικής παραγωγικήςεργασίας (βιομηχανικού, βιοτεχνικού και αγροτικού τύπου), τη δημιουργική καλλιτεχνική δραστηριότητα μέσα από διάφορες καλλιτεχνικές ομάδες, αλλά και την ευρύτατη συμμετοχή των παιδιών σε ένα δίκτυο αυτοδιοίκησηςπου κάλυπτε τις βασικές πτυχές της ζωής του ιδρύματος, καλλιεργούσε την πρωτοβουλία, τον έλεγχο, την αλληλεγγύη και τη συλλογικότητα και ταυτόχρονα εμπόδιζε την καλλιέργεια εγωιστικής στάσης.

Αυτή άλλωστε ήταν και η βασική κατεύθυνση που κυριάρχησε για μια μεγάλη περίοδο στο σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα, όπου μέσα από ένα σύνολο σχολικών και εξωσχολικών οργανώσεων και θεσμών επεδίωκε την ενεργή αφομοίωση της γνώσης και παράλληλα τη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς. Κατεύθυνση, από την οποία άρχισε να απομακρύνεται το σοβιετικό σύστημα μετά τις ανάλογες αλλαγές που έγιναν στην οικονομική βάση, αρχικά με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1958 και στη συνέχεια με τις μεταρρυθμίσεις στη βιομηχανία (το 1965), που σε μια πορεία δυο δεκαετιών επηρέασαν αρνητικά ολόκληρο το εποικοδόμημα της σοβιετικής κοινωνίας και βέβαια και το σύστημα εκπαίδευσης.

Ο Αντόν Μακάρενκο ασχολήθηκε με πολλές παραμέτρους της διαπαιδαγώγησης των παιδιών, των σχέσεών τους με τον παιδαγωγό, τους γονείς, την παιδική ομάδα. Ωστόσο κάποιοι του προσάπτουν ότι δε διατύπωσε ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτό δεν συνέβηκε κυρίως γιατί πέθανε πρόωρα και ξαφνικά την 1η Απρίλη του 1939 (μόλις ένα μήνα μετά την απόφασή του να ζητήσει να γίνει μέλος του ΚΚ των μπολσεβίκων, αίτηση που στηρίχτηκε από την Κομματική Επιτροπή της Ενωσης των Σοβιετικών συγγραφέων), σε μια περίοδο που είχε αναγνωριστεί από το σοβιετικό κράτος. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δύο ήταν οι λόγοι, που ο Μακάρενκο δεν επεδίωξε να εκθέσει ένα τέτοιο συνολικό εκπαιδευτικό σχέδιο: Πρώτον, είχε την αυτογνωσία του μέτρου της δουλειάς του, αναγνωρίζοντας πως η παιδαγωγική εμπειρία αφορούσε κυρίως τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών που ήταν εγκαταλελειμμένα. Δεύτερον, θεωρούσε πως η παιδαγωγική επιστήμη, ακριβώς επειδή αναφέρεται στο παιδί, στον άνθρωπο, είναι πολύπλοκη, πολύμορφη και πιο ευκίνητη. Φοβόταν λοιπόν πως πέρα από τις βασικές αρχές που είχε διατυπώσει και στηρίζονταν στο μαρξισμό, οι παραπέρα πολλές λεπτομέρειες θα ήταν άχρηστες ίσως και βλαβερές μετά από κάποιο διάστημα. Και αυτές οι βασικές αρχές, τις οποίες διατύπωσε και ταυτόχρονα αναφέρονται στο μυθιστορηματικής γλώσσας έργο του «Παιδαγωγικό Ποίημα», αποτέλεσαν «ακρογωνιαίους λίθους» του εκπαιδευτικού συστήματος που οικοδομήθηκε στην ΕΣΣΔ.

Δεν ισχυριζόμαστε πως στο εκπαιδευτικό σύστημα της Σοβιετικής Ενωσης δεν υπήρχαν προβλήματα. Ομως αυτά δεν είχαν καμία σχέση με τα προβλήματα που υπάρχουν στον καπιταλισμό. Ή καλύτερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σοσιαλισμός είχε λύσει υπέρ των εργαζομένων μια σειρά σημαντικών προβλημάτων που ο καπιταλισμός όχι μόνο δεν μπορεί να λύσει, αλλά ούτε και έχει τη διάθεση να το κάνει. Αυτό σημαίνει η εφαρμογή στο σοσιαλισμό στην πράξη της ενιαίας, 100% δημόσιας, δωρεάν και υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης, που μαζί με ένα πλατύ δίκτυο δημόσιας προσχολικής αγωγής αποτελούσε τη βάση του εκπαιδευτικού συστήματος. Μια βάση ικανή να δώσει πρωτοπόρους καρπούς υψηλής γνώσης στην ανώτατη εκπαίδευση, η οποία ήταν επίσης 100% δημόσια και δωρεάν, με πτυχία που είχαν άμεσο επαγγελματικό αντίκρισμα!

Κλείνοντας αυτήν την παρουσίαση του βιβλίου θα πρέπει να τονίσουμε ένα σημείο: Η όλη στάση που κράτησε ο Μακάρενκο, αφιερώνοντας ολόκληρη τη ζωή του στην υπόθεση της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών είναι ίσως ένα από τα καλύτερα προσωπικά παραδείγματα αυτοθυσίας κι ανιδιοτέλειας του παιδαγωγού και του εκπαιδευτικού. Μια ζωή δύσκολη, με πολλές κακουχίες, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια μετά τον εμφύλιο πόλεμο, μέσα από έναν πρωτόγνωρο δρόμο, όπως ήταν ο δρόμος όλης της ΕΣΣΔ, με συγκρούσεις ακόμα και με ανώτερους εκπροσώπους του νέου σοσιαλιστικού κράτους, αλλά και με την τελική δικαίωση. Και αυτό το προσωπικό παράδειγμα του μεγάλου Σοβιετικού παιδαγωγού, όχι απλώς στάθηκε «φάρος» αγωνιστικότητας και συλλογικότητας, μιας πρωτοπόρας στάσης ζωής μέσα στα παιδιά που βρέθηκαν δίπλα του, αλλά αποτελεί «φάρο» και για τις δικές μας συνθήκες για τη σύγκρουση και τη ρήξη που απαιτείται με τη στάση του ατομικού «βολέματος», του προσωπικού εγωισμού, της διαφθοράς, του εκφυλισμένου συνδικαλισμού, της μοιρολατρίας. Οπως λέει ο Μπρεχτ: «ποιος φταίει σαν η καταπίεση παραμένει; Εμείς. Ποιος φταίει σαν η καταπίεση συντριβεί; Εμείς πάλι!».
 

Απόσπασμα από το άρθρο «ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ Α. Σ. ΜΑΚΑΡΕΝΚΟ «ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ» 

Στην νέα στήλη μας για την Παιδεία, παρουσιάζουμε απόψεις για τον πολιτισμό και την εκπαίδευση καθώς και προτάσεις εναλλακτικής διδασκαλίας στα σχολεία. Μπορείτε να μας στείλετε γνώμες και προτάσεις σας, στο [email protected].