« Στη ζωή μου οι πιο μεγάλοι ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα · από τους ανθρώπους ζωντανούς και πεθαμένους πολύ λίγοι βοήθησαν τον αγώνα μου .Όμως αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρώποι αφήκαν βαθύτερα τ΄χνάρια τους στην ψυχή μου ίσως να ξεχώριζα τον Όμηρο ,το Βούδα ,το Νίτσε τον Μπέρξονα και τον Ζορμπά . Ο πρώτος στάθηκε για μένα το γαληνό κατάφωτο μάτι σαν τον δίσκο του ήλιου που φωτίζει με απολυτρωτική λάμψη τα πάντα. Ο Βούδας , το άπατο κατάμαυρο μάτι όπου πνίγεται και λυτρώνεται ο κόσμος · ο Μπέρξονας μ αλάφρωσε από μερικά άλυτα φιλοσοφικά ρωτήματα που με τυραννούσαν από τα πρώτα νιάτα .Ο Νίτσε με πλούτισε με καινούργιες αγωνίες και μ έμαθε να μετουσιώνω τη δυστυχία τη πίκρα τη αβεβαιότητα σε περηφάνια · κι Ζορμπάς μ έμαθε ν΄αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο ·» Αναφορά στον Γκρέκο

Το μυθιστόρημα του Ν. Καζαντζάκη Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά έχει γνωρίσει τη μεγαλύτερη σε παγκόσμια κλίμακα εκδοτική επιτυχία από κάθε άλλο έργο της νεοελληνικής πεζογραφίας. Μέχρι σήμερα εξακολουθεί να είναι σταθερά πρώτο στις πωλήσεις, ενώ οι μεταφράσεις του έργου ανέρχονται σε 40 γλώσσες. Από την αφρικανική και την αλβανική μέχρι την ουκρανική και τη βιετναμέζικη.

Στη διεθνή προβολή του έργου βεβαίως συνέβαλε καθοριστικά ο θρίαμβος της ταινίας, που υλοποιήθηκε από τον Μ. Κακογιάννη το 1963, αποκομίζοντας εξαιρετικά κολακευτικά σχόλια τόσο στην Ευρώπη όσο και την Αμερική, όπως φανερώνουν τα πρωτοσέλιδα της εποχής εκείνης. Σήμερα, 60 χρόνια μετά το θάνατό του, ο οικουμενικός συγγραφέας Ν. Καζαντζάκης εξακολουθεί να είναι ο πιο μεταφρασμένος και αναγνωρισμένος Έλληνας συγγραφέας στο εξωτερικό, ενώ ο Ζορμπάς, το alter ego του συγγραφέα, εξακολουθεί το γοητευτικό του ταξίδι στο χρόνο συμπαρασύροντας κι άλλους καλλιτεχνικούς χώρους (θέατρο, χορό) επιβεβαιώνοντας έτσι το διαλογικό χαρακτήρα του γνήσιου έργου τέχνης.

Ποια όμως ήταν αυτή η ανεπανάληπτη προσωπικότητα που μαύλισε την ψυχή του συγγραφέα και συμπορεύθηκε ισότιμα μαζί με τις άλλες «μεγάλες ψυχές», τον Όμηρο, τον Νίτσε, τον Μπέρξονα και τον Βούδα στο μεγάλο ταξίδι της ζωής του;

Γιώργης κι όχι Αλέξης

Ο Ζορμπάς, το αληθινό όνομα του οποίου ήταν Γιώργης κι όχι Αλέξης, γεννήθηκε το 1865 στο Καταφύγι του Ν. Κοζάνης. Υπάρχουν ωστόσο αντικρουόμενες απόψεις που θεωρούν τον Κολινδρό του Ν. Πιερίας ως τόπο γέννησης του θρυλικού Ζορμπά. Ο πατέρας του ήταν ο Φώτης, που πήρε το όνομά του από το «ζορμπαλίκι», δηλαδή την παλικαριά και μητέρα του ήταν η Ευγενία του γένους Σπανού με την οποία θα αποκτήσει 4 παιδιά. Ήταν πολύ νέος ακόμα όταν χτύπησε την οικογένειά του μεγάλη συμφορά. Πέθανε η μητέρα του και λίγο αργότερα μια φοβερή αρρώστια αποδεκάτισε το κοπάδι της οικογένειας. Ο πατέρας του, μη μπορώντας να αντέξει τη συμφορά, θα ζητήσει καταφύγιο στο Άγιο Όρος όπου θα γίνει καλόγερος με το όνομα Φιλάρετος.

Ο Γιώργης θα εγκαταλείψει οριστικά το Καταφύγι και θα πάρει το δρόμο για τη Χαλκιδική. Είχε ακούσει για τα περίφημα Μαντεμοχώρια, όπου συμπατριώτες του Καταφυγιώτες είχαν εγκατασταθεί πολλά χρόνια πριν και δούλευαν στα μεταλλεία εξορύσσοντας πολύτιμα μεταλλεύματα από τα σπλάχνα του βουνού, όπως ασήμι, χαλκό, σίδηρο κ.λπ. Το 1887 βρίσκεται στο Ίσβορο (σημερινή Στρατονίκη), όπου και θα προσληφθεί από τον Ιωάννη Καλκούνη, επιχειρηματία από την Κάρυστο, που την εποχή εκείνη διαχειρίζεται τα μεταλλεία του Μαντεμ-λάκκου για λογαριασμό μιας γαλλικής εταιρίας. Εκεί θα ειδικευθεί σε όλες τις δουλειές του ορυχείου: μιναδόρος, ξυλοδέτης, ανιχνευτής μετάλλων κ.λπ. και θα έρθει σ’ επαφή με μια πανσπερμία εργατών, ποικίλων εθνικοτήτων, που αγωνίζονται για την επιβίωση, λιώνοντας μέταλλα στους 600 περίπου φούρνους της περιοχής.

Ο Γιώργης, όμως, βρίσκεται στον ανθό της νιότης. Είναι 22 χρονών παλικάρι, μελαψός, με ωραία αδρά χαρακτηριστικά, μαύρα μαλλιά με επιμελημένη χωρίστρα και στριφτό μουστάκι. Η ζωή τού επιφύλασσε πολλές εκπλήξεις για το μέλλον. Θα ερωτευθεί παράφορα τη 15χρονη κόρη του αφεντικού του, Ελένη Καλκούνη, θα την κλέψει και θα την φέρει στο Παλαιοχώρι, σ’ ένα από τα Μαντεμοχώρια της Χαλκιδικής. Εκεί, το ζευγάρι θα ζήσει τα πιο ευτυχισμένα και δημιουργικά χρόνια της ζωής του και θ’ αποκτήσει 8 παιδιά. Τα οικογενειακά βάρη όμως τον αναγκάζουν να εργαστεί ως σιδεράς και παράλληλα περιδιαβαίνει τα χωριά της Χαλκιδικής αναζητώντας πόρους για την επιβίωση. Δυστυχώς, το 1909 θα χάσει την πολυαγαπημένη του γυναίκα, όταν ακόμα τα παιδιά τους ήταν ανήλικα. και δεν ήταν αυτή η μόνη του ατυχία.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι που θα ακολουθήσουν το 1912-13 θα φέρουν κοσμογονικές αλλαγές στη Μακεδονία. Τα μεταλλεία θα κλείσουν και ο Ζορμπάς θα βρεθεί χωρίς δουλειά. Τότε αναγκάζεται να καταφύγει στο Άγιο Όρος όπου εργάζεται ως υλοτόμος στα κατάφυτα δάση του Άθωνα. Εκεί, θα συναντηθεί για πρώτη φορά με τον Νίκο Καζαντζάκη, το 1915, όταν ο συγγραφέας αναζητά εργάτες για τη μεγάλη επιχείρηση ξυλείας που ετοιμάζει. Η στενότερη όμως γνωριμία των δύο αντρών θα γίνει στην Πραστοβά της Μάνης το 1916 όταν ο Καζαντζάκης αποφασίζει να αναμειχθεί και πάλι σε επιχείρηση εκμετάλλευσης λιγνιτωρυχείου. Τότε θα προσλάβει τον Ζορμπά ως αρχιεργάτη και θα μείνει μαζί του έως το 1917. Σ’ αυτό το διάστημα η φιλία των δύο αντρών δένεται στενά και ακατάλυτα. Ο Ζορμπάς θα αποδειχθεί πολύτιμος συνεργάτης του Καζαντζάκη, «εξαίσιος φαγάς, πιοτής, δουλευταράς κι αλήτης», όπως τον χαρακτηρίζει ο συγγραφέας.

«H επιχείρηση του λιγνίτη πήγε κατά διαβόλου .Ο Ζορμπάς κι εγώ κάμαμε ότι μπορούσαμε για να φτάσουμε γελώντας παίζοντας ,κουβεντιάζοντας στην καταστροφή .Δεν σκάβαμε για να βρούμε λιγνίτη . Αυτό ήταν μια αφορμή για τους απλοϊκούς φρόνιμους ανθρώπους. “Μα εμείς αφεντικό ( μ΄ελεγε αφεντικό και γελούσε ) έχουμε άλλους , μεγάλους σκοπούς -ποιους μωρέ Ζορμπά” τον ρωτούσα. Σκάβουμε για να δούμε , λέει τι δαιμόνους έχουμε μέσα μας»

Η εκμετάλλευση του λιγνιτωρυχείου θα καταλήξει σε μεγάλη αποτυχία κι έτσι ο Καζαντζάκης θα εγκαταλείψει τη Μάνη και θα ταξιδέψει στην Ελβετία. Λίγο πριν την ανάληψη της αποστολής στον Καύκασο το 1919, ως διευθυντής του νεοσύστατου υπουργείου Περιθάλψεως, προσκαλεί τον Ζορμπά να πάρει μέρος στην αποστολή. «Αν έρθεις φεύγω, αν δεν έρθεις δεν φεύγω» είναι οι τελευταίες φράσεις της επιστολής του. Ο Ζορμπάς αποδέχεται την πρόσκληση και καταφθάνει στην Αθήνα έτοιμος για το μεγάλο ταξίδι. Αυτή θα είναι και η τελευταία ζωντανή επαφή των δύο αντρών. Μετά το τέλος αυτής της περιπέτειας, θα χωριστούν για πάντα. Δεν ξέχασαν όμως ποτέ ο ένας τον άλλον. Ο Ζορμπάς θα συνεχίζει τον άτακτο βίο του για να καταλήξει στη Σερβία ως ιδιοκτήτης ορυχείων, πρώτα στη Νις και ύστερα στα Σκόπια, όπου θα ζήσει μέχρι τον θάνατό του, το 1941.

Ο χρυσός σε προτεραιότητα

Το 2008 η Διεθνής Εταιρία Φίλων Ν. Καζαντζάκη, ανάμεσα στις δραστηριότητές της εντός και εκτός της Ελλάδας που στοχεύουν στην ανάδειξη και την προβολή του oικουμενικού έργου του Ν. Καζαντζάκη, έπραξε το αυτονόητο. Πρότεινε στους αρμόδιους φορείς του Δήμου Αριστοτέλη, τη δημιουργία “Στέγης – Πολιτισμού”, αφιερωμένη στην ξεχωριστή σχέση Ζορμπά – Καζαντζάκη με το Παλαιοχώρι στοχεύοντας στην ευεργετική για τον τόπο ανάδειξη αυτής της σχέσης καθώς και με την ευρύτερη περιοχή των περίφημων Μαντεμοχωρίων .

Το Παλαιοχώρι θα μπορούσε με την κατάλληλη υποστήριξη από την Τοπική Αυτοδιοίκηση , πολιτιστικών φορέων και την αμέριστη συμπαράσταση της ΔΕΦ Ν. Καζαντζάκη , να μετατραπεί σε παγκόσμιο κέντρο ενδιαφέροντος. Θεματικός άξονας της Στέγης , η προσωπικότητα του ανθρώπου Γιώργη Ζορμπά και η διαδικασία μετατροπής του σε σύμβολο και αρχέτυπο του ελεύθερου ανθρώπου καθώς και η σχέση του με τους τόπους την εξορυκτική δραστηριότητα που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα του , μέσα από την καθαρτήρια γλώσσα της Τέχνης , πλαισιωμένη από πλούσιο αρχειακό υλικό .

Ο πολιτισμός ως κυρίαρχος αναπτυξιακός πόρος 

Ολόκληρη η Χαλκιδική λόγω πυκνότητας και ποικιλομορφίας των πολιτιστικών της αγαθών αλλά και η σημασία που αυτά έχουν για την παγκόσμια κοινότητα , θα μπορούσε ν΄ αναδειχθεί σ΄ένα μοναδικό πολιτισμικό διαμέρισμα ένα παλίμψηστο συλλογικής μνήμης ,όπου το κεφάλαιο πολιτισμός , θα μετατρέπεται σε παραγωγικά δημιουργικά πεδία ήπιας ανάπτυξης ,κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα .

Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι η πολιτισμική κληρονομιά δεν είναι μια στατική έννοια συνδεδεμένη με το παρελθόν Το αντίθετο μάλιστα . σήμερα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της Ευρώπης Αποφέρει αναρίθμητα ,κοινωνικά περιβαλλοντικά ,οικονομικά οφέλη και σχετίζεται άμεσα με χιλιάδες θέσεις εργασίας. Όλοι θα πρέπει να εργαζόμαστε για να συνδράμουμε ώστε κοινότητες και πολίτες να επανακαλύψουν αυτήν την κληρονομιά , να την καταστήσουν μέρος της καθημερινότητάς τους , να την προστατεύσουμε από την κακοήθη επιθετικότητα του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου και προπαντός ,να τη διατηρήσουμε για τις μελλοντικές γενιές .

Δυστυχώς η πρότασή μας, παρά τις επαναλαμβανόμενες προσπάθειές μας, παραμένει ανενεργή. Στο «χρυσό βωμό» ξένων συμφερόντων καταληστεύονται οι αληθινοί θησαυροί της Χαλκιδικής : τα βουνά , τα αρχέγονα δάση , τα νερά , η γεωργία ,  η πολιτιστική ταυτότητα του τόπου , ακυρώνοντας τους πραγματικούς πόρους, για μια αειφόρο ανάπτυξη.

Οι αρχαίοι πρόγονοί μας που έζησαν και μεγαλούργησαν σ΄αυτόν τον ευλογημένο τόπο θεωρούσαν ύβρι προς την τάξη του Κόσμου τις καταστροφικές αλλοιώσεις , τις χωρίς μέτρο ανθρώπινες επεμβάσεις στο περιβάλλον , αφου κάθε στοιχείο ή φαινόμενο έχει καθορισμένη θέση και λειτουργία σ΄αυτόν .Ήταν αυτοί που εισήγαγαν την έννοια της ενθαλπίας δηλ. των απαιτούμενων χρόνων γένεσης και αποδόμησης κάθε συστατικού στο παιχνίδι των φυσικών κύκλων και τις ολέθριες επιπτώσεις από τις πραξεις εκείνες που δεν εναρμονίζονται με τους ενθαλπικούς χρόνους της μητέρας Φύσης . Στη γη του Αριστοτέλη επιχειρείται η ύβρις της μεταμοντέρνας εποχής μας για την οποία τρισμέγιστη θα είναι η ενοχή μας .Κι όχι μονάχα έναντι του εαυτού μας μα έναντι της μνήμης των περασμένων ,έναντι του μέλλοντος και έναντι όλων των λαών της οικουμένης .Δημ.Πικώνης , Γαίας ατίμωσις ,1954

Αυθόρμητα ζωντανεύει στο νού μου η σκέψη του Νίκου Καζαντζάκη σχετικά με το ελληνικό τοπίο . (…) ” το κάθε τοπίο το χουν αγιάσει οι Ελληνες με τους αγώνες τους . άναμέρισαν τα χόρτα ,τα χώματα ,τις πέτρες και βρήκαν βαθιά χωμένη δροσερή την ψυχή του . και στην ψυχή αυτή έδωκαν σώμα . πότε ένα χαριτωμένο ναό ,πότε ένα μύθο και πότε ένα ντόπιο χαρούμενο θεό ” (Αναφορά στον Γκρέκο )

Περιδιαβαίνοντας τους ελληνικούς τόπους ο μεγάλος στοχαστής συνειδητοποιεί πως ένας άνθρωπος που νοεί και αγαπά τον τόπο του δεν μπορεί πια να σεργιανίζει αμέριμνα «Η έννοια του χρέους της ηθικής ευθύνης προβάλλει επιτακτικά : Όποιος γεννηθηκε στην Ελλάδα χρέος έχει να συνεχίζει τον αιώνιο ελληνικό θρύλο». Η άστοργη μέχρι στιγμής αντιμετώπιση της πρότασής μας δεν μας αποθαρρύνει, δεν αδυνατίζει το όραμά μας. Είμαστε πεπεισμένοι πως ευημερία και ανάπτυξη δεν υπάρχει εκεί όπου απουσιάζει ο πολιτισμός.

* Η Γιούλη Ιεραπετριτάκη είναι ιστορικός – αρχαιολόγος, Εκπρόσωπος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων στη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική.