Θα μπορούσε ο Καρλ Μαρξ να ξαπλώσει στο ντιβάνι του Σίγκμουντ Φρόιντ και να συζητήσουν για τη σχέση της ταξικής πάλης και του ασυνείδητου; Μπορεί η ιστορία να μην χτίζεται με υποθέσεις, ωστόσο έχουν γίνει πολλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις για τη συνάφεια που μπορεί να έχει το έργο του Γερμανού φιλόσοφου με αυτό του Αυστριακού ψυχαναλυτή, που γεννήθηκαν με 38 χρόνια διαφορά, με τον πρώτο να βιώνει ως ενήλικας τις επαναστάσεις των μέσων του 19ου αιώνα και την Κομμούνα του Παρισιού και τον δεύτερο να πεθαίνει τρεις εβδομάδες μετά το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τον Σεπτέμβριο του 1939, έχοντας ζήσει την άνοδο του φασισμού, εξαιτίας του οποίου εγκατέλειψε τη Βιέννη για το Λονδίνο το 1938. Στη βρετανική πρωτεύουσα άφησε το 1883 την τελευταία του πνοή και ο Μαρξ, ο οποίος είχε απελαθεί το 1849 από την πρωσική κυβέρνηση.

Μαρξ και Φρόιντ επηρέασαν, ο καθένας με τη θεωρία και το έργο του, όσο λίγοι την ιστορία της ανθρωπότητας. Ο πρώτος ενέπνευσε πολιτικά και φιλοσοφικά διανοητές, πολιτικούς και λαούς, καθώς πάνω στη θεωρία του στηρίχτηκαν επαναστάσεις, με πιο καταλυτική την Οκτωβριανή του 1917, πολιτικές στρατηγικές και μια διαρκής συζήτηση για την πραγματική προοπτική των ιδεών του. Ο δεύτερος «αναστάτωσε» τον εσωτερικό μας κόσμο και όσους πίστευαν ότι ο ορθολογισμός στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ενσυνείδητη πλευρά των ανθρώπινων όντων. Ως πατέρας της ψυχανάλυσης, κατάφερε να την αναθρέψει και οι επίγονοί του να την εντάξουν στην καθημερινότητα των κοινωνιών των αναπτυγμένων χωρών. Το πιο ευανάγνωστο όμως κοινό τους χαρακτηριστικό είναι, όπως έχει αναφέρει ο Λουί Αλτουσέρ, ο συγκρουσιακός χαρακτήρας των θεωριών τους («Για τον Μαρξ και τον Φρόιντ, Θέσεις» – τριμηνιαία επιθεώρηση).

Η συγγενής καινοτομία και των δύο έγκειται στο γεγονός ότι κατάφεραν να εντάξουν σε μια θεωρία αντικείμενα που προϋπήρχαν, αλλά δεν είχαν μορφοποιηθεί θεωρητικά. Ο Μαρξ μπόρεσε να ερμηνεύσει την ιστορικο-κοινωνική εξέλιξη από τη σκοπιά των καταπιεσμένων -εν προκειμένω, του προλεταριάτου- και ο Φρόιντ να μιλήσει για το πώς θα προσεγγίσουμε τους «δαίμονες» που κρύβει η ανθρώπινη ψυχή, με τη θεωρία του να βρίσκει βάση στην αρχαιότητα, στους χρησμούς και σε ό,τι οδηγούσε σε ανθρώπινες συμπεριφορές που δεν μπορούσαν να εξηγηθούν με τη φυσιοκρατική αντίληψη. Ισως και τις δύο θεωρίες, της ταξικής πάλης και του ασυνείδητου, τις συνδέει ο υλισμός, με την έννοια, όπως επίσης αναφέρει ο Αλτουσέρ, ότι η ύπαρξη της πραγματικότητας βρίσκεται έξω από τη σκέψη και τη συνείδηση. Τα σχήματα διαλεκτικής του Φρόιντ μάλλον βρίσκονται πολύ κοντά σε αυτά του Μαρξ. Το επίσης κοινό είναι ότι και οι δύο θεωρίες αφορούν και καταλαμβάνουν πεδία στις κοινωνικές επιστήμες.

Ο Μαρξ είναι ο φιλόσοφος που με τα βιβλία του και κυρίως με το «Κεφάλαιο» (1867), με το οποίο είναι ταυτισμένος, ασκεί κριτική στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, αντιπαρέρχεται την αστική εκδοχή της ταξικής πάλης και με τα έντυπά του καλεί σε ξεσηκωμό τους απανταχού «κολασμένους», προσπαθώντας να κάνει τη φιλοσοφία πραγματικότητα, όπως διακήρυσσε. Ο Μαρξ κάνει επιστήμη που εκπροσωπεί το προλεταριάτο κι αυτό από μόνο του είναι ικανό να δημιουργήσει σφοδρούς πολέμιους, που φοβούνται την αλλαγή. Αντιτίθεται στη θετικιστική παράδοση και υποστηρίζει την κατάργηση ενός από τους πυλώνες της αστικής φιλελεύθερης δημοκρατίας, της ατομικής ιδιοκτησίας.

Ο Φρόιντ με το βιβλίο του «Η ερμηνεία των ονείρων», που δημοσιεύτηκε το 1899, έρχεται να διερευνήσει κάτι καθ’ όλα φανταστικό, αλλά εντελώς πραγματικό. Οι άνθρωποι βλέπουν όνειρα από τη γέννησή τους. Και τα όνειρα στη θεωρία του ερμηνεύονται ως εκπλήρωση μιας ασυνείδητης επιθυμίας, «η έκφραση της οποίας όμως λογοκρίνεται πριν γίνει συνειδητή και παραμορφώνεται με διάφορους μηχανισμούς, όπως η μετάθεση και η χρήση συμβόλων». Το βιβλίο βρήκε την αναγνώριση μόλις μία δεκαετία αργότερα, ενώ λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1905, θα «σοκάρει» με τις «Τρεις πραγματείες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας», προκαλώντας αντιδράσεις, αφού υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι γεννιούνται με σεξουαλικές ενορμήσεις.

Οι μεγάλοι διανοούμενοι και πρωτοπόροι έχουν το προτέρημα ή το «μειονέκτημα» να έχουν συνεχιστές της θεωρίας τους. Μαρξισμός και ψυχανάλυση βρήκαν άξιους συνεχιστές, αλλά και πολλούς αναθεωρητές, που ομνύουν στη σωστή προσαρμογή των θεωριών τους στο δικό τους ιστορικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι ή στη δική τους επιστημονική θεώρηση. Ο Μαρξ έχει ουκ ολίγους. Ο δε Φρόιντ πρόλαβε, μάλιστα, να ζήσει τη διάσπαση και τη διαφοροποίηση ομοτέχνων και συνοδοιπόρων του, όπως ο Αλφρεντ Αντλερ και ο Καρλ Γιουνγκ.

Στη μεταξύ τους αποδοχή πολλοί θεωρητικοί μαρξιστές προσδίδουν μεγάλη σπουδαιότητα και κοινωνική εμβέλεια στο έργο του Φρόιντ, ενώ ο Λέων Τρότσκι, σύμφωνα με τον Jacquy Chemouni, στο ερώτημα αν είναι ο Φρόιντ συμβατός με τον Μαρξ απαντά: «Βέβαια, καταλαβαίνετε. Πρόκειται για τα ερωτήματα τα οποία ο Μαρξ δεν είχε διερευνήσει. Για τον Φρόιντ η κοινωνία είναι κάτι το απόλυτο, με μια μικρή διαφοροποίηση στο Μέλλον μιας αυταπάτης· έχει την αφηρημένη μορφή του καταναγκασμού. Πρέπει να διεισδύσουμε στην ανάλυση της κοινωνίας αυτής» (Αρχείο Ενθεμάτων, «Ο Τρότσκι και η ψυχανάλυση»).

Οι θεωρίες του Μαρξ και του Φρόιντ, όπως έχει εύστοχα ειπωθεί, είναι αληθινές και γι’ αυτό επικίνδυνες. Η δε απήχησή τους τις στοχοποίησε ακόμη περισσότερο. Κι εδώ υπάρχει, όπως γράφει και ο Αλτουσέρ, μια ανάλογη φράση που εκστόμισε ή έγραψε ο καθένας τους. Ο Φρόιντ ταξιδεύοντας στην Αμερική είχε δηλώσει ότι «σας φέρνουμε την πανούκλα», ενώ στο ίδιο μήκος κύματος, πολύ νωρίτερα, είχε χαρακτηρίσει το «Κεφάλαιο» ως «το φοβερότερο βλήμα που εκτοξεύτηκε στα κεφάλια των αστών». Και ο Φρόιντ, πάντως, που σήμερα συμπληρώνονται 162 χρόνια από τη γέννησή του, και ο Μαρξ -στις 5 Μαΐου συμπληρώθηκαν τα διακόσια χρόνια από τη δική του γέννηση-, είτε με την «πανούκλα» της ψυχανάλυσης είτε με το «βλήμα» της ταξικής πάλης ακόμα αγωνίζονται να απελευθερώσουν τον άνθρωπο…

Πηγή: Νέα Σελίδα