Απαράδεκτη από την αρχή ώς το τέλος η εκπομπή «Φονικά Μυστικά» της Άννας Δρούζα στο Mega την περασμένη Τρίτη το βράδυ. Η γνωστή για την επιτυχία της “φραπελιάς” τηλεπερσόνα δεν μετακινήθηκε στο ελάχιστο από το γνωστό από τα παλιά προφίλ εκπομπής, επικεντρωμένης σε κοινωνικά προβλήματα, τα οποία προσεγγίζει με τον πιο αδόκιμο τρόπο. Με κορυφαία βέβαια, τότε, την εκπομπή για τη θεραπεία των καρκινοπαθών με αλεσμένα φύλλα ελιάς, που δημιουργούν τη… γνωστή φραπελιά!

Η εκπομπή «Φονικά μυστικά» παρουσιάζει το ιστορικό διαφόρων εγκλημάτων από το παρελθόν, στα οποία μάλιστα παρέχει και ερμηνευτικό πλαίσιο: πώς έγινε το έγκλημα, γιατί έγινε, τι λέει ο δράστης, τι λέει το περιβάλλον του θύματος, τι λένε οι «ειδικοί». Αν και η περιγραφή μπορεί να φαίνεται ενδιαφέρουσα, το αποτέλεσμα προσεγγίζει την αθλιότητα. Η εκπομπή της περασμένης Τρίτης επαναφέρει όλο το τρας της TV των 1990 και των 2000 μέσα από την ιστορία ενός ατόμου με βαριά ψυχική ασθένεια που σκότωσε και τεμάχισε τη γυναίκα του. Παρουσιάζει την ιστορία, μαρτυρίες συγγενών, οικείων και ειδικών και προσεγγίζει δήθεν με «ευαισθησία», αλλά και με μια διάθεση “να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους”. Η εκπομπή παραβίασε σχεδόν κάθε κανόνα δεοντολογίας για τους ψυχικά πάσχοντες και αναμάσησε κάθε δυνατό στερεότυπο. Μέσα σε μία ώρα κατάφερε να στιγματίσει τους ψυχικά ασθενείς ως επικίνδυνους, να εκθέσει σε δημόσια θέα τον δράστη, έναν άρρωστο άνθρωπο που δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί την εικόνα του και να μπερδέψει στοιχεία δραματοποίησης μαζί με αληθινές μαρτυρίες, χωρίς αυτά τα δύο να μπορούν εύκολα να ξεχωρίσουν στα μάτια του τηλεθεατή.

Για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις των ψυχικά ασθενών μέσα από τα media, την αναπαραγωγή στερεοτύπων και τον κοινωνικό στιγματισμό μίλησε στην “Αυγή” της Κυριακής η πανεπιστημιακός – εγκληματολόγος Αφροδίτη Κουκουτσάκη.

Συνέντευξη στην Αγγέλα Νταρζάνου

* Ποια είναι η εικόνα του ψυχικά ασθενούς σήμερα στα ΜΜΕ με αφορμή και την επίμαχη εκπομπή;

Θα έλεγα μάλλον «πού είναι η εικόνα του ψυχικά ασθενούς στα ΜΜΕ», καθώς αυτό το οποίο αναπαράγεται δεν είναι ο ψυχικά ασθενής, αλλά το στίγμα του, δεν είναι ο ασθενής αλλά η νόσος, δεν είναι ο άνθρωπος / φορέας δικαιωμάτων, αλλά μια αποανθρωποποιημένη εικόνα επικίνδυνου όντος.

* Τι είδους ζημιά προκαλούν οι εκπομπές τύπου «Φονικά μυστικά» της Άννας Δρούζα. Αφενός μεν στην υπόθεση των ψυχικά ασθενών αλλά και στον μέσο τηλεθεατή – πολίτη που, τις παρακολουθεί.

Η συγκεκριμένη εκπομπή μπορεί να μοιάζει ακραία, αλλά είναι ένα «ειλικρινές» παράδειγμα αυτού που υπολανθάνει στον λόγο των ΜΜΕ: μια καθαρή εικόνα τόσο χοντροκομμένη, με τις υποδηλωτικές σκηνές, την υποβλητική μουσική, τις μονταρισμένες μαρτυρίες και τον λόγο των «ειδικών» που θα επικυρώσουν επιστημονικά την εικόνα της επικινδυνότητας. Η αφήγηση δεν αποκρύπτει τίποτα από τις διαδικασίες αναπαράστασης ενός προβλήματος με όρους ταινίας θρίλερ, όπου ξετυλίγεται ένας ιδεολογικός λόγος που δίνει υπόσταση σε συλλογικούς φόβους απέναντι στην “άλογη βία” και στα ανύποπτα θύματά της.

Γενικότερα, λοιπόν, ο λόγος για τον «επικίνδυνο ψυχικά ασθενή» αφενός μεν νομιμοποιεί κοινωνικά την απομάκρυνσή του από το κοινωνικό σώμα με όρους ασφάλειας και όχι θεραπείας και αφετέρου, επηρεάζει και τις ίδιες τις συνθήκες θεραπείας, τον παγιωμένο αντιθεραπευτικό χαρακτήρα πρακτικών και διαδικασιών.

Δεν είναι μη αναμενόμενη η προσέγγιση, καθώς αυτό το «σκοτεινό» κομμάτι της ψυχικής νόσου μοιάζει να μην απασχολεί την κοινωνία παρά μόνο με όρους επικινδυνότητας, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνει και η απουσία του από τον δημόσιο λόγο, με εξαίρεση τραγικές περιπτώσεις όπως αυτή των εγκλείστων σε ψυχιατρείο που κάηκαν ζωντανοί όταν εκδηλώθηκε πυρκαγιά στο χώρο που κρατούνταν.

* Με ποιον τρόπο αναπαράγονται από τα ΜΜΕ και ειδικότερα από την τηλεόραση τα στερεότυπα για τους ψυχικά ασθενείς;

Τα ΜΜΕ δεν είναι πρωταρχικοί φορείς κατασκευής των στερεοτύπων. Τα στερεότυπα, εν προκειμένω για την ψυχική ασθένεια, δημιουργούνται κυρίως μέσα από τη θεσμική διαχείριση προβληματικών καταστάσεων και τις απόψεις των φορέων ειδικής γνώσης. Με δυο λόγια, από τις λεγόμενες δημοσιογραφικές «πηγές»: πολιτικούς, θεσμούς της ψυχικής υγείας, «ειδικούς», ποινικό σύστημα, αστυνομία. Οι πηγές αυτές έχουν μια συστηματικά δομημένη μεγαλύτερη πρόσβαση στα ΜΜΕ και οι οπτικές τους ορίζουν το πρόβλημα.

Με αφορμή τη συγκεκριμένη εκπομπή, ως ακραίο, αλλά καθαρό παράδειγμα, μπορούμε να δούμε τη λειτουργία των ΜΜΕ να ορίζουν την πραγματικότητα στην οποία αναφέρονται. Να μην την αντανακλούν, να την ορίζουν. Το μιντιακό μήνυμα, όπως λέει η Γκαίη Τάκμαν, είναι σαν ένα παράθυρο που, όπως κάθε παράθυρο, έχει ένα πλαίσιο το οποίο ορίζει αλλά και περιορίζει τη θέαση των γεγονότων. Το πλαίσιο αυτό είναι η γραμμή, η πολιτική κάθε επικοινωνιακού οργανισμού. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η πολύπλοκη και πολύπλευρη πραγματικότητα της συγκεκριμένης υπόθεσης ανασυντέθηκε με άξονα την επικινδυνότητα γύρω από την οποία δομήθηκε η αφήγηση της ιστορίας.

* Για ποιον λόγο λειτουργούν με στερεότυπα τα media; Είναι σύμφυτο με τη λειτουργία τους ή μπορεί να αναστραφεί;

Είναι δομικό στοιχείο των ΜΜΕ η στερεότυπη, απλουστευτική αφήγηση των γεγονότων στο ιδίωμα του κοινού στο οποίο απευθύνονται. Επίσης, έχουν μια γενικότερη τάση να συνδυάζουν πρακτικές προσωποποίησης και δραματοποίησης, που ευνοεί την αναπαραγωγή στερεοτύπων. Η τάση είναι να μην αμφισβητούν, να μην υπονομεύουν τους κυρίαρχους ορισμούς και ερμηνείες της πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον Στίουαρτ Χολ, «η στιγμή της κατασκευής της είδησης είναι η στιγμή της εγγραφής της σ’ έναν πολιτισμικό χάρτη, σ’ έναν χάρτη κοινωνικών νοημάτων στον οποίο προϋποτίθεται ότι έχει πρόσβαση το κοινό και τον συμμερίζεται».

* Με ποιον τρόπο θα μπορούσε να συμβάλει η επιστημονική κοινότητα στην ανάδειξη του προβλήματος των ψυχικά ασθενών; Πρέπει να συνδράμει τέτοιου είδους εκπομπές ή να απέχει;

Ειδικά κατά τις τελευταίες δεκαετίες, στο σώμα του ψυχικά ασθενή και κυρίως του ψυχικά ασθενή εγκληματία ξαναρχίζουν να εγγράφονται διαγνώσεις και προγνώσεις επικινδυνότητας, περισπούδαστες μελέτες για τους λόγους που αυτό το κύτταρο της κοινωνίας βγήκε ελαττωματικό. Ένας βιολογικός ντετερμινισμός, λοιπόν, ο οποίος αφενός μεν είναι καθησυχαστικός γιατί βάζει σαφείς διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στον νοσούντα και τον υγιή και αφετέρου τροφοδοτεί τον λόγο και τις πρακτικές περί δομικής επικινδυνότητας για την οποία οι λύσεις είναι κατασταλτικές (για παράδειγμα, η βία των καθηλώσεων). Προφανώς, και στην υπηρεσία της αντικειμενικής ενημέρωσης, ο εναλλακτικός λόγος που εστιάζει στον άνθρωπο και στα δικαιώματά του και όχι στη νόσο, δεν λείπει. Αλλά ενταγμένος στα συνολικά συμφραζόμενα, εμφανίζεται ως παράδοξος ή ανορθολογικός, καθώς οι κυρίαρχες απόψεις πατούν πάνω σε θεμελιωμένες αντιλήψεις του κοινού και πείθουν μέσα από την επανάληψή τους. Καθώς, όμως, ο εναλλακτικός λόγος δεν λείπει, αυτό που μένει να ευχηθούμε είναι να καταφέρει να παγιώσει τη θέση του στον δημόσιο χώρο.

Πηγή: Η Αυγή