Με στρογγυλή τράπεζα αλλά και προβολές ταινιών άρχισε χθες, Πέμπτη το αφιέρωμα με θέμα «Ο ελληνικός εμφύλιος στην οθόνη», που διοργανώνει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος σε συνεργασία με τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και το τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΕΜΜΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών, στη μνήμη του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Γράφει η Φ. Λαμπρίδη.

Ads

 
Το εκτενές αυτό αφιέρωμα που πραγματοποιείται για πρώτη φορά στη χώρα μας, επιχειρεί να καλύψει ένα κενό. Φιλοδοξεί σε μια ολοκληρωμένη και καθόλα αντιπροσωπευτική παρουσίαση των κινηματογραφικών εγγραφών που σήμερα διαθέτουμε για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. Έχοντας ως αφετηρία τις αρχικές καταγραφές, που προώθησε την εποχή της σύγκρουσης, με τη μορφή επικαίρων και μικρών ενημερωτικών ταινιών, η προπαγάνδα των δύο αντίπαλων στρατοπέδων, το αφιέρωμα εκτείνεται στην επισκόπηση της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής επί έξι και πλέον δεκαετίες. Αποσκοπεί έτσι σε μια νέα ανάγνωση των τρόπων με τους οποίους ο ελληνικός κινηματογράφος ενσωμάτωσε και διαπραγματεύτηκε την εμφύλια σύγκρουση, χρησιμοποιώντας άλλοτε τη μυθοπλασία και άλλοτε, όπως τα τελευταία κυρίως χρόνια, το δημιουργικό ντοκιμαντέρ, όπως σημειώνουν οι επιμελήτριες Μαρία Κομνηνού και Ιωάννα Παπαθανασίου.
 
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, συγκεντρώνουν δύο ταινίες που εντοπίστηκαν στην Ταινιοθήκη της Σερβίας, στο Βελιγράδι, και προβάλλονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα στο πλαίσιο του αφιερώματος. Η πρώτη, Τα ελληνόπαιδα (Grčka Deca, 1948) του Radivoje Lola Đukić περιγράφει την υποδοχή ελληνοπαίδων στο προσφυγικό κατάλυμα στη Bela Crkva. Γυρισμένη την ίδια περίπου εποχή με την ταινία «Η αλήθεια για τα παιδιά της Ελλάδος» (1948) των Μάνου Ζαχαρία και Γιώργου Σεβαστίκογλου, η ταινία αποτελεί την εκδοχή της γείτονος και συμμάχου του Δημοκρατικού Στρατού Γιουγκοσλαβίας και επομένως συνιστά μια ακόμη απάντηση στις ελληνικές κυβερνητικές θέσεις περί του παιδομαζώματος.

 
Πόσο θαρραλέα έχει γίνει όμως η καταγραφή της περιόδου του εμφυλίου δεδομένου ότι για αρκετά χρόνια ήταν θέμα ταμπού;
 
«Δεν μπορεί να απαντήσει κανείς με ευκολία στην ερώτηση. Για καιρό ο εμφύλιος ήταν πράγματι ένα θέμα ταμπού για όλους» λέει στο tvxs η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Πέπη Ρηγοπούλου η οποία συμμετείχε στη χθεσινή εναρκτήρια εκδήλωση.
 
«Όταν πριν τη Χούντα ο Θεοδωράκης τόλμησε να μιλήσει για τον εμφύλιο με την μουσική παράσταση «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού», λέγοντας ότι όσοι σκοτώθηκαν ήταν αδέλφια, του επιτέθηκαν και από τις δύο πλευρές. Η Χούντα χρησιμοποίησε προπαγανδιστικά τον εμφύλιο. Μετά τη Χούντα η άλλη πλευρά, η αριστερά, εκφράστηκε μέσα από πολύ σημαντικές ταινίες. Για κάποιες από αυτές ωστόσο μπορούμε να πούμε ότι ακόμα και όταν τις χαρακτήριζε αισθητική αρτιότητα, διακρίνονταν είτε για υπεραπλούστευση και πολιτική μονομέρεια, είτε για εύστοχη και έντιμη αξιοποίηση στοιχείων που όμως δεν έφταναν να δώσουν παρά και πάλι το δράμα κάποιων από την μια μόνον πλευρά. Το ίδιο και κάποιες ταινίες από την μη κομμουνιστική είτε και αντικομμουνιστική πλευρά, ακόμα και όταν ήταν ειλικρινείς, δεν μπόρεσαν να συλλάβουν κάτι περισσότερο από αποσπασματικές πραγματικότητες. Βήματα θάρρους και αλήθειας έχουν οπωσδήποτε γίνει όμως αντί να επιβραβευθούν δημιούργησαν σε σημαντικό βαθμό- ευτυχώς όχι πάντα- ακραίες και αρτηριοσκληρωτικές αντιδράσεις. Και μάλιστα όχι μόνον από δεδηλωμένους νεοσταλινικούς, αλλά και από συστημικούς δημοσιογράφους, που προφανώς θεωρούν ότι λίγος σταλινισμός βοηθά να ξεχαστεί η ενθουσιώδης σύμπλευσή τους με το σύστημα. Σε κάθε περίπτωση η μυθοπλαστική αντιμετώπιση του εμφυλίου χρειάζεται θάρρος και ακόμη περισσότερο θάρρος. Ενώ οι ταινίες ντοκουμέντου έχουν ήδη καταγράψει εξαιρετικά πολλές πτυχές του» σημειώνει.
 
«Ο εμφύλιος αποσιωπάται τα πρώτα χρόνια και μετά θέτει ένα μεγάλο άξονα για τη συγκρότηση αφηγήσεων. Εισάγεται καθυστερημένα ως θέμα στον ελληνικό κινηματογράφο όμως δεν αποτελεί αφορμή για να ανανεωθεί η κινηματογραφική γραφή. Στον νέο ελληνικό κινηματογράφο όμως με προεξέχοντα τον Θόδωρο Αγγελόπουλο αλλά και το πρώτο έργο της τριλογίας του Βούλγαρη φαίνονται τα πρώτα δείγματα ανανέωσης της κινηματογραφικής γραφής»  λέει στο tvxs η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μαρία Κομνηνού. «Η γενιά της απομυθοποίησης μετά, του Κώστα του Βρετάκου, του Σιοπαχά, του Ψαρά, του Σερντάρη μετά… δίνει ενδιαφέρουσες εκδοχές. Οι δημιουργοί αυτοί είχαν την πολυτέλεια να μην το αντιμετωπίσουν σαν θέμα ταμπού και να φωτίσουν κι άλλες πλευρές αυτής της εθνικής τραγωδίας».

Η Πέπη Ρηγοπούλου υπογραμμίζει ότι η περίοδος του εμφυλίου δεν έχει εν πολλοίς τυπωθεί στην συλλογική μας συνείδηση παρά ως μονομερές θραύσμα, που καταλαβαίνει πεισματικά το δίκιο μόνο της μιας πλευράς, αυτής στην οποία πραγματικά είτε προσχηματικά δηλώνει ότι ανήκει ο καθένας.
 
«Ακόμα και ο όρος εμφύλιος δεν είναι κατακτημένος. Υπάρχουν ακροδεξιοί και νοσταλγοί της δικτατορίας που επιμένουν στον όρο “συμμοριτοπόλεμος”. Και βέβαια υπάρχουν αυτοί που αρνούνται από άγνοια είτε από εμπάθεια και υποκρισία ότι υπήρξαν η φρίκη της Μακρονήσου αλλά και η φρίκη του Μπούλκες. Κάτι ακόμα πιο σημαντικό, ο εμφύλιος είναι το μέγα απωθημένο της συλλογικής συνείδησής μας, και το απωθημένο απειλεί πάντα να επιστρέψει ως νόσος και σύμπτωμα. Όποιος αρνείται να δει τον εμφύλιο, κινδυνεύει να τον αναπαραγάγει, όχι μόνον συμβολικά αλλά και πραγματικά, κάτι που πρέπει να αγωνιστούμε για να μην ξανασυμβεί. Θα ήταν νομίζω απαραίτητο ιδιαίτερα γι’ αυτούς που θεωρούν τους εαυτούς τους  διαδόχους των δύο στρατόπεδων  να δουν συγχρόνως μια σειρά από πράγματα: π.χ. πρώτον Τον επονείδιστο ρόλο των ξένων που με πράξεις και παραλείψεις παραδείγματος χάρη παραλείποντας να ανακοινώσουν τις συμφωνίες της Γιάλτας)  έσπρωξαν  τα πράγματα στην σφαγή για να καθαρίσουν το μεταπολεμικό τοπίο που κατασκεύασαν. Για τους ξένους ο εμφύλιος ήταν δώρο και με δραματικά σημερινή ορολογία μας έκανε από εκεί που κυριολεκτικά μας χρωστούσαν, οφειλέτες, δεύτερον το ότι στον ελληνικό και σε κάθε άλλο εμφύλιο, και κάθε πόλεμος είναι με μία έννοια εμφύλιος, υπήρξαν ήρωες και καθάρματα από κάθε πλευρά και επίσης ότι ο λαός που αλληλοσφάχτηκε ανήκε και  στις δύο πλευρές. Και τρίτον ότι υπήρξαν και πολλοί που αρνήθηκαν να πάρουν μέρος στην αδελφοκτονία και αυτοί δεν έπραξαν υποχρεωτικά έτσι από δειλία» καταλήγει.

 
Στην Ελλάδα της πρωτοφανούς κρίσης έχει κάτι σημαντικό να προσφέρει στον θεατή μία εκ νέου ανάγνωση της περιόδου του εμφυλίου;
 
Η καθηγήτρια Μαρία Κομνηνού και επιμελήτρια του αφιερώματος απαντάει θετικά.
 
«Είναι ένας από τους λόγους που επιλέξαμε να κάνουμε το αφιέρωμα. Είναι τώρα η στιγμή να ξαναδούμε αυτό το πλούσιο υλικό. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ευριπίδης γράφει τις Τρωάδες μετά τον πελοπονησιακό πόλεμο. Αν υπάρχει επίγνωση , οι μεγάλες συμφορες μπορούν ν’αποτελέσουν πεδίο για εθνική ανασυγκρότηση. Αυτό είναι μια ευχή. Ας ελπίσουμε να μετουσιωθεί και σε πράξη» σημειώνει.
 
«Ασφαλώς και χρειάζεται στην σημερινή κρίση να καταλάβουμε έντιμα και διεισδυτικά το τι συνέβη στον εμφύλιο» επισημαίνει, μιλώντας στο tvxs η Πέπη Ρηγοπούλου.
 
«Γιατί, για να μιλήσω με ψυχαναλυτικούς όρους αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια ψυχαναλυτική παλινδρόμηση που θα φέρει την κάθαρση και όχι μια νέα απώθηση που θαμας οδηγήσει στην ψυχαναγκαστική και αυτοκτονική επανάληψη της φρίκης σε ακόμη χειρότερη μορφή. Σε μια εποχή όπου το καπιταλιστικό σύστημα γίνεται ακόμα πιο φονικό καθώς καταρρέει  πρέπει να βρούμε το σθένος ώστε ο αγώνας από τον οποίο έχουμε ανάγκη να μην γίνει ποτέ ξανά εμφύλιος πόλεμος, ιδιαίτερα και στον βαθμό που θα είναι ταξικός».

 
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΒΟΛΩΝ
 
ΠΕΜΠΤΗ 09/02
ΑΙΘΟΥΣΑ Α
Είσοδος με προσκλήσεις
19.30 Στρογγυλή τράπεζα «Ο ελληνικός εμφύλιος στην οθόνη: η μυθοπλασία»
Είσοδος με προσκλήσεις      
21.30 «Οι Κυνηγοί» Θόδωρος  Αγγελόπουλος 165΄ Προλογίζει η Εύα Κοταμανίδου
  
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 10/02
ΑΙΘΟΥΣΑ Α
17.30 Οι παράνομοι Νίκος Κούνδουρος 92΄
19.15 Χάππυ Νταίη Παντελής Βούλγαρης 100′, Προλογίζει η Μαρία Κομνηνού
21.00 Ο Μεγαλέξαντρος Θόδωρος Αγγελόπουλος 210΄
        
ΑΙΘΟΥΣΑ Β
20.00 Ο νέος Παρθενώνας Ομάδα των 4 74’
22.00 Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου 1: Αθήνα-Το μήλον της έριδοςΡοβήρος Μανθούλης  52΄
 
ΣΑΒΒΑΤΟ 11/02
ΑΙΘΟΥΣΑ Α
18.00 Η κάθοδος των εννέα Χρίστος Σιοπαχάς 125΄
20.15 Ο Θίασος Θόδωρος  Αγγελόπουλος 230΄ Προλογίζει η Αντουανέττα Αγγελίδη
 
ΑΙΘΟΥΣΑ Β
20.00 Άλλος δρόμος δεν υπήρχε Σταύρος Ψυλλάκης 87’
22.00 Μακρόνησος Ηλίας Γιαννακάκης – Εύη Καραμπάτσου 90’
 
ΚΥΡΙΑΚΗ 12/02
ΑΙΘΟΥΣΑ Α
17.00 Ελένη Peter Yates 114΄ Ελεύθερη είσοδος
19.00 Τα παιδιά της Χελιδόνας Κώστας Βρεττάκος 118΄
21.00 Τριλογία: Το λιβάδι που δακρύζει Θόδωρος Αγγελόπουλος 170΄
 
ΑΙΘΟΥΣΑ Β
20.00 Η ζωή στους βράχους Αλίντα Δημητρίου 98’
22.00 Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου 2: Με τα παραδοθέντα όπλα παρά πόδαΡοβήρος Μανθούλης  52΄

ΔΕΥΤΕΡΑ 13/02

ΑΙΘΟΥΣΑ Α
17.30 Ούλοι εμείς εφέντη Λεωνίδας Βαρδαρός105΄
19.30 Στρογγυλή τράπεζα «Ο ελληνικός εμφύλιος στην οθόνη: ντοκιμαντέρ και αρχειακά τεκμήρια»
Είσοδος με προσκλήσεις
21.15 Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος Ροβήρος Μανθούλης55’
          Τα ελληνόπαιδα Radivoje Lola Đukić 21΄
          Η αλήθεια για τα παιδιά της ΕλλάδοςΜάνος Ζαχαρίας 26΄
          Αδελφική βοήθεια Trajče Popov- Žorž Skrigin 23΄
          Ελληνικός εμφύλιος: ψηφιακά αρχειακά τεκμήρια40΄
 
ΑΙΘΟΥΣΑ Β
20.00 Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου 3: Τρούμαν εναντίον Μάρκου Ροβήρος Μανθούλης  52΄
21.30 Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου 4: Κλιμάκωση ψυχρού & θερμού πολέμου Ροβήρος Μανθούλης  52΄
 
ΤΡΙΤΗ 14/02

ΑΙΘΟΥΣΑ Α
17.45 Τα χρόνια της θύελλας Νίκος Τζίμας 113΄
19.45 Γράμμος Ηλίας Μαχαίρας 114’
21.45  Ψυχή βαθιά Παντελής Βούλγαρης  130΄
 
ΑΙΘΟΥΣΑ Β
20.00 Καπετάν Κεμάλ, ο σύντροφος Φώτος Λαμπρινός 72’
22.00 Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου 5: Ύστατη αδελφοκτονία Ροβήρος Μανθούλης  52΄
 
ΤΕΤΑΡΤΗ 15/02

ΑΙΘΟΥΣΑ Α
17.45 Βασιλική Βαγγέλης Σερντάρης 135΄
20.00 Καραβάν Σαράι Τάσος Ψαρράς 115΄
22.00 Πέτρινα χρόνια Παντελής Βούλγαρης 135΄
 
ΑΙΘΟΥΣΑ Β
20.00 Εμφύλιος λόγος Διαμαντής Λεβεντάκος74΄
22.00 Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου 6: Η αρχή του τέλουςΡοβήρος Μανθούλης  52΄