Το τροπικό δάσος του Αμαζονίου είναι μια τεράστια έκταση, διπλάσια από το μέγεθος της Ινδίας και εκτείνεται σε οκτώ χώρες.

Αποτελεί κρίσιμη δεξαμενή άνθρακα για το κλίμα, διαθέτει περίπου το 20% των παγκόσμιων αποθεμάτων γλυκού νερού και διαθέτει εκπληκτική βιοποικιλότητα, συμπεριλαμβανομένων 16.000 γνωστών ειδών δέντρων.

Αλλά οι κυβερνήσεις την έχουν ιστορικά θεωρήσει ως μια περιοχή προς αποικισμό και εκμετάλλευση, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τη βιωσιμότητα ή τα δικαιώματα των αυτόχθονων πληθυσμών της.

Τώρα, καθώς οι κυβερνήσεις αυτές προσπαθούν να πατάξουν τη δυτική «κουλτούρα» εξόρυξης πόρων, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και περιβαλλοντικών εγκλημάτων, η διασυνοριακή συνεργασία είναι απαραίτητη.

Αυτός ήταν ένας από τους κύριους στόχους της διήμερης Συνόδου Κορυφής για τον Αμαζόνιο που ξεκίνησε την Τρίτη (8.8) στο Μπελέμ, όπου η Βραζιλία -μεταξύ άλλων- φιλοξένησε φορείς χάραξης πολιτικής προκειμένου να συζητηθεί το πώς θα αντιμετωπιστούν οι τεράστιες προκλήσεις της προστασίας ενός κρίσιμου πόρου για την ανάσχεση των χειρότερων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Η Σύνοδος Κορυφής του Οργανισμού του Συμφώνου Συνεργασίας του Αμαζονίου (ACTO) ενέκρινε αυτό που η διοργανώτρια χώρα Βραζιλία αποκάλεσε «νέα και φιλόδοξη κοινή ατζέντα» για τη διάσωση του τροπικού δάσους, ενός κρίσιμου ρυθμιστικού παράγοντα κατά της κλιματικής αλλαγής, το οποίο, όπως προειδοποιούν οι ειδικοί, ωθείται στα πρόθυρα της κατάρρευσης.

Βολιβία, Βραζιλία, Κολομβία, Ισημερινός, Γουιάνα, Περού, Σουρινάμ και Βενεζουέλα κατέληξαν σε ένα κοινό κείμενο, τη λεγόμενη Διακήρυξη του Μπελέμ, για την καταπολέμηση της καταστροφής των δασών, χωρίς ωστόσο να λείπουν οι επιδιώξεις κάθε χώρας για την αποψίλωση των δασών.

Ο οδικός χάρτης διαβεβαιώνει τα δικαιώματα και την προστασία των αυτοχθόνων, ενώ περιγράφει τη συνεργασία των χωρών σε θέματα διαχείρισης των υδάτων, υγείας, κοινών διαπραγματευτικών θέσεων στις συνόδους κορυφής για το κλίμα και βιώσιμης ανάπτυξης.

Η διακήρυξη καθιερώνει επίσης ένα επιστημονικό όργανο που θα συνεδριάζει ετησίως και θα συντάσσει έγκυρες εκθέσεις σχετικά με το τροπικό δάσος του Αμαζονίου, όπως η Διεθνής Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή των Ηνωμένων Εθνών.

Ωστόσο, η σύνοδος κορυφής δεν ικανοποίησε τα πιο τολμηρά αιτήματα των περιβαλλοντολόγων και των ομάδων των ιθαγενών, μεταξύ των οποίων η δέσμευση όλων των χωρών μελών να υιοθετήσουν τη δέσμευση της Βραζιλίας να τερματίσει την παράνομη αποψίλωση των δασών έως το 2030 και τη δέσμευση της Κολομβίας να σταματήσει τις νέες πετρελαϊκές έρευνες.

Επίσης, δεν ορίστηκε προθεσμία για τον τερματισμό της παράνομης εξόρυξης χρυσού, αν και οι ηγέτες συμφώνησαν να συνεργαστούν για το θέμα αυτό, και δεν συμπεριέλαβε κοινές δεσμεύσεις για μηδενική αποψίλωση των δασών έως το 2030.

Ποιες είναι οι κύριες περιβαλλοντικές απειλές για τον βιότοπο του Αμαζονίου;

Η αποψίλωση των δασών κατέχει την πρώτη θέση. Ο βιότοπος του Αμαζονίου έχει χάσει περισσότερα από 211 εκατομμύρια στρέμματα, δηλαδή περίπου το 13% της αρχικής του έκτασης, σύμφωνα με την παρακολούθηση του Συμφώνου για τον Αμαζόνιο των Άνδεων.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της καταστροφής έχει συντελεστεί τον τελευταίο μισό αιώνα, με τη Βραζιλία – όπου βρίσκονται τα δύο τρίτα του τροπικού δάσους – να είναι ο κύριος ένοχος.

Η κτηνοτροφία και οι καλλιέργειες σόγιας έχουν επεκταθεί δραματικά χάρη στη νέα τεχνολογία, τους αυτοκινητόδρομους και την παγκόσμια ζήτηση για σιτηρά και βοδινό κρέας. Ελέγχονται κυρίως από εποίκους ευρωπαϊκής καταγωγής που μετανάστευσαν από άλλα μέρη της χώρας, με την κτηνοτροφία και τη γεωργία να έχουν αναδιαμορφώσει την τοπική κουλτούρα σε πτυχές που κυμαίνονται από τη διατροφή των ανθρώπων μέχρι τη μουσική τους.

Πουθενά η καταστροφή δεν είναι πιο σαρωτική από ό,τι στην πολιτεία Πάρα της Βραζιλίας, όπου η πρωτεύουσα είναι η Μπελέμ.

Το 41% της αποψίλωσης των δασών στον Αμαζόνιο της Βραζιλίας έχει γίνει στην πολιτεία Πάρα, όπου έχει μετατραπεί τόση γη για να εκτρέφονται περίπου 27 εκατομμύρια βοοειδή, ώστε είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου μεταξύ των πολιτειών της Βραζιλίας, σύμφωνα με το Παρατηρητήριο για το Κλίμα, ένα δίκτυο περιβαλλοντικών μη κερδοσκοπικών ομάδων.

Οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην Πάρα είναι οι μεγαλύτερες συγκριτικά με οποιαδήποτε χώρα με τροπικό δάσος του Αμαζονίου.

Άλλες περιβαλλοντικές απειλές είναι τα μεγάλα υδροηλεκτρικά φράγματα, ιδίως στη Βραζιλία, η παράνομη υλοτομία, η εξόρυξη και οι γεωτρήσεις πετρελαίου, με επιπτώσεις στη μόλυνση του νερού και τη διατάραξη του τρόπου ζωής των ιθαγενών. Η υποεπένδυση στις υποδομές σημαίνει επίσης ότι μεγάλο μέρος των λυμάτων από τα σπίτια στο τροπικό δάσος καταλήγει απευθείας στις υδάτινες οδούς.

Ο Αμαζόνιος έχει επίσης δει περισσότερα ακραία καιρικά φαινόμενα, πλημμύρες και ξηρασία, τα τελευταία χρόνια.

Πόσο σημαντικός είναι ο Αμαζόνιος για την αναχαίτιση της κλιματικής αλλαγής;

Πολύ, είναι απάντηση.

Η κλιματική αλλαγή επιδεινώνεται όταν χάνονται τα φυτά που δεσμεύουν τον άνθρακα. Και ο Αμαζόνιος λειτουργεί ως μια τεράστια συσκευή αποθήκευσης άνθρακα.

Η ατμοσφαιρική χημικός Luciana Gatti, ερευνήτρια του Εθνικού Ινστιτούτου Διαστημικών Ερευνών της Βραζιλίας, δήλωσε ότι η αποψίλωση των δασών οδηγεί σε περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα και γενικά σημαίνει μειωμένες βροχοπτώσεις και υψηλότερες θερμοκρασίες.

«Με την αποψίλωση του Αμαζονίου επιταχύνουμε την κλιματική αλλαγή», δήλωσε η Gatti στο Associated Press.

Είναι συν-συγγραφέας μιας μελέτης που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature, η οποία διαπίστωσε ότι ο έντονα αποψιλωμένος ανατολικός Αμαζόνιος έχει πάψει να λειτουργεί ως απορροφητής άνθρακα και αποτελεί πλέον πηγή άνθρακα. Η Gatti δήλωσε ότι η μισή από την αποψίλωση των δασών στον ανατολικό Αμαζόνιο πρέπει να αντιστραφεί για να διατηρηθεί το τροπικό δάσος ως ρυθμιστικό παράγοντα κατά της κλιματικής αλλαγής.

Θα μπορούσε η αποψίλωση των δασών να φθάσει σε «σημείο καμπής»;

Η συχνά αναφερόμενη έρευνα του επιστήμονα του γήινου συστήματος Carlos Nobre και του αείμνηστου περιβαλλοντολόγου Thomas Lovejoy εκτιμά ότι η αποψίλωση των δασών κατά 20% έως 25% θα αποτελούσε κρίσιμο όριο για τον Αμαζόνιο.

Η επακόλουθη μείωση των βροχοπτώσεων θα μετέτρεπε περισσότερο από το ήμισυ του Αμαζονίου σε τροπική σαβάνα, με μεγάλη απώλεια βιοποικιλότητας, είπαν.

Αυτού του είδους η αλλαγή συμβαίνει ήδη στην αυτόχθονη περιοχή Xingu, στο νότιο Αμαζόνιο της Βραζιλίας, η οποία έχει μετατραπεί σε νησί που περιβάλλεται από σόγια και βοσκοτόπια και όπου οι ερευνητές έχουν επισημάνει την υποβάθμιση των δασών εξαιτίας των επίμονων ξηρασιών, των πυρκαγιών και των γεωργικών πρακτικών.

Ωστόσο, ορισμένοι ερευνητές έχουν αμφισβητήσει τη θεωρία του σημείου καμπής για τη χρήση υπολογιστικών μοντέλων για την πρόβλεψη αποτελεσμάτων σε μια τόσο μεγάλη και πολύπλοκη περιοχή.

Άλλοι έχουν πει ότι μια ακόμη μεγαλύτερη απειλή είναι η παγκόσμια κλιματική αλλαγή. Ο ερευνητής Ντέιβιντ Λαπόλα, ο οποίος συμμετέχει σε ένα πρόγραμμα που ερευνά τον τρόπο με τον οποίο ο Αμαζόνιος ανταποκρίνεται στα υψηλότερα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα, υποστηρίζει ότι ακόμη και αν η αποψίλωση των δασών στη λεκάνη του Αμαζονίου σταματούσε αμέσως, το δάσος θα εξακολουθούσε να αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να φτάσει σε ένα σημείο καμπής λόγω των όσων συμβαίνουν παγκοσμίως.

Ποιες άλλες απειλές αντιμετωπίζει η περιοχή;

Οδοποιία και οργανωμένο έγκλημα.

Οι κυβερνήσεις αρχικά χάραξαν δρόμους μέσα από τα δάση ώστε οι έποικοι να μπορούν να φτάσουν σε απομακρυσμένες περιοχές, αλλά οι έντονες βροχοπτώσεις και η χρήση κατέστρεφαν τακτικά αυτούς τους χωματόδρομους. Η διάνοιξή τους διευκόλυνε την πρόσβαση – και διευκόλυνε επίσης τη διακίνηση γεωργικών προϊόντων.

Αλλά αυτό βοήθησε επίσης τους παραβάτες του νόμου να φτάσουν σε παρθένες περιοχές για να εξάγουν αρχαία σκληρή ξυλεία και να αποψιλώσουν δάση για κτηνοτροφία. Οι δρόμοι έχουν χαρακτηριστεί «αρτηρίες καταστροφής» και συχνά δημιουργούν αποψιλώσεις που μοιάζουν με σκελετό ψαριού, με μικρότερους χωματόδρομους να διακλαδίζονται από τη σπονδυλική στήλη ενός επίσημου δρόμου.

Ακόμα πιο σημαντικό για την εδραίωση των εγκληματικών οργανώσεων ήταν η πολιτική διαφθορά και η χαλαρή επιβολή του νόμου. Ελάχιστες συνοριακές περιοχές αστυνομεύονται σοβαρά και η διεθνής συνεργασία είναι ισχνή, καθώς οι αντίπαλοι ανταγωνίζονται για τις διαδρομές διακίνησης ναρκωτικών. Οι κατασχέσεις ναρκωτικών αυξήθηκαν στην Κολομβία, τη Βραζιλία, τη Βολιβία και το Περού την τελευταία δεκαετία, ανέφερε τον Ιούνιο το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC).

Τα ποσοστά ανθρωποκτονιών στους δήμους του Αμαζονίου είναι μερικές φορές διπλάσια ή τριπλάσια από τους ήδη υψηλούς εθνικούς μέσους όρους, δήλωσε ο Ρομπ Μουγκά, ιδρυτής του Ινστιτούτου Igarape, μιας δεξαμενής σκέψης με επίκεντρο την ασφάλεια. Οι λιγοστές ευκαιρίες βοηθούν τις εγκληματικές ομάδες να στρατολογούν φτωχότερους κατοίκους, ιδίως όσους δεν έχουν εκπαίδευση ή απασχόληση. Και το έγκλημα ενισχύει τη χρόνια υπανάπτυξη, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο, δήλωσε ο Muggah.

Οι διακινητές έχουν διαφοροποιηθεί σε επιχειρήσεις όπως η «αποψίλωση του ναρκωτικού» – ξέπλυμα κερδών από τη διακίνηση σε γη για γεωργική εκμετάλλευση – καθώς και η χρηματοδότηση και η υλικοτεχνική υποδομή για την παράνομη αναζήτηση χρυσού, η οποία αφήνει πίσω της τα δάση και δηλητηριάζει τις υδάτινες οδούς, σύμφωνα με την έκθεση του UNODC.

Μπορεί να αναπτυχθεί ο Αμαζόνιος χωρίς περιβαλλοντική καταστροφή;

Ο Αμαζόνιος είναι τόσο μεγάλος και πολύπλοκος που δεν υπάρχει ενιαία λύση για την ανάπτυξη διαφορετικών περιοχών, δήλωσε ο Μαρσέλο Σαλαζάρ, βετεράνος περιβαλλοντικών μη κερδοσκοπικών και συμβουλευτικών εργασιών, ο οποίος τώρα ηγείται μιας εταιρείας που παράγει συμπληρώματα διατροφής με φυσικά προϊόντα από τον Αμαζόνιο.

Υπάρχουν όμως κάποια κοινά σημεία, είπε. Πρώτον, οι κυβερνήσεις πρέπει να παρέχουν υγεία, εκπαίδευση και προστασία των δικαιωμάτων γης για να λειτουργήσει μια δασική οικονομία. Οι επιδοτήσεις για προϊόντα που προέρχονται από το δάσος θα βοηθούσαν επίσης- για παράδειγμα, να γίνει το παραδοσιακό λάδι από φοίνικα babassu πιο ανταγωνιστικό σε σχέση με το σογιέλαιο από τις τεράστιες φυτείες της Βραζιλίας.

Χρειάζεται επίσης μεγαλύτερη ανάπτυξη της τοπικής εμπειρογνωμοσύνης για την επικοινωνία των προκλήσεων και των υποσχέσεων του Αμαζονίου, τόσο για να βοηθηθούν οι ξένοι να κατανοήσουν όσο και για να προσελκύσουν επενδυτές.

«Υπάρχουν ακόμη λίγες εμπειρίες που έχουμε ως πρότυπα που στέκονται απέναντι στα καταστροφικά μοντέλα», δήλωσε.

Οι περιβαλλοντικοί ακτιβιστές υποστηρίζουν εδώ και καιρό τις λεγόμενες εναλλακτικές λύσεις βιοοικονομίας για τα δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων που ζουν στην Αμαζονία, αλλά οι επενδυτές είναι επιφυλακτικοί. Για να αποδώσουν τέτοιες προτάσεις, οι κίνδυνοι πρέπει να είναι αρκετά χαμηλοί ώστε οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις να αναμένουν αποδόσεις, πράγμα που σημαίνει ισχυρότερη αστυνόμευση και μέτρα κατά της διαφθοράς, δήλωσε ο Muggah της Igarape.

«Οι έγκαιρες παρεμβάσεις και τα πιλοτικά έργα είναι εξαιρετικά- τα χρειαζόμαστε αυτά για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τι πρόκειται να λειτουργήσει και τι όχι. Αλλά πρέπει να τα υποστηρίξουμε με πραγματική γροθιά, πραγματικές επενδύσεις, πραγματικούς οικονομικούς πόρους», είπε.

*Με πληροφορίες από Associated Press, Al Jazeera