Σε μια πρόσφατη δημοσκόπηση του Πανεπιστημίου του Κουϊνιπέκ, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να σχολιάσουν με την πρώτη λέξη που τους έρχεται στο μυαλό τον Αμερικανό Πρόεδρο, Ντόναλντ Τράμπ. Η πιο δημοφιλής απάντηση ήταν: Ηλίθιος. Ακολουθούσε το “ανίκανος”, το “ψεύτης”, το “ηγέτης”, το “χωρίς προσόντα” και τελευταίο ερχόταν το “Πρόεδρος”. Υπήρχαν ακόμη χαμηλότερα, χαρακτηριστικά όπως “μέγας” ή άλλα προσωνύμια που δεν είναι πρέπον να γραφτούν. Του Ερίκ Άνθαματεν*

Ας εστιάσουμε στο πρώτο. Ο όρος “ηλίθιος” χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει την έλλειψη κάποιου σε εξυπνάδα, την αδιαφορία, την αφέλεια και τη χαζομάρα του. Όμως ο όρος έχει βαθύτερη εννοιολογική σημασία, ετυμολογικά προερχόμενη από την αρχαία Ελλάδα, και στην περίπτωση του Προέδρου έχει τρομερό ενδιαφέρον. (Σ.τ.Μ.: Αξίζει να σημειωθεί, για την καλύτερη κατανόηση του κειμένου, πως στα αγγλικά ο ηλίθιος λέγεται idiot, και σε αυτόν τον όρο αναφέρεται ο αρθρογράφος). Στην αρχαία ελληνική κοινωνία, ο ιδιώτης ήταν συνήθως ο τεμπέλης που δεν είχε κάποια επαγγελματική ενασχόληση. Ο ιδιώτης δεν προσέφερε τίποτα στα κοινά ή προς όφελος του συνόλου. Η ύπαρξή του εξαρτόταν στις ικανότητες και την εργασία των άλλων. Ήταν μια βδέλλα που ρουφούσε το αίμα από το σώμα της κοινωνίας. Εκπορευόμενο από αυτά, η ιδιώτευση, ήταν η κατάσταση ενός εγωκεντρικού ατόμου, που απείχε από τα κοινά και τον πολιτικό βίο στην πόλη-κράτος. Ο όρος ερχόταν σε αντιδιαστολή με εκείνο του πολίτη, του ατόμου που ασχολούνταν ενεργά με τα κοινά. 

Η ιδιώτευση στην αρχαία Ελλάδα αντιμετωπιζόταν με περιέργεια ως κάτι ξένο και παράξενο. Ήταν ένας όρος μεστός αρνητικών νοημάτων. Ένας θεωρητικός της εκπαίδευσης, ο Γουόλτερ Πάρκερ, προσπάθησε να αναλύσει την αρχική σημασία σε μια έκθεσή του το 2005 με τίτλο “Διδάσκοντας ενάντια στην Ιδιώτευση”. Στην έκθεση γράφει πως “όταν ένα άτομο ιδιώτευε – τον απασχολούσαν μυωπικά δηλαδή μόνο οι ιδιωτικές του υποθέσεις και δεν ενδιαφερόταν για τα κοινά – τότε το άτομο αυτό θεωρείτο ακυβέρνητο καράβι που μπορεί να προκαλέσει ζημιά και στους υπόλοιπους”. Τότε ο ιδιώτης ήταν μια απειλή για την πόλη-κράτος, για το δημόσιο βίο και για τους δεσμούς που καθιστούσαν ικανή την ύπαρξη της επικοινωνίας και της κοινωνίας. “Ο ιδιώτης είναι ένας αυτοκτονικός κατά κάποιον τρόπο, σίγουρα ηττοπαθής, καθώς ο ιδιώτης δεν γνωρίζει πως η ιδιωτικότητα και η ατομική αυτονομία εξαρτώνται καθ’ ολοκλήρου από την κοινότητα”, συνεχίζει ο Πάρκερ, που σημειώνει ότι ο ιδιώτης δεν έχει ακόμη φτάσει στην “ενηλικίωση” ή διαφορετικά στην μετάβαση στο δημόσιο βίο.

Κατά αυτή την θεώρηση, ο ιδιώτης υποσκάπτει την κοινωνία και την επικοινωνία. Ένα ιδίωμα είναι μια φράση συνδεδεμένη με την γλώσσα ή με τον τόπο. Ο ιδιώτης μιλά μόνο με ιδιωματισμούς, παρόλο που αυτοί δεν λειτουργούν για εκείνον ως εμπλουτισμός μιας γλώσσας ή ενός πολιτισμού, αλλά γίνονται κατανοητοί μόνο από τον ίδιο. Στην κοινωνία ακούγονται σαν κραυγές ενός τρελού. Γεμάτες θόρυβο χωρίς νόημα. Συμπερασματικά, ο ιδιώτης μπορεί να χαρακτηριστεί ως εξής: ένας έφηβος, παρασιτικός ατομιστής, που μιλά μόνο στον εαυτό του. 

Από τα μέσα του 19ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, ο όρος άρχισε να παίρνει μια πιο γνώριμη ερμηνεία – αυτή του ανθρώπου με χαμηλή νοημοσύνη. Μάλιστα η νέα ερμηνεία χτίστηκε με πολλά ιστορικά παραδείγματα, καθώς χρησιμοποιήθηκε σαν διάγνωση σε περιπτώσεις σοβαρών νοητικών και αναπτυξιακών ανικανοτήτων. Ο δρ. Χένρι Γκοντάρ, ο πρώτος που μετέφρασε το γαλλικό τεστ ευφυΐας των Binet-Simon στα αγγλικά – τον πρόγονο του τεστ IQ – χρησιμοποίησε ως μέτρο την πνευματική ηλικία. Όποιος είχε πνευματική ηλικία μικρότερη των 3 ετών, χαρακτηριζόταν ως “idiot” (ηλίθιος, πλέον). Μεταξύ τριών και επτά ετών, χαρακτηριζόταν “βλάκας” και μεταξύ επτά και δέκα ετών “χαζός”. Το IQ αρχικά προέκυπτε διαιρώντας την πνευματική ηλικία με την βιολογική ηλικία και πολλαπλασιάζοντας επί 100. Ο ηλίθιος ήταν κάποιος με IQ μικρότερο του 30. Ο Γκοντάρ ήταν από τους πρώτους που μίλησαν για ειδική αγωγή, όμως επίσης ήταν υπέρμαχος της ευγονικής θεωρώντας πως οι ηλίθιοι πρέπει να απομακρύνονται από την κοινωνία είτε με ιδρυματοποίηση είτε με στείρωση. Ευτυχώς, αυτές οι πρακτικές δεν ξέφτισαν στο πέρασμα των χρόνων. Παρόλα αυτά, στο Κεντάκι, στο Μισισίπι, στο Νέο Μεξικό και στο Οχάϊο, ο όρος υπάρχει ακόμη στα βιβλία και επισήμως δεν επιτρέπεται στους “ηλίθιους” να ψηφίζουν. 

Οι άνθρωποι εξελίχθησαν κυρίως προτάσσοντας την κοινωνία έναντι της ιδιωτικότητας. Παρά τα πολλά πολιτικά αφηγήματα, που τοποθετούν μια μυθολογική “φυσική κατάσταση” βάσει της οποίας οι εγωιστικές, βίαιες, ατομιστικές προσωπικότητες πρέπει να αποποιηθούν τις φυσικές τους ελευθερίες και να συμβιβαστούν προκειμένου να διασφαλίσουν την προσωπική τους ύπαρξη, η επιστήμη δεν τεκμηριώνει τίποτα από όλα αυτά. Για πλάσματα σαν τους ανθρώπους, η αυτοσυντήρηση ήταν πάντα και προστασία της κοινωνίας. Το “εγώ” στην πλέον βαθιά ένοιά του ενέχει πάντα ένα “εμείς”.  

Ο ηλίθιος δεν τα κατανοεί αυτά και συνεπώς δεν κατανοεί πως έτυχε να υπάρξει, πως διατηρείται και πως αποτελεί κομμάτι μιας ευρύτερης οικολογίας. Ο ηλίθιος δεν ενδιαφέρεται για τα κοινά, πόσο, δε, μάλλον για την κοινωνική υπηρεσία. Ο ηλίθιος ενδιαφέρεται μόνο για το όνομά του. Ο ηλίθιος, με τις πράξεις του, μπορεί να καταστρέψει το σώμα της κοινωνίας. Κατ’ επέκταση, ο ηλίθιος καταστρέφει τον εαυτό του, και πραγματώνοντάς το αυτό δυνητικά εκμηδενίζει τους πάντες γύρω του. Είναι η βόμβα που μετρά αντίστροφα για να εκραγεί στο μέσο μιας πλατείας. 

*Ο Έρικ Ανθαματεν διδάσκει φιλοσοφία, τέχνη και σχέδιο στο Νέο Σχολείο, στο Πανεπιστήμιο Φορνταμ, και στο Ινστιτούτο Πρατ. 

(Κεντρική φωτογραφία: Έργο του Θάνου Γκιώνη. “Orange is the new black” 50cm x 70cm)