Η ανακάλυψη του Λεπένσκι Βιρ. Το 1965, κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής του μεγάλου υδροηλεκτρικού φράγματος στην περιοχή Τζέρνταπ του Δούναβη, που ήταν ένα κοινό project μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και Ρουμανίας, ανακαλύφθηκε τυχαία σ’ ένα πλάτωμα στις όχθες του ποταμού, στην πλευρά της Σερβίας, ένας οικισμός, που αποδείχθηκε ότι κάποτε υπήρξε κέντρο ενός από τους σημαντικότερους και λαμπρότερους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ευρώπης. Αμέσως ξεκίνησαν εκτεταμένες ανασκαφές, υπό την καθοδήγηση του αξιόλογου Σέρβου αρχαιολόγου Ντράγκοσλαβ Σρέγιοβιτς (Dragoslav Srejovic), που έφεραν στο φως ευρήματα μεγάλης αρχαιολογικής και καλλιτεχνικής αξίας, αν λάβει κανείς μάλιστα υπ’ όψιν του ότι άνηκαν χρονολογικά σε μια εποχή, που οι προκατειλημμένοι αρχαιολόγοι της δεκαετίας του 1960 θεωρούσαν ότι οι πρωτόγονοι άνθρωποι δεν ήταν ακόμη ώριμοι αισθητικά, δεν μπορούσαν ν’ αντιληφθούν το ωραίο, δηλαδή την τέχνη.

Τα κατάλοιπα αυτού του μεσολιθικού οικισμού για να σωθούν από την τεχνητή λίμνη, που θα δημιουργούσε το (Γιουγκοσλαβο-ρουμανικό) υδροηλεκτρικό φράγμα του Ντζέρνταπ, μεταφέρθηκαν σε μια καινούρια τοποθεσία, 29,5 μέτρα πάνω από την επιφάνεια του ποταμού, όπου και τοποθετήθηκαν στις ίδιες ακριβώς θέσεις. Η σημασία αυτού του προϊστορικού οικισμού έχει αναγνωριστεί πλέον παγκοσμίως και τον Δεκέμβρη του 1995 η UNESCO ανέλαβε κι επίσημα την προστασία του.  Οι ανακαλύψεις του Λεπένσκι Βιρ τάραξαν, όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο, τα λιμνάζοντα ύδατα της προϊστορικής έρευνας κι έθεσαν καίρια ερωτήματα στους επιστήμονες, εφόσον μετατόπιζαν χρονολογικά αρκετά προς τα πίσω την εμφάνιση της τέχνης, της αρχιτεκτονικής και της θρησκείας στην Ευρώπη. Τελικά αποδείχτηκε ότι οι «πρωτόγονοι» Βαλκάνιοι δεν ήταν και τόσο πρωτόγονοι όσο ήθελαν να πιστεύουν οι «δυτικοτραφείς» και συντηρητικοί ακαδημαϊκοί του 1960. Αντίθετα είχαν αναπτύξει έναν μικρής κλίμακας εξελιγμένο μεσολιθικό πολιτισμό, που επιβίωσε για χιλιετηρίδες σε απόλυτη αρμονία με τη φύση δημιουργώντας μάλιστα καλλιτεχνικά έργα, τα οποία πολλοί σημερινοί καλλιτέχνες θεωρούν υψηλής αισθητικής αξίας.

Ο άγνωστος πολιτισμός του Δούναβη

Η περιοχή, όπου γεννήθηκε ο πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ, βρίσκεται στην καρδιά του τεράστιου φυσικού οργανισμού, που ονομάζεται Δούναβης. Αυτός ο γιγαντιαίος ποταμός ενώνει τη Δυτική με την Ανατολική Ευρώπη και οι παραπόταμοι του συνδέουν τη Μεσόγειο με τη Βόρεια Ευρώπη. Είναι ένας υδάτινος δρόμος και ταυτόχρονα μια λεωφόρος της ιστορίας. Πρόκειται για μια περιοχή ανέκαθεν ελεύθερη από πάγους, με πλούσια χλωρίδα και πανίδα, που χωρίζεται γεωμορφολογικά από τις Άλπεις και τα Καρπάθια σε τρεις ζώνες: Αλπική, Πανονική και του Πόντου.

Ξεκινώντας από τις Άλπεις ο Δούναβης κυλάει ανάμεσα σε διάφορα τοπία, μεταμορφώνει το περιβάλλον και μεταμορφώνεται από αυτό. Βρίσκεται σε διαρκή κίνηση μέχρι να καταλήξει στη Μαύρη Θάλασσα. Ο καιρός, οι πλημμύρες και η ξηρασία καθορίζουν τη ζωή στο μεγάλο ποταμό, όπως και οι εποχές του χρόνου. Εδώ οι άνθρωποι ανέκαθεν ζούσαν χάρη στη γενναιοδωρία του ποταμού και της φύσης. 

Σε αυτή την παραδουνάβια περιοχή έχουν ανακαλυφθεί ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μεταξύ 350.000π.Χ.-250.000π.Χ. Στην περιοχή  του Ντζέρνταπ κάνει την εμφάνιση του, γύρω στο 11.000π.Χ., ένας πρώιμος πολιτισμός, στις παραδόσεις και στην κληρονομιά του οποίου θα βασιστεί λίγο αργότερα και ο πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ.

Η επίδραση των κλιματικών αλλαγών 

Δεν είναι ακριβής ωστόσο η περίοδος που εμφανίστηκε αυτός ο πολιτισμός, γιατί ακόμη και σήμερα υπάρχουν αρκετά κενά στην αρχαιολογική έρευνα. Πάντως η εμφάνιση του φαίνεται να συμπίπτει με τις κλιματολογικές μεταβολές, που συνέβαιναν στην Ευρώπη με το τέλος της εποχής των παγετώνων.  Πράγματι, κατά την 9η χιλιετία π.χ. το κλίμα και η φύση στην Ευρώπη άρχισαν να αλλάζουν δραματικά και μαζί τους άλλαζε και η ζωή των ανθρώπων. Οι ανθρώπινες κοινότητες ήταν αναγκασμένες να προσαρμόζονται διαρκώς στις νέες συνθήκες, απορρίπτοντας τον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Αυτή η ρήξη με το σπηλαιόβιο παρελθόν, μοιραία για όλες τις ευρωπαϊκές κουλτούρες της παλαιολιθικής εποχής, εμφανίστηκε πρωταρχικά στην τέχνη του Λεπένσκι Βιρ. Έτσι, από την αρχή ακόμη της Ολόκαινης περιόδου (8η χιλιετία π.χ.), εξαφανίζονται σταδιακά οι παραδοσιακές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, όπως η σπηλαιογραφία. 

Οι κλιματολογικές μεταβολές άλλαξαν, όπως ήταν φυσικό, το έδαφος, τους ποταμούς, τη χλωρίδα και την πανίδα και οι παλιές κοινότητες των κυνηγών δεν μπόρεσαν εύκολα να προσαρμοστούν και γι’ αυτό διαλύθηκαν ταυτόχρονα με την εξαφάνιση των παγετώνων. Mόνον οι λιγότερο πολύπλοκες (ή οι εξαιρετικά εξελιγμένες) κοινότητες κατάφεραν να προσαρμοστούν στο νέο τρόπο ζωής. Μια από αυτές υπήρξε και εκείνη, που δημιούργησε τον παράξενο πολιτισμό του Λεπένσκι Βιρ.

Εκείνη την εποχή στις κλεισούρες, μεταξύ Καρπαθίων και Τρανσυλβανικών Αλπεων, δημιουργήθηκαν πολλές «μικροοικολογικές» ζώνες, με σπάνιο και ήπιο κλίμα, όπου και διασώθηκαν όλες οι μορφές φυτών και ζώων της παγετωνικής περιόδου. Οι αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι η περιοχή του Ντζέρνταπ είχε ένα τέτοιο σπάνιο «μικροκλίμα», που διέσωσε και εμπλούτισε όχι μόνον τη φύση αλλά και τις παραδοσιακές κουλτούρες, τη στιγμή μάλιστα που η ζωη στις τελματωμένες πεδιάδες της κεντρικής Ευρώπης άρχισε να φθίνει.

Η χρονολογική εξέλιξη του Λεπένσκι Βιρ

Μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί τρεις βασικές τοποθεσίες του πολιτισμού του Λεπένσκι Βιρ: στο ομώνυμο Λεπένσκι Βιρ, στο Βλάσατς και στη Πάντινα. Eκεί έχουν ερευνηθεί τα ανθρώπινα απομεινάρια, έγινε ανάλυση της χλωρίδας και της πανίδας και συγκεντρώθηκαν όλα τα στοιχεία για το πως οι άνθρωποι αυτοί χρησιμοποιούσαν τις φυσικές ύλες. Επίσης ερευνήθηκε ο τρόπος εργασίας τους, η κατασκευή των κατοικιών τους, η οργάνωση των ταφικών τελετών τους κ.α.  Η πρωτοολόκαινη κουλτούρα της περιοχής του Djerdap, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το ομώνυμο υδροηλεκτρικό φράγμα, χωρίζεται σε δυο φάσεις: 8.300-7000π.Χ.(δεν έχουν βρεθεί σπουδαία ευρήματα) και 7.000-5.500π.Χ., οπότε και έχουμε την εμφάνιση του Λεπένσκι Βιρ καθώς και πάρα πολλά ευρήματα. Στη διάρκεια της δεύτερης φάσης η κοινωνία του Λεπένσκι Βιρ καταφέρνει επιτέλους να δημιουργήσει ένα πολιτισμό πολύ πιο διαφορετικό από οποιοδήποτε άλλο της Μεσολιθικής Ευρώπης.

Βάσει του πλούσιου αρχαιολογικού υλικού που συγκεντρώθηκε μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιόδους ανάπτυξης του Λεπένσκι Βιρ: την περίοδο της Θεμελίωσης (7.000-6.500π.Χ.),την περίοδο της ακμής (6.500-6.000π.Χ.) και την περίοδο της παρακμής (6.000-5.500π.Χ.).Τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα, που διασώθηκαν, ανήκουν βέβαια στην περίοδο της ακμής. H άνοδος και η «αφύπνιση» του πολιτισμού του Λεπένσκι Βιρ υπολογίζεται γύρω στα 7.000π.Χ. και οφείλεται σε τρεις κυρίως παράγοντες: στην απομόνωση, στην αλλαγή του κλίματος και στην αύξηση του τοπικού πληθυσμού. Με τις ανασκαφές που έγιναν ανακαλύφθηκε ένας ολόκληρος μεσολιθικός οικισμός, κατασκευασμένος με «ιερή αρχιτεκτονική», μεγάλος αριθμός λίθινων γλυπτών, σκαλισμένα κόκαλα, κοσμήματα κ.α.

Ιερή αρχιτεκτονική 

Η κλεισούρα του Ντζέρνταπ είναι από τις μεγαλύτερες στην Ευρώπη και αποτελεί στην ουσία έναν απομονωμένο μικρόκοσμο. Σε αυτόν το μικρόκοσμο το μεγάλο και ζωντανό ποτάμι, που κυλάει χαρούμενα, σχεδόν χορευτικά, συνδέεται αρμονικά με το άγριο ορεινό τοπίο, συνεχίζοντας το ταξίδι, που τον μεταμορφώνει, ως τη Μαύρη Θάλασσα. Υπάρχουν απότομες διακυμάνσεις στο υψόμετρο (50-800 μέτρα ύψος από την επιφάνεια της θάλασσας), ενώ στον περιορισμένο χώρο συνυπάρχουν διάφορα οικολογικά συστήματα.

Σε αυτή την τοποθεσία δημιουργήθηκε ένας πολυάνθρωπος (τουλάχιστον 100 κάτοικοι!) για τα δεδομένα της εποχής οικισμός, με μια εντελώς πρωτοποριακή αρχιτεκτονική, που δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού στον κόσμο. Η αρχιτεκτονική αυτή φαίνεται ότι περικλείει και ορισμένες μαθηματικές γνώσεις: την παρουσία κάποιου συγκεκριμένου «μέτρου» και «αριθμού»! (Βλ. το βιβλίο “Άγνωστη Σερβία” του Γ. Στάμκου και της Μ. Κοσάνοβιτς)

Για περισσότερα από 1.000 χρόνια οι κάτοικοι του Λεπένσκι Βιρ φρόντισαν να διατηρήσουν αναλλοίωτη την «ιερή αρχιτεκτονική» τους και αυτό αποτελεί απόδειξη ότι επρόκειτο για γνώση και “θρησκεία” ταυτόχρονα. Το περίεργο είναι ότι αυτοί οι Βαλκάνιοι, της Μεσολιθικής Ευρώπης, είχαν μια αρχιτεκτονική, που απαιτούσε οπωσδήποτε κάποιες γνώσεις τριγωνομετρίας, μια μέθοδο που στη σύγχρονη εποχή εφάρμοσαν διάσημοι αρχιτέκτονες, όπως ο Φρανκ Λοϊντ Ράϊτ και Μπάκμινστερ Φούλερ.

Φαίνεται ότι οι κάτοικοι του Λεπένσκι Βιρ, πριν κτίσουν τις οικίες-ιερά τους, πραγματοποιούσαν κάποιες ειδικές τελετουργίες. Το σύστημα μέτρησης της βάσης της κατοικίας ήταν ένα καλοφυλαγμένο μυστικό, που το ήξεραν πολύ λίγοι ίσως κι ένας μόνον από την κοινότητα. Αυτός ο «αρχιτέκτονας-μάγος» ήξερε καλά την όλη διαδικασία και χρησιμοποιούσε συγκεκριμένο «μέτρο» για να μετρήσει όλα τα μήκη. Ήξερε ακόμη να τα διαιρέσει και να πραγματοποιήσει και κάποιους άλλους γεωμετρικούς υπολογισμούς.

Οι μάγοι-ιερείς και ο τρόπος ταφής τους

Όλες οι αρχιτεκτονικές μορφές βασίζονται σε μυστικούς αριθμούς, ωστόσο τη βασική μονάδα μέτρησης είναι αδύνατον να τη μεταφράσουμε στη γλώσσα της δικής μας μαθηματικής λογικής. Έτσι δεν μπορούμε ακόμη να γνωρίζουμε το μυστικιστικό μέτρο και μοντέλο, πάνω στο οποίο βασίστηκε ο μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος αυτού του παράξενου πολιτισμού. Η βάση λοιπόν του πολιτισμού αυτού, δηλαδή ολόκληρη η πνευματικότητα, οι μύθοι, η φιλοσοφία και η τέχνη, περιέχονται σε αυτή την αρχιτεκτονική, που δημιουργήθηκε μεταξύ 7.000-6.500 π.Χ. 

Ένα άλλο παράξενο στοιχείο της αρχιτεκτονικής του Λεπένσκι Βιρ είναι ότι ο προσανατολισμός των κατοικιών παρέμενε απαράλλαχτος, παρά το πέρασμα των γενεών. Αλλά και η ταφή των νεκρών είχε σχέση με την κατασκευή των οικιών-ιερών. 

Ο τάφος, που είχε το ίδιο ακριβώς σχήμα με το σπίτι, περιείχε όλα τα αντικείμενα της καθημερινής ζωής του νεκρού. Οι μάγοι θάβονταν πάντα καθισμένοι, θαρρείς και βρισκόταν σε «στάση διαλογισμού»: η σπονδυλική τους στήλη αντιστοιχούσε στον άξονα της κατοικίας, ο ομφαλός τους, πάνω στον οποίο τοποθετούνταν ένα ποταμίσιο βότσαλο, αντιστοιχούσε στην εστία και οι πατούσες του κάλυπταν ακριβώς την πέτρινη είσοδο! Είναι αδύνατον να πιστέψουμε ότι, αυτή η απόλυτη αναλογία της γεωμετρικής εικόνας με το παροδικό ανθρώπινο ον, ήταν τυχαία. Είναι πιο πιθανό αυτή η αρχιτεκτονική του Λεπένσκι Βιρ να περιείχε μια «μαγική αλληλεξάρτηση» μεταξύ της δομής του ανθρώπινου σώματος και της δομής του… σύμπαντος. (Βλ. το βιβλίο “Άγνωστη Σερβία” του Γ. Στάμκου και της Μ. Κοσάνοβιτς)

Οι πέτρινες ιχθυόμορφες θεότητες

Τα κύρια στοιχεία, που μας βοηθούν να εξηγήσουμε το μικροκόσμο του Λεπένσκι Βιρ, είναι τρία: Το Νερό, δηλαδή το ποτάμι, που τους τροφοδοτούσε με το καθημερινό φαγητό κι επηρέαζε το κλίμα. Οι Πέτρες, με τις οποίες κατασκεύαζαν τις κατοικίες αλλά και τα εργαλεία τους. Και τα Ψάρια, που τα θεωρούσαν προγόνους τους, τη μορφή των οποίων έδιναν συχνά στα μεγάλα βότσαλα του ποταμού (ιχθυόμορφα).

Η ιδιαίτερα εντυπωσιακή γλυπτική του Λεπένσκι Βιρ, φαίνεται σε τέσσερα χαρακτηριστικά γλυπτά πάνω σε ποταμίσια βότσαλα, που ανακαλύφθηκαν από την αρχαιολογική σκαπάνη: στην «Πρώτο-μητέρα», που αντιπροσωπεύει την θηλυκή αρχή του σύμπαντος σε ιχθυόμορφη έκδοση, στον «Αδάμ», που αντιπροσωπεύει την αρσενική αρχή, στο «μάγο»,που αντιπροσωπεύει το ανθρώπινο κεφάλι ως κέντρο των πρωτόγονων δυνάμεων και μυστηρίων και τέλος στη «σειρήνα» με ανθρώπινο πρόσωπο και ψαρόμορφο σώμα, που έχει μια απόλυτη αρμονία της καλλιτεχνικής έκφρασης. 

Το πιο όμορφο ωστόσο ψαροκέφαλο γλυπτό που βρέθηκε στο Λεπένσκι Βιρ ονομάζεται «νεράιδα του νερού» κι ανταποκρίνεται πλήρως στην ονομασία του, χάρη στην ιδιαίτερη ομορφιά που του προσδίδει η πλούσια διακόσμηση και η απόλυτη συμμετρία τού. Η «νεράϊδα του νερού» αποτελεί απόδειξη της τροφικής και οικονομικής σπουδαιότητας των ψαριών στην μεσολιθική κοινότητα του Λεπένσκι Βιρ.

Το τέλος μιας προϊστορικής «ουτοπίας»

Επρόκειτο για έναν αυτόχθονα βαλκανικό πολιτισμό “κλειστού κυκλώματος”, μοναδικό κι ανεπανάληπτο, που στηρίζονταν στα άφθονα αγαθά της φύσης, στην επινοητικότητα και στην έντονη πνευματικότητα των κατοίκων του. Η ανάπτυξη του συνέπεσε με το λιώσιμο των πάγων στην Ευρώπη και η παρακμή του ήλθε ως αποτέλεσμα της έλευσης της γεωργίας στα Βαλκάνια, που υπολογίζεται γύρω στο 5.000 π.Χ. ή, σύμφωνα με μια άλλη υπόθεση, εξαιτίας ξαφνικών εισβολών από τις στέπες της Ευρασίας.

Παρά την εκπληκτική του εξέλιξη και τα ανώτερα καλλιτεχνικά του δημιουργήματα ο μοναδικός σε παγκόσμια κλίμακα πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ, που στηριζόταν στα άφθονα αγαθά της φύσης και σε μια πρωτοφανή πνευματικότητα, άρχισε να παρακμάζει, με τον ερχομό της αγροκαλλιέργιας και των οικόσιτων ζώων. 

Μοιάζει πως τη στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να ενδιαφέρονται για την κατοχή γης, την εκμετάλλευση των ζώων και τα “υλιστικά πράγματα” γενικότερα, ο ανέμελος και “ουτοπικός” πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ έδυσε σιωπηλά και θάφτηκε από τη σκόνη του χρόνου και τη παρόχθια λάσπη του Δούναβη… 

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας