Ποιοι ήταν οι Νεάντερταλ; Ακόμη και για τους αρχαιολόγους είναι δύσκολο να απαντήσουν. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, έχει σημειωθεί μια μικρή επανάσταση στην κατανόηση των Νεάντερταλ. Σε αντίθεση με αυτά που μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε, η ανακάλυψη νέων τεχνικών χρονολόγησης, η ανάλυση χιλιάδων απολιθωμάτων και αντικειμένων και οι πρόοδοι στην έρευνα του αρχαίου dna έχουν αποκαλύψει το βαθμό στον οποίο οι ζωές των Νεάντερταλ συνδέονται με τις δικές μας.

Όταν η δυτική επιστήμη συναντήθηκε για πρώτη φορά με τους Νεάντερταλ το 1856, αντίκρισε μια μάζα απολιθωμένων οστών κι ένα σπασμένο θόλο κρανίου. Την ανακάλυψη έκαναν ανθρακωρύχοι καθώς έσκαβαν για άνθρακα στη σπηλιά Φελιτχόφερ στη γερμανική κοιλάδα Neandertal. Αργότερα, παρόμοιοι σκελετοί βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, και αποδείχτηκε πως οι σκελετοί αυτοί ανήκαν σε μία ιδιαίτερη ομάδα ανθρώπων που διέφερε από την ομάδα του Χόμο Σάπιενς στην οποία ανήκουν οι σύγχρονοι άνθρωποι. Ονομάστηκαν Νεάντερταλ και ορίζουν όλους τους πρωτόγονους ανθρώπους που εμφανίστηκαν στη γη πριν τριακόσιες χιλιάδες χρόνια.

Οι μελετητές συνέκλιναν στο ότι είχαν στήθος σε σχήμα βαρελιού και πλατιά μύτη που προεξείχε για να αναπνέουν καλύτερα όταν κυνηγούσαν σε ψυχρό περιβάλλον, είχαν μεγαλύτερο εγκέφαλο από τον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά δεν μπορούσαν να τρέξουν εξίσου γρήγορα, ενώ ήταν πιο κοντοί και λιγότερο ικανοί στη χρήση εργαλείων. Ότι τους έλειπε σε ύψος το αντιστάθμιζαν σε δύναμη.

Η πιο βαθιά ερώτηση όμως που τους απασχολούσε ήταν αν οι Νεάντερταλ ήταν πραγματικά «άνθρωποι», όπως εμείς. Για πολλά χρόνια η ευρωπαϊκή πνευματική ελίτ αρνιόταν την πιθανότητα οι Νεάντερταλ να είχαν κοινή κληρονομιά με τους ανθρώπους. Αντίθετα, είδαν «επιστημονικές» αποδείξεις για τις ρατσιστικές ιεραρχίες που καθιστούσαν τους λιγότερο Ευρωπαίους λιγότερο εξελιγμένους. Εξάλλου οι επιστημονικές θεωρίες ποτέ δεν εμφανίζονται σε ένα κοινωνικό κενό.

Όπως αναφέρει και το άρθρο του Aeon, αυτές οι ιδέες έφεραν μια μακρά σκιά και στη μελέτη των Νεάντερταλ. Επί δεκαετίες, το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας πίστευε ότι οι άνθρωποι αντικατέστησαν τους Νεάντερταλ χωρίς διασταύρωση, με αποτέλεσμα οι Νεάντερταλ να μην μπορούν να ανταγωνιστούν τις «ανώτερες» ικανότητές μας και ήτανε πλάσματα εγγενώς αντικοινωνικά, ακόμα και στο δικό τους είδος.

Ωστόσο, είναι πλέον σαφές ότι οι Νεάντερταλ δεν ήταν λιγότερο «εξελισσόμενοι» από εμάς. Επίσης, δεν υπάρχουν πολλές αποφασιστικές ενδείξεις ότι ήταν ουσιαστικά λιγότερο κοινωνικοί ή λιγότερο διατεθειμένοι να αλληλεπιδράσουν με εκείνους που δεν βρίσκονταν στη φυλή τους. Απλώς ταξίδευαν στο δικό τους μονοπάτι. Δεν ήταν αρχαίοι Ευρωπαίοι, αλλά αντίθετα έζησαν σε ποικίλες εκτάσεις της Ασίας ακόμη και προς τις ακτές του Ειρηνικού. Ήταν ικανοί κυνηγοί, συλλέκτες και τεχνίτες σε μια σειρά υλικών.

Νέες ανακαλύψεις, άλλες αντιλήψεις

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια Νεαντερτάλια και ένας Ντενισόβιος

Μετά από μελέτες το 2010 που είχαν δείξει ότι οι Ευρωπαίοι και οι Ασιάτες έχουν κληρονομήσει το 2% έως 6% του DNA τους από τους Νεάντερταλ μετά προφανώς από επιμιξίες, νέες αναλύσεις απέδειξαν ότι είμαστε «ξαδέλφια».

Μια φορά κι έναν καιρό, πριν από 50.000 χρόνια, ήταν μια Νεαντερτάλια και ένας Ντενισόβιος. Από την ένωσή τους γεννήθηκε ένα παιδί. Ένα μικροσκοπικό θραύσμα οστού σήμερα αποτελεί την απόδειξη αυτής της διασταύρωσης των δύο διαφορετικών ειδών ανθρωπίδων. «Είναι η πρώτη φορά που ανακαλύπτουμε έναν απόγονο αυτών των δύο ειδών» εξήγησε η Βίβιαν Σλον, του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ Εξελικτικής Ανθρωπολογίας, στη Λειψία της Γερμανίας.

Οι Ντενισόβιοι και οι Νεάντερταλ χωρίστηκαν πριν από 400.000-500.000 χρόνια και εξελίχθηκαν σε δύο ξεχωριστά είδη του γένους Χόμο (ο Homo sapiens ήταν ένα τρίτο). Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ εξαφανίστηκε από τη Γη πριν από περίπου 40.000 χρόνια, για άγνωστους ακόμη λόγους. Οι Ντενισόβιοι εξαφανίστηκαν επίσης, αλλά δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε.

Πάντως, οι αναλύσεις DNA απέδειξαν ότι ο άνθρωπος του Ντενίσοβα κληροδότησε ένα μέρος του γονιδιώματός του στους σύγχρονους ανθρώπους. Όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι, εκτός από τους Αφρικανούς, έχουν στο DNA τους ένα μέρος (περίπου 2%) από το DNA των Νεάντερταλ, γεγονός που αποδεικνύει ότι στο μακρινό παρελθόν τα είδη αυτά διασταυρώνονταν μεταξύ τους.

Οι Νεάντερταλ έφθασαν στην Ευρώπη πριν από 300.000 χρόνια κι εξαφανίστηκαν πριν 40.000 χρόνια

Οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν από την Ευρώπη πριν από 41 με 39 χιλιάδες χρόνια, ενώ επί 2.600 ως 5.400 χρόνια συμβίωναν με τους πρώτους σύγχρονους ανθρώπους (Χόμο σάπιενς). Αυτό διαπίστωσε η νέα μελέτη που εκπονήθηκε από μια ομάδα επιστημόνων, μεταξύ των οποίων η Κατερίνα Δούκα από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. 

«Πρόκειται για τη μεγαλύτερη ως τώρα έρευνα που αφορά την ακριβή χρονολόγηση της εξαφάνισης των Νεάντερταλ στην Ευρώπη και της εμφάνισης των πρώτων ανθρώπων του είδους μας στην ίδια περιοχή» αναφέρει η Κ. Δούκα, που ασχολείται με την εξέλιξη και εφαρμογή της μεθόδου χρονολόγησης με ‘Ανθρακα-14 στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Η επιστημονική ομάδα ανέλυσε με τη μέθοδο του ‘Ανθρακα-14 περισσότερα από 400 δείγματα οστών, άνθρακα και θαλάσσιων όστρεων. Τα δείγματα προέρχονται από 40 σημαντικές προϊστορικές θέσεις της Ευρώπης που συνδέονται με την παρουσία των τελευταίων Νεάντερταλ, μεταξύ των οποίων και δύο ελληνικά σπήλαια: το Φράγχθι στην Αργολίδα και το Λακωνίς κοντά στο Γύθειο.

Έτσι πλέον εκτιμάται ότι οι Νεάντερταλ έφθασαν στην Ευρώπη από την Αφρική πριν από περίπου 300.000 χρόνια και εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 39.000 χρόνια ενώ οι Homo sapiens είχαν φθάσει στην Ευρώπη πριν από 45.000 χρόνια και συνυπήρξαν με τους Νεάντερταλ για λίγες χιλιάδες χρόνια.

Είχαν πολύ επιδέξια χέρια, περπατούσαν όρθιοι και δεν ήταν βίαιοι

Ολοένα νέα στοιχεία έρχονται να απομυθοποιήσουν την αντίληψη ότι οι Νεάντερταλ είχαν μόνο κτηνώδη μυϊκή δύναμη και τίποτε άλλο. Η τελευταία μελέτη έρχεται από Έλληνες ερευνητές της διασποράς και δείχνει ότι τα «ξαδέρφια» μας είχαν πολύ επιδέξια χέρια, τα οποία θύμιζαν μάλλον ράφτη ή ζωγράφο παρά οικοδόμο.

Οι επιστήμονες, με επικεφαλής την καθηγήτρια παλαιοανθρωπολογίας Κατερίνα Χαρβάτη του γερμανικού Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν, μελέτησαν τις θέσεις πρόσφυσης των μυών στα οστά, από τις οποίες μπορούν να εξαχθούν βάσιμα συμπεράσματα με ποιό τρόπο κάποιος χρησιμοποιεί τους μυς των χεριών στη διάρκεια της ζωής του.

Διαπιστώθηκε ότι όλα τα χέρια των Νεάντερταλ είχαν περισσότερο το «προφίλ» ενός επιδέξιου χεριού, το οποίο διέθετε μάλλον ακρίβεια παρά δύναμη σε αυτό που έκανε. Συγκριτικά, μόνο οι Homo sapiens που εξετάσθηκαν, είχαν ανάλογα επιδέξια χέρια, ενώ οι υπόλοιποι είχαν ανατομία που παρέπεμπε σε μεγάλη χειρωνακτική δύναμη.

Αυτό υποδηλώνει ότι οι Νεάντερταλ ήταν σε θέση να κρατήσουν με τα δάχτυλά τους ένα μικρό αντικείμενο, π.χ. ένα εργαλείο, όπως κανείς θα έπιανε ένα πινέλο ζωγραφικής ή ένα στιλό. Εξηγείται έτσι πώς κατάφερναν να φτιάχνουν εργαλεία, να ζωγραφίζουν βραχογραφίες, να χαράζουν διακοσμητικά πάνω σε οστά πουλιών και να φτιάχνουν κολιέ από όστρακα τρυπώντας τα. Τίποτε από αυτά δεν θα ήταν εύκολο, αν είχαν δυνατά αλλά αδέξια χέρια.

Παράλληλα, ερευνητές του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης στην Ελβετία έδειξαν χάρη στην εικονική «ανακατασκευή» της πυέλου και της σπονδυλικής στήλης ενός πολύ καλά διατηρημένου σκελετού Νεάντερταλ που είχε βρεθεί στη Γαλλία ότι περπατούσαν όρθιοι όπως οι σύγχρονοι άνθρωποι. Έτσι, η εικόνα του Νεάντερταλ ως καμπούρη ανθρώπου των σπηλαίων δεν είναι ακριβής.

Το ανατομικό μοντέλο που «γεννήθηκε» στον υπολογιστή δημιουργήθηκε από την ερευνητική ομάδα του δρος Οϊσλερ σε συνεργασία με τον Ερικ Τρίνκαους του Πανεπιστημίου Ουάσιγκτον στο Σεντ Λούις. Οι ερευνητές έδειξαν ότι ο αρσενικός Νεάντερταλ της Γαλλίας διέθετε μια καμπυλωτή οσφυϊκή μοίρα καθώς και καμπυλωτή αυχενική μοίρα, όπως ακριβώς οι σύγχρονοι άνθρωποι.

Η άλλη στερεοτυπική αντίληψη που πρόσφατα ανατράπηκε είναι αυτή που τους ήθελε βίαιους και επικίνδυνους. Σύμφωνα με μια νέα έρευνα οι Νεάντερταλ και οι παλαιολιθικοί πρόγονοί μας (Homo sapiens), έφεραν στο κεφάλι παρόμοια τραύματα, γεγονός που ενισχύει την πεποίθηση ότι οι διαφορές μεταξύ των Νεάντερταλ και των προγόνων μας ήσαν πολύ μικρότερες από ό,τι είχε θεωρηθεί στο παρελθόν.

Οι ερευνητές ανέλυσαν περισσότερα από 800 απολιθώματα τόσο Νεάντερταλ όσο και παλαιολιθικών ανθρώπων, μεταξύ των οποίων 114 κρανία Νεάντερταλ και 90 κρανία προϊστορικών ανθρώπων. Δεν διαπιστώθηκε καμία διαφορά στα τραύματα που έφεραν οι πρόγονοί μας και τα «ξαδέρφια» μας οι Νεάντερταλ. Αυτό που όμως βρέθηκε, είναι ότι οι άνδρες και στα δύο είδη του γένους Homo έφεραν πολύ συχνότερα τραύματα από ό,τι οι γυναίκες, κάτι που συμβαίνει μέχρι σήμερα και επιβεβαιώνει ότι ανέκαθεν -και ανεξάρτητα από το ένας άνδρας ήταν Νεάντερταλ ή sapiens- ζούσε πιο βίαια και επικίνδυνα.

Ανακαλύφθηκε το πρώτο έργο τέχνης των Νεάντερταλ

Οι Νεάντερταλ είχαν πάθη; Ήταν ικανή για αυτο-έκφραση και αφηρημένη σκέψη; Οι αρχαιολόγοι στρέφονται πλέον στις καταφατικές απαντήσεις.

Άλλη μία ένδειξη ότι οι ικανότητες των Νεάντερταλ έχουν υποτιμηθεί έως σήμερα, αποτελεί η ανακοίνωση μιας διεθνούς επιστημονικής ομάδας με ερευνητές από 11 ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και ινστιτούτα, με επικεφαλής τον καθηγητή Κλάιβ Φίνλεϊσον, διευθυντή του Μουσείου του Γιβραλτάρ, ότι ανακάλυψε, χαραγμένο στα βράχια ενός σπηλαίου στο Γιβραλτάρ, το πρώτο γεωμετρικά έργο τέχνης τους, που πιθανώς χρονολογείται προ 40.000 ετών.

«Η ανακάλυψη αποτελεί σημαντική συμβολή στον επαναπροσδιορισμό της αντίληψής μας για την κουλτούρα των Νεάντερταλ», δήλωσε ο Ουίλιαμ Ρεντού του Εθνικού Ιδρύματος Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) της Γαλλίας. Όπως είπε, «αποτελεί μια νέα και ισχυρότερη ένδειξη για την ικανότητα των Νεάντερταλ να αναπτύσσουν πολύπλοκη συμβολική σκέψη και αφηρημένη έκφραση», κάτι που ως τώρα θεωρείτο αποκλειστικό προνόμιο του συγχρόνου ανθρώπου (homo sapiens).

Η βραχογραφία έρχεται να προστεθεί στις πρόσφατες ανακαλύψεις ότι οι Νεάντερταλ έθαβαν τους νεκρούς τους, διακοσμούσαν το σώμα τους με χρωματιστά αντικείμενα (κοχύλια, φτερά κ.α.), φρόντιζαν για τους αρρώστους και ασθενείς, ενώ έτρωγαν και μια πλούσια ποικιλία τροφών (κρέας, ψάρια, λαχανικά, καρπούς κ.α.) – πράγματα που κάθε άλλο παρά πρωτογονισμό δείχνουν.

Η νέα ανακάλυψη στο σπήλαιο Γκόρχαμ, σε ένα λόφο που βλέπει την Μεσόγειο θάλασσα, αφορά ένα γεωμετρικό σχέδιο αποτελούμενο από μερικώς διασταυρούμενες ευθείες οριζόντιες και κάθετες γραμμές. Είναι χαραγμένο στο σκληρό πέτρωμα του σπηλαίου (από δολομίτη), σε ύψος περίπου 40 εκατοστών από το έδαφος.

Όπως ανέφεραν οι μελετητές, οι βραχογραφίες προδίδουν μια επαναλαμβανόμενη και σκόπιμη κίνηση με κάποια μυτερή πέτρα, γεγονός που προδίδει επιμονή και αποφασιστικότητα. Η ηλικία του είναι δύσκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια, αλλά εκτιμάται σε 39.000 έως 45.000 έτη.

Η βραχογραφία έγινε στο πίσω μέρος του σπηλαίου, ενώ παραμένει άγνωστος ο λόγος για τον οποίο χαράχτηκε και τι αναπαριστούσε ή συμβόλιζε. Πιθανώς έδειχνε στους επισκέπτες ότι το σπήλαιο ήταν ήδη κατοικημένο από άλλους. Οι ερευνητές δεν αποκλείουν να βρουν και άλλα παρόμοια έργα στο ίδιο σπήλαιο. Στο ίδιο σημείο είχαν βρεθεί παλαιότερα 294 λίθινα εργαλεία, που θεωρούνται δημιούργημα των Νεάντερταλ.

Πέρα από τις προόδους της επιστήμης, αυτές οι αλλαγές στην προοπτική των Νεάντερταλ είναι ο καρπός μιας μακρόχρονης πολιτιστικής εμμονής για το αν ι σύγχρονοι άνθρωποι έχουμε ομιότητες με αυτούς. Και ναι, οι Νεάντερταλ πρέπει πράγματι να θεωρούνται άνθρωποι, αν και άλλου είδους.

Αναμφισβήτητα είναι μέλη της ευρύτερης ανθρώπινης οικογένειας Homo και θεωρούνται «ξαδέρφια» του σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens).