Ισχυρίζονται ότι οι τρομοκρατικές επιθέσεις είναι ενορχηστρωμένες από κυβερνήσεις κι ότι σε αυτές πρωταγωνιστούν ηθοποιοί, ότι το μικρό βήμα για τον Άρμστρονγκ και το μεγάλο για την ανθρωπότητα ήταν γυρισμένο σε στούντιο του Χόλιγουντ κι ότι μας αποκρύπτουν τη σχέση εμβολίων και αυτισμού, όπως και τη θεραπεία για τον καρκίνο και το AIDS. Κι όχι μόνο…

Όπου κι αν κοιτάξει ένας συνωμοσιολόγος, υπάρχει ένα μυστικό σενάριο, για το οποίο ίσως και να έχει γράψει ο Ιωάννης στην Αποκάλυψη, αλλά υπάρχει κι ένας πολύ στενός και σκοτεινός δρόμος που οδηγεί στην «αλήθεια». Οι άνθρωποι αυτοί ζουν ανάμεσα μας και… ψηφίζουν, όπως όλοι μας.

Συνωμοσιολογία και λαϊκισμός πάνε μαζί

Τι ψηφίζουν όμως; Πρόσφατη έρευνα στις 23 μεγαλύτερες χώρες του κόσμου, που έγινε από το Ινστιτούτο YouGov σε συνεργασία με ακαδημαϊκούς, για λογαριασμό του βρετανικού Guardian, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπάρχει άμεση και στενή σχέση της συνωμοσιολογίας με τον λαϊκισμό.

Αυτοί που πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας και αμφισβητούν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και την επιστήμη ψηφίζουν λαϊκιστές, και οι λαϊκιστές με τη σειρά τους διασπείρουν θεωρίες συνωμοσίας και υπονομεύουν τους πολιτικούς θεσμούς και τα επιστημονικά δεδομένα για να τους ψηφίσει το συγκεκριμένο κοινό. Είναι συγκοινωνούντα δοχεία.

Όπως διαπίστωσαν οι ερευνητές, οι άνθρωποι με ισχυρές λαϊκιστικές απόψεις έχουν κατά μέσο όρο σχεδόν διπλάσιες πιθανότητες να πιστεύουν στις δήθεν βλαβερές συνέπειες των εμβολίων, το ότι η αμερικανική κυβέρνηση σκηνοθέτησε η ίδια την 11η Σεπτεμβρίου και το ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ένα hoax. Πιστεύουν ακόμη ότι το Aids είναι εφεύρεση της CIA, ότι οι εξωγήινοι έχουν έρθει σε επαφή με τη Γη και μας το κρύβουν κι ότι οι νεκροί του Ολοκαυτώματος από τους ναζί είναι μια υπερβολή. Δύο στους πέντε λαϊκιστές της έρευνας συμφώνησαν ότι ανεξάρτητα από το ποιος ηγείται επίσημα μιας κυβέρνησης, «υπάρχει μια μυστική ομάδα ανθρώπων που κυβερνά όλο τον κόσμο».

Ενδιαφέρον στοιχείο της έρευνας είναι το γεγονός ότι η Βραζιλία, στην οποία εξελέγη πρόεδρος ο ακροδεξιός, Ζαΐχ Μπολσονάρο, βρίσκεται στην κορυφή της λίστα των λαϊκιστών ψηφοφόρων. Ακολουθεί η Νότια Αφρική, η Ταϊλάνδη, το Μεξικό, η Τουρκία, η Πολωνία, η Γαλλία και στην όγδοη θέση βρίσκονται οι ΗΠΑ του Ντόναλντ Τραμπ. 

Για τους πολιτικούς αναλυτές δεν αποτελεί έκπληξη ότι η συνωμοσιολογία συνδέεται άρρηκτα με τον λαϊκισμό. Κοινό σημείο των δύο αυτών φαινομένων είναι, άλλωστε, το γεγονός ότι βασίζονται στην πεποίθηση ότι το πολιτικό σύστημα είναι «διαφθαρμένο» και χρειάζεται εκ βάθρων αλλαγή, αλλά και στην έλλειψη εμπιστοσύνης στη δημοσιογραφία.

Τα αληθοφανή ψέματα και οι αλήθειες που δεν μπορούμε να πιστέψουμε

Οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν κομμάτι του αμερικανικού συστήματος διακυβέρνησης και του πολιτισμού και σκέψης της χώρας, απαρχής της. Όπως γράφει ο δημοσιογράφος Jesse Walker στο βιβλίο του «Τhe United States of Paranoia», οι πρώιμοι λευκοί άποικοι της αμερικανικής ηπείρου πίστευαν ότι «οι αυτόχθονες ελέγχονταν από τον διάβολο και συνωμοτούσαν μαζί του αλλά και με μια ορδή δαιμόνων για να τους εξοντώσουν».

Στο μεταξύ οι Αμερικάνοι έγιναν μάρτυρες της αποκάλυψης μιας σειράς πραγματικών συνωμοσιών που είδαν το φως στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα, από το Watergate και τις αποκαλύψεις των αποχαρακτηρισμένων αρχείων της CIA για τα μυστικά της προγράμματα έως τα στοιχεία για τη ρωσική παρέμβαση στις αμερικανικές εκλογές.

Κάπως έτσι δομήθηκε και μια εύθραυστη ψυχολογία που ισορροπεί μεταξύ των θεωριών συνωμοσίας και των πραγματικών συνωμοσιών και βρίσκεται ανάμεσα σε ψέματα που είναι αληθοφανή και σε αλήθειες που είναι τόσο εξωφρενικές ώστε να τις πιστέψουμε.

Μέσα σε αυτό το χάος, ήρθε να προστεθεί και μια νέα κατάσταση που έκανε τα πράγματα χειρότερα. Τα Fake News. Μια δόση αλήθειας με πολλές δόσεις ψέματος. Κι όταν κάποιοι ισχυρίζονται ότι είναι Fake News ότι δεν τους αρέσει ή ότι δεν τους συμφέρει τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα…

Τραμπ, ο διδάξας…

Αν ο συνωμοτικός κόσμος είναι ένας τεράστιος ωκεανός, το 2016 στις ΗΠΑ ήταν σαφώς η χρονιά που υποτιθέμενοι δημοσιογράφοι μαζί με ομάδες, όπως εξτρεμιστές κατά της μετανάστευσης, αντι-μουσουλμάνοι και νεοναζί – υπερασπιστές της λευκής φυλής κατάφεραν να ανέβουν στο κύμα και να βγουν στην ακτή, με καπετάνιο τον Ντόναλντ Τραμπ.

Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Alex Jones. Για πολλά χρόνια, ήταν ένας ρατσιστής που φώναζε σε ένα μικρόφωνο, προειδοποιώντας ότι η κυβέρνηση προσπαθούσε να κάνει τους πάντες γκέι, απελευθερώνοντας παράγοντες ομοφυλοφιλίας στην παροχή νερού. Πέρασε στα εμβόλια τα οποία πολέμησε όσο κανένας άλλος, για να υπερπλουτίσει από την εταιρεία προϊόντων ευζωίας που έχει στην κατοχή του και διαφημίζει μέσα από την εκπομπή του. Ξέσπασε το αντιμεταναστευτικό του μένος υποστηρίζοντας ότι ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας γιαουρτιού Chobani έφερνε στη χώρα «μετανάστες – βιαστές» για να απασχοληθούν φθηνά στην βιομηχανία του. Και λίγο πριν τις προεδρικές εκλογές υποστήριξε με πάθος ότι «η Χίλαρι Κλίντον είναι ένας πραγματικός δαίμονας που μυρίζει θείο, χαίρεται από την ίδια την κόλαση και έχει βιάσει και δολοφονήσει μικρά παιδιά».

Δεν ήταν τυχαίο. Όταν ο Τραμπ ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του, μία από τις πρώτες εμφανίσεις του ήταν στο σόου του Jones. Είχαν λίγο πολύ το ίδιο κοινό. Ο Jones δεν έκρυψε την υποστήριξή του στον υποψήφιο των Ρεπουμπλικάνων και όχι μόνο διεξήγαγε «προεκλογική εκστρατεία» για χάρη του, αλλά μάλιστα πολλά σημεία από τα λεγόμενα στην εκπομπή του έγιναν κομμάτια των προεκλογικών ομιλιών του Τραμπ. O Jones έριξε για παράδειγμα το δόλωμα ότι θα υπάρξει νοθεία υπέρ της Κλίντον στις εκλογές και μόλις οι πολυάριθμοι ακροατές του το «έφαγαν» και ήθελαν κι άλλο, ο Τραμπ το ενσωμάτωσε στη ρητορική του.

Ήταν μάλιστα από τους πρώτους ανθρώπους που ο Τραμπ πήρε τηλέφωνο μετά τη νίκη που του έδωσε την προεδρία των ΗΠΑ.

Η αγάπη του Τραμπ για τη συνωμοσιολογία και η αγάπη των συνωμοσιολόγων για εκείνον, έγινε γρήγορα και κομμάτι της προεδρίας του. Ο λογαριασμός του στο Twitter έγινε ένα μεγάφωνο για κάθε σκοτεινή υποψία που έχει για τα «μεροληπτικά» μέσα ενημέρωσης και των κυβερνήσεων που απεργάζονται σχέδια «εναντίον» του. Στο πλευρό του επέλεξε άλλωστε ανθρώπους που ξέρουν καλά να παίζουν αυτό το παιχνίδι. Ενδεικτικές περιπτώσεις είναι ο υπουργός Στέγασης, Ben Carson, ο οποίος πριν τις εκλογές υποστήριζε ότι ο Ομπάμα θα κήρυσσε στρατιωτικό νόμο και θα ακύρωνε τις εκλογές αν κέρδιζε ο Τραμπ αλλά και ο πρώην σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας, του Ρεπουμπλικάνου προέδρου, Michael Flynn, ο οποίος επέμενε πως η Κλίντον έκανε trafficking παιδιών.

Η εξήγηση

Ας ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα. Συνωμοσία είναι όταν μια ομάδα ανθρώπων δρα μυστικά ενάντια στο κοινό καλό και συνωμοσία θεωρίας είναι η πεποίθηση ότι μια μικρή ομάδα ανθρώπων δρα μυστικά ενάντια στο κοινό καλό.

Μία εξήγηση στο γιατί γοητευόμαστε από ένα τέτοιο αφήγημα έρχεται από τον ψυχιατρική. Πολλοί από τους ανθρώπους που πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας τείνουν να επιδεικνύουν ναρκισσιστική ανάγκη για «μοναδικότητα». Ο ακαδημαϊκός Michael Billig αναφέρθηκε στο ζήτημα, από το 1984 κιόλας, λέγοντας πως: «Οι  θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν την ευκαιρία για απόκτηση “γνώσεων”, ώστε αυτός που τις πιστεύει να δύναται να γίνει “ειδικός” πάνω σε ζητήματα που δεν γνωρίζουν ούτε οι “ειδικοί”».

Σε όρους κοινωνικών επιστημών, οι θεωρίες συνωμοσίας ανθούν σε περιόδους ταχείας κοινωνικής αλλαγής, όταν επαναξιολογούμε τους εαυτούς μας και ίσως αντιμετωπίσουμε δυσάρεστες ερωτήσεις κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Η συνωμοσιολογία αποκαλύπτει μια βασική ανασφάλεια σχετικά με το ποιοι είμαστε ενάντια στο ποιοι θα θέλαμε να είμαστε. Πώς αυτό μεταφράζεται σε ευρεία κλίμακα; Σε μια εποχή που η παγκόσμια τάξη πραγμάτων είναι σε αταξία, γινόμαστε όλο και πιο ανασφαλείς για την αξία και τη μονιμότητα της κοινωνίας μας.

Η σχεδόν άθραυστη ταξική δομή των κοινωνιών μας είναι επίσης ένας λόγος που πυροδοτεί τη συνωμοτική σκέψη. Σήμερα μια μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου είναι εγκλωβισμένη όλο και περισσότερο στις περιστάσεις της και θέλει απεγνωσμένα να κατηγορήσει κάποιον για αυτό. Πρόκειται για αυτούς τους ανθρώπους που έχουν αποκλείσει από συστήματα εξουσίας και χτυπάνε μανιωδώς τις σιδερένιες πόρτες τους, που ποτέ δεν θα ανοίξουν για εκείνους. Πρόκειται για τους αποκλεισμένους από το κράτος πρόνοιας, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, τους άνεργους, κοκ.

Αυτοί που πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι λοιπόν κάποιοι μυστήριοι άλλοι. Είναι κάποιοι από εμάς. Είμαστε όλοι επιρρεπείς στην πίστη των μισών αληθειών, σχηματίζοντας συνδέσεις όπου δεν υπάρχουν ή βρίσκοντας σημασία σε πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που μπορεί να μην έχουν στα αλήθεια αξία. Γιατί όταν είσαι παγιδευμένος, ένας αόρατος εχθρός δεν είναι η λύση, αλλά μπορεί να είναι μια εκτόνωση…

Σε κάθε περίπτωση η ενίσχυση των θεωριών συνωμοσίας υπογραμμίζει το γεγονός ότι ζούμε σε έναν πολωμένο κόσμο και δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε ότι η ανυποληψία στην οποία έχουν περιπέσει οι θεσμοί είναι το καλύτερο μέσο για την διάδοση της συνωμοσιολογικής ρητορικής.