Το ποδόσφαιρο είναι μακράν το δημοφιλέστερο άθλημα του κόσμου, με εκατοντάδες εκατομμύρια “πιστούς” παγκοσμίως, και αυτό επιβεβαιώνεται για άλλη μια φορά μέσα από το Παγκόσμιο Κύπελλο στη Ρωσία. Πως ξεκίνησε όμως το άθλημα και πόσο πίσω πρέπει να γυρίσουμε το χρόνο για να εντοπίσουμε τις ρίζες του;

Οι Κινέζοι ήταν οι πρώτοι που διασκέδαζαν κλωτσώντας μπάλες σε δίχτυα σαν άθλημα τον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ το παιχνίδι έγινε γνωστό παγκοσμίως ως «ποδόσφαιρο» στην Αγγλία του 19ου αιώνα. Όμως ο προκάτοχος των πιο σύγχρονων αθλημάτων με τη χρήση μπάλας όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, προς έκπληξη πολλών, εντοπίζεται στην Αμερικανική ήπειρο.

«Η ιδέα του ομαδικού αθλήματος επινοήθηκε στη Μεσοαμερική, δηλαδή την περιοχή στο νότιο ήμισυ του Μεξικού, τα εδάφη της Γουατεμάλας, του Ελ Σαλβαδόρ, της Μπελίζ καθώς και τις δυτικές περιοχές της Ονδούρας, της Νικαράγουας και της Κόστα Ρίκα», αναφέρει στο National Geographic η Mary Miller, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Yale, που έχει μελετήσει εκτενή στοιχεία του αθλήματος.

Από τις αλάνες στο πάνθεον της ιστορίας

Στη Μεσοαμερική, οι πολιτισμοί άνθισαν πολύ πριν να τους «ανακαλύψει» ο Κολόμβος και πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους εκεί έπαιζαν ένα άθλημα που περιλάμβανε μια βαριά μπάλα, κατασκευασμένη από μια ουσία από τη ρητίνη των δέντρων.

Δεν είναι σαφές το που ακριβώς επινοήθηκε το παιχνίδι, αλλά ήταν δημοφιλές στους Μεσοαμερικανικούς πολιτισμούς όπως οι Τεοτιουακάνος, οι Αζτέκοι και οι Μάγιας, στοιχεία για τους οποίους έχουμε εδώ και περίπου 3.000 χρόνια. Το όνομά του επίσης δεν ήταν ίδιο παντού- οι Αζτέκοι το ονόμαζαν ullamaliztli και οι Μάγιας pok-ta-pok ή pitz. Οι κανόνες του ήταν διαφορετικοί από τόπο σε τόπο, και περιλάμβαναν κινήσεις όπως η διατήρηση της μπάλας στο παιχνίδι, χτυπώντας τη με διάφορα μέρη του σώματος, με ρακέτες ή μπαστούνια.

Αυτοί οι αρχαίοι πολιτισμοί τελειοποίησαν τη διαδικασία για την κατασκευή ελαστικών σφαιρών χιλιετίες πριν από την εφεύρεση του σύγχρονου καουτσούκ.

«Οι άνθρωποι εκείνων των πολιτισμών πιθανότατα κατασκεύαζαν χιλιάδες μπάλες», αναφέρει η Miller. Οι μπάλες ήταν κοίλες, προσθέτει, αλλά ζύγιζαν μέχρι και 16 κιλά η καθεμιά.

Οι μπάλες για παιχνίδι φαίνεται να ήταν σχεδόν πανταχού παρούσες στους πολιτισμούς αυτούς, που τις θεωρούσαν πολύτιμες, ενώ πολλές από αυτές εξακολουθούν να υφίστανται σε αρχαιολογικά αρχεία. Άλλες ενδείξεις της ύπαρξης αντίστοιχων παιχνιδιών τότε ποικίλουν από ζωγραφισμένα κεραμικά αγγεία μέχρι και περισσότερα από 1.300 πέτρινα γήπεδα που βρίσκονται διασκορπισμένα σε όλη την περιοχή, το καθένα με χώρο για πολλούς θεατές.
Αποδεικτικά στοιχεία εντοπίζονται επίσης με τη μορφή γραπτών της αποικιακής εποχής από το Diego Durán, έναν Δομινικανό ιερέα, του οποίου η καταγραφή της Αζτέκικης ζωής περιλαμβάνει μια περιγραφή του παιχνιδιού, όπως παιζόταν το 1585.

Οι παίκτες των Αζτέκων ωθούσαν τη μπάλα μπρος-πίσω μεταξύ ομάδων, χρησιμοποιώντας μόνο τους γοφούς και τους γλουτούς τους (τα πόδια και τα χέρια ήταν εκτός κανονισμού). Προσπαθούσαν να την προωθήσουν σε μια κεντρική γραμμή και να χτυπήσουν το πίσω τοίχωμα των γηπέδων των αντιπάλων τους με μια μόνο αναπήδηση, ενώ συχνά υπέφεραν από απειλητικούς για τη ζωή τους τραυματισμούς όταν χτυπιώνταν από τη σκληρή, βαριά μπάλα. (Ακόμα και για τους σύγχρονους παίκτες ποδοσφαίρου, το χτύπημα της μπάλας με το κεφάλι έχει επίσης συνέπειες για την υγεία τους.)

Εάν ένας παίκτης κατόρθωνε να περάσει τη μπάλα από ένα δαχτυλίδι στην πλευρά της αντίπαλης ομάδας, αυτόματα κέρδιζε. Ο νικητής του παιχνιδιού, έγραφε ο Durán, «απολάμβανε τιμές ως άνθρωπος που είχε κερδίσει μια μάχη».

Οι θυσίες του αθλήματος…

Παρόλο που αντιμετωπιζόταν σαν καθημερινό άθλημα, όπως το ποδόσφαιρο ή το μπάσκετ σήμερα, αυτό το παιχνίδι μπάλας θεωρείτο ταυτόχρονα ιερό, κατέχοντας ιδιαίτερη θέση στη θρησκεία και τον πόλεμο στις Μεσοαμερικανικές κουλτούρες. Οι βασιλιάδες των Αζτέκων έπαιζαν μπάλα ως ένα υποκατάστατο του πολέμου, αποκτώντας έτσι κυβερνητικά δικαιώματα ή λύνοντας διπλωματικές διενέξεις με αφορμή ένα παιχνίδι μπάλας.

Στους πολιτισμούς των Μάγια και της Βερακρούζ, τα πράγματα ήταν ακόμα πιο σοβαρά: Οι χαμένοι ορισμένων τελετουργικών παιχνιδιών θυσιάζονταν.

Οι κανόνες που ακολουθούνταν δεν είναι ακόμη σαφείς, όμως μερικά γήπεδα που έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή είναι διακοσμημένα με τοιχογραφίες που απεικονίζουν θυσίες παικτών που έχαναν.

Οι θυσίες και ο αθλητισμός συνδέονται στενά με ένα μύθο σχετικά με τη δημιουργία του κόσμου από την κουλτούρα των Μάγιας. Σύμφωνα με αυτόν, ένα ζευγάρι δίδυμα που έπαιζαν μπάλα, νικήσαν τους άρχοντες του κάτω κόσμου στο παιχνίδι. Αυτά θα μετατρέπονταν στη συνέχεια στον ήλιο και το φεγγάρι.

Οι Μάγιας, σύμφωνα με τη Miller, «αντιμετώπιζαν τις θεότητες σε καθημερινή βάση σαν να επρόκειτο για ένα παιχνίδι μπάλας». «Υπάρχει ένα κεντρικό στοιχείο σύγκρουσης μεταξύ ανθρώπων και θεοτήτων».

Παρά τα στοιχεία ότι οι ηττημένοι στα παιχνίδια μερικές φορές κυριολεκτικά θυσιάζονταν, σύμφωνα με τη Miller, ορισμένοι αρχαιολόγοι του 20ού αιώνα αρνούνταν να πιστέψουν ότι όλοι εκτός από τους νικητές θανατώνονταν. Εκείνη αποδίδει αυτή την ανάλυση σε μια γενικευμένη προθυμία να απεικονιστούν οι Μάγιας ως εξαιρετικές υπάρξεις και όχι ως πολεμοχαρείς.

«Δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι οι Μάγιας διέπρατταν ανθρώπινες θυσίες», αναφέρει η επιστήμονας. «Γνωρίζουμε όμως σήμερα ότι στον πολιτισμό των Μάγιας, ο ηττημένος του παιχνιδιού αποκεφαλιζόταν, και οι σημερινοί μελετητές το αποδέχονται ευρέως».

Σήμερα παραμένουν ακόμη πολλά ερωτήματα σχετικά με το πως παιζόταν το παιχνίδι και πως λειτουργούσαν οι θυσίες γύρω από αυτό.

Όμως, το πνεύμα του παιχνιδιού, το οποίο η Miller ονομάζει  «περίπλοκη ομαδική σκέψη», είναι ζωντανό και έντονο στις σύγχρονες ενσαρκώσεις του παιχνιδιού του ποδοσφαίρου, τόσο σε επίσημες διοργανώσεις και μεγάλα γήπεδα, όσο και σε συνοικιακά πάρκα και αυλές σχολείων.

Πληροφορίες από το National Geographic