Στα έργα, γραπτά ή τηλεοπτικά, δυστοπικής επιστημονικής φαντασίας, όπως το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» του Άντονι Μπέργκες ή την πρόσφατη σειρά «Years and Years» (Χρόνια και χρόνια) του BBC1, οι δημιουργοί συνήθως παίρνουν στοιχεία του παρόντος και τα ενσωματώνουν σε ένα μέλλον στο οποίο αυτά θα αποτελούν πια πραγματικότητα, ώστε να μας προειδοποιήσουν για κάτι που ίσως βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη. 

Ο 21ος αιώνας όμως θέτει προκλητικά εμπόδια σε αυτή την τεχνική με την εξής έννοια: με τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος φαίνεται πλέον να τρέχει, πέρα από τις πιο άγριες πτυχές της συλλογικής φαντασίας, πριν καν αρχίσουμε να σκεφτόμαστε τι θα ακολουθήσει, αυτό είναι ήδη εδώ. 

Για παράδειγμα, το Facebook φιγούραρε στις ειδήσεις της περασμένης εβδομάδας μετά από τρία χρόνια ντροπής για την εταιρεία και ολοένα αυξανόμενο θόρυβο με τους νομοθέτες να προσπαθούν θα θέσουν ένα πλαίσιο για να επιβραδύνουν την τρομακτική προσπάθεια του κοινωνικού μέσου να επιβάλει τις λειτουργίες του σε κάθε τομέα της ζωής μας. Τώρα σε μια κίνηση που θα μπορούσε να είναι υπόθεση φουτουριστικού μυθιστορήματος, θέλει να δημιουργήσει ένα νέο παγκόσμιο νόμισμα. 

Η λίβρα, το κρυπτονόμισμα που ανακοίνωσε ότι θα δημιουργήσει το Facebook και αναμένεται στην διαδικτυακή αγορά το 2020, θα συνδέεται με ένα καλάθι κανονικών νομισμάτων με αξία περίπου ενός δολαρίου και θα λειτουργεί στο πρότυπο των ηλεκτρονικών συναλλαγών που είναι γνωστό ως blockchain. 

Την εποπτεία του νομίσματος θα έχει ένας οργανισμός με έδρα τη Γενεύη, ανοιχτός σε οποιαδήποτε εταιρεία έχει αξία τουλάχιστον ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων και η οποία θα επενδύσει ένα μίνιμουμ των 10 εκατομμυρίων δολαρίων. Προς το παρόν υπάρχουν 28 μέλη στον οργανισμό, μεταξύ τους οι Uber, Spotify και Mastercard. Το Facebook προσπαθώντας να καθησυχάσει τους σκεπτικιστές επιμένει ότι η δική του ψήφος θα περιοριστεί στο 1%. 

Αλλά η λίβρα είναι κάτι που σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε από την εταιρεία του Μαρκ Ζούκερμπεργκ. Και το νόμισμα θα εκτελέσει το «καθήκον» του μόνο αν γίνει κεντρικό κομμάτι της ζωής των δισεκατομμυρίων χρηστών που χρησιμοποιούν τις πλατφόρμες του Facebook, μέσω μιας εφαρμογής – ένα ηλεκτρονικό πορτοφόλι – που θα λέγεται Calibra και θα αρχίσει να λειτουργεί μέσω Facebook Messenger και WhatsApp.

Φυσικά, η ιδέα παρουσιάζεται από το Facebook με στόχο, όχι τη μεγιστοποίηση του κέρδους, αλλά με φιλανθρωπική στόχευση στην οποία κατά λάθος συμμετέχουν οι δισεκατομμυριούχοι της Βόρειας Καλιφόρνιας. Ένα στοιχείο της πρωτοβουλίας του Facebook είναι η πραγματοποίηση συναλλαγών «πρόσωπο με πρόσωπο» με χαμηλό ή καθόλου κόστος – έτσι ώστε ένας μετανάστης, για παράδειγμα, να μπορεί να στέλνει χρήματα στην οικογένειά του χωρίς να υπάρξει κάποια περικοπή σε αυτά. Επιπλέον, σύμφωνα με την εταιρεία το νέο νόμισμα θέλει να καλύψει όσους ανθρώπους βρίσκονται εκτός χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, δηλαδή όσους δεν έχουν λογαριασμό στην τράπεζα, έτσι ώστε αυτοί να αποκτήσουν περισσότερη προσωπική ελευθερία. Αυτό δεν είναι μια καινούργια ιδέα, αλλά όπως συμβαίνει με τις περισσότερες πρωτοβουλίες του Facebook επιφανειακά δείχνει πολύ καλή. 

Όμως ο καπιταλισμός είναι καπιταλισμός και είναι πιθανό να υπάρχουν περισσότερα κίνητρα πίσω από το εγχείρημα. Υπάρχουν τεράστιες αγορές στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου το Facebook και οι θυγατρικές του έχουν εκατομμύρια χρήστες, αλλά βρίσκονται πολύ πίσω σε κέρδη λόγω των μειωμένων διαφημιστικών εσόδων, εξαιτίας της φτώχιας. Η λίβρα προσφέρει νέες ευκαιρίες εσόδων, αφού οι χρήστες θα κληθούν να ανταλλάξουν εθνικά νομίσματα με αυτή, προσφέροντας έτσι στο Facebook και τους συνεργάτες του ένα τεράστιο χρηματικό ποσό. Σε αυτές τις χώρες αλλά και στις πιο εύπορες, το νέο νόμισμα θα προσφέρει επίσης στο Facebook την ευκαιρία να επιταχύνει αυτό που βρίσκεται στο κέντρο όλων των δραστηριοτήτων του: τη συλλογή αμέτρητων δεδομένων, τα οποία στη συνέχεια μπορούν να μετατραπούν σε χρήματα. 

Το Facebook προσπαθεί να αντιμετωπίσει αυτές τις ανησυχίες αλλά το πλαίσιο στο οποίο το νέο νόμισμα θα χρησιμοποιηθεί στο Messenger και στο WhatsApp μέσω του Calibra δεν είναι ακριβώς καθησυχαστικό. Το Facebook θα γνωρίζει τους ανθρώπους και τις εταιρείες με τις οποίες οι χρήστες του αλληλεπιδρούν οικονομικά και πιθανόν αυτό να είναι μόνο η αρχή. 

«Το Calibra δεν θα μοιράζεται πληροφορίες για το λογαριασμούς ή τα οικονομικά στοιχεία των χρηστών με το Facebook ή οποιοδήποτε άλλο τρίτο μέρος, χωρίς τη συγκατάθεση του πελάτη», αναφέρει η εταιρεία. Εδώ η εταιρεία έχει παρελθόν: πρόκειται για την αναγκαστική συναίνεση, που σημαίνει ότι ο χρήστης είτε επιτρέπει στο Facebook να αποκτήσει πρόσβαση στα δεδομένα του ή δεν έχει πρόσβαση σε πολλές από τις υπηρεσίες του. Όποιες κι αν είναι οι εγγυήσεις λοιπόν, υπάρχει το ερώτημα: γιατί ο χρήστης να εμπιστευτεί μια εταιρεία με τόσο τρομακτικό παρελθόν στα προσωπικά δεδομένα και να βοηθήσει στην επέκταση της εμβέλειάς της; 

Υπάρχουν κι άλλα άφθονα ερωτήματα. Τι θα συμβεί αν η λίβρα απορροφά τα εθνικά νομίσματα από τις ήδη ευάλωτες οικονομίες; Ποια θα είναι η σχέση της με τον πληθωρισμό; Ποιοι θα είναι η κίνδυνοι στον τομέα της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες; Γιατί ήδη τα υψηλόβαθμα στελέχη του Facebook μιλούν για επέκταση της λίβρας στον τομέα των πιστώσεων; 

Τέτοιες ανησυχίες τονίστηκαν την περασμένη εβδομάδα με αιχμή του δόρατος την Ινδία. Εκεί υπάρχει θεσμική εχθρότητα για τα κρυπτονομίσματα κι αυτό σημαίνει ότι η λίβρα δεν θα λανσαριστεί εκεί, τουλάχιστον προς το παρόν. Ανησυχητικό είναι επίσης το πώς η είσοδος του Facebook στην δημιουργία χρημάτων θα το οδηγήσει σε μια άλλη σφαίρα που επί του παρόντος επιβλέπεται από το κράτος: τον καθημερινό καταναλωτισμό – και το πλαίσιο εντός του οποίου χρησιμοποιούμε τις δημόσιες υπηρεσίες και αλληλεπιδρούμε με το κράτος – την εκπαίδευση, την υγεία, την κοινωνική μέριμνα, την εγκληματικότητα, την δικαιοσύνη κλπ. 

Η Google έχει ήδη φτάσει σε αυτό το σημείο, όπως αποδεικνύεται από τα πάντα. Από την τεράστια παρουσία της στο εκπαιδευτικό σύστημα των ΗΠΑ, μέχρι τη χρήση δεδομένων του Εθνικού Συστήματος Υγείας από την DeepMind και την πτέρυγα τεχνητής νοημοσύνης της. Αλλά σκεφτείτε τις καθημερινές πληρωμές. Περί το 2050 σε όλο τον πλανήτη ποια νομίσματα θα χρησιμοποιούμε για τους φόρους, τα πρόστιμα, τις εγγυήσεις, τις αποπληρωμές φοιτητικών δανείων και όλα τα υπόλοιπα και τι θα συμβεί με τα τεράστια δεδομένα; 

Στην Κίνα, αυτοί που ασχολούνται με το κοινωνικό δίκτυο WeChat – το οποίο ο Ζούκερμπεργκ θέλει σαφώς να μιμηθεί – μπορούν να το χρησιμοποιήσουν για να πληρώσουν φόρους και πρόστιμα. Ακόμη και στην Βρετανία, το γραφείο του Υπουργικού Συμβουλίου έχει ήδη εξετάσει τη χρήση του Facebook ως μέσου για την απόκτηση πρόσβασης σε ιστότοπους παροχών κοινωνικής ασφάλισης, για να καταβάλουν φόρους και να παραλάβουν άδειες οδήγησης. Αρχικά δεν θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι έρχεται, αυτό στο οποίο μπορούμε ίσως ήδη να αναφερόμαστε ως «λιβροποίηση». 

Όταν αυτό συμβεί, ο καπιταλισμός της επιτήρησης θα κατακτήσει τα συνεχώς συρρικνούμενα μέρη της ζωής μας που μέχρι στιγμής έχει αφήσει ανέγγιχτα. Θα συγκεντρώσει βουνά από προσοδοφόρες πληροφορίες για τα πάντα, από τους φίλους μας μέχρι και την τελευταία πληρωμή προστίμου που κάναμε. Και κατά τη διαδικασία θα αποκτήσει απεριόριστη εξουσία σε περιοχές που σήμερα θεωρούμε ότι υπόκεινται στους ελέγχους και τις ισορροπίες της δημοκρατίας. Το κράτος θα μπορούσε επίσης να συμμετέχει: μπορείτε να φανταστείτε τη χαρά του Τμήματος Εργασίας και Συντάξεων αν ήταν σε θέση να παρακολουθεί όχι μόνο τις πληρωμές αλλά και τον τρόπο με τον οποίο τα χρήματα αυτά ξοδεύονται; 

Ωστόσο, το μεγαλύτερο ερώτημα από όλα είναι προφανές: πώς, με κάθε τρόπο, μπορούμε να κάνουμε το Facebook και τη Google να λογοδοτούν και να περιορίσουμε δραστικά την εξουσία τους; Η απάντηση σίγουρα ξεκινάει με ένα τεράστιο διεθνές «όχι», στα σχέδιά τους. Διαφορετικά, οι δημιουργοί της δυστοπικής επιστημονικής φαντασίας μπορεί να τα παρατήσουν γιατί όσο φανταστικά και μπερδεμένα και να είναι τα σενάριά τους, ο πραγματικός κόσμος θα τα έχει ξεπεράσει. 

* Απόδοση του άρθρου του Τζον Χάρις για τον Guardian