H καταγγελία για βιασμό της 14χρονης που φιλοξενείται σε δημόσια δομή, φέρνει στο φως ξανά το αίτημα για αποϊδρυματοποίηση αλλά και φλέγοντα ερωτήματα σε σχέση με την παιδική προστασία στην Ελλάδα σήμερα.

Ποια είναι η ευθύνη της πολιτείας; Κατά πόσο υπάρχει εξειδικευμένο προσωπικό στις δομές; Γιατί δεν προχώρησε έγκαιρα η επαγγελματική αναδοχή; Τι πρέπει να γίνει άμεσα ώστε τα δικαιώματα του παιδιού να είναι σεβαστά και να υπάρχει σωστή πρόληψη ώστε να αποτρέπονται φαινόμενα κακοποίησής τους;

Το tvxs έθεσε τα ερωτήματα στην Θεανώ Φωτίου, βουλεύτρια του ΣΥΡΙΖΑ και πρώην αναπληρώτρια υπουργό Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και στην Ηλέκτρα Κουτσούκου, Δρ Δικαιωμάτων του Παιδιού, εμπειρογνώμων παιδικής προστασίας υπουργείου Εργασίας και κοινωνικών υποθέσεων.

Από το ρεπορτάζ προκύπτει, πως η Ελλάδα κάνει πολύ αργά βήματα προς την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, ενώ στις δομές, εκτός από την απουσία εξειδικευμένου και ειδικά εκπαιδευμένου προσωπικού, δεν υπάρχουν καν πρωτόκολλα για να ακολουθήσουν οι εργαζόμενοι, ώστε να προλαμβάνονται περιστατικά κακοποίησης.

Η κ. Μιχαηλίδου δήλωσε πως η δομή που φιλοξενούσε την 14χρονη είναι ανοιχτή και άρα κανείς δεν μπορεί να περιορίσει τα παιδιά από τις εξόδους. Με το δεδομένο ότι πρόκειται για δημόσια δομή, δεν έχει η πολιτεία κάποια ευθύνη;

Θ.Φ. Η συγκεκριμένη δομή είναι κλειστής φροντίδας, δηλαδή τα παιδιά μένουν και κοιμούνται εκεί, σε αντίθεση με τις δομές ανοιχτής φροντίδας όπου τα παιδιά απασχολούνται καθημερινά στη δομή αλλά επιστρέφουν και κοιμούνται σπίτι τους. Η υφυπουργός υπεραμύνθηκε του «ανοιχτού χαρακτήρα» της δομής για να δικαιολογήσει ότι η δεκατετράχρονη έφευγε και δεν επέστρεφε, και είχε εκδοθεί 4 τουλάχιστον φορές σήμα αναζήτησής της από το amber alert.

Δεν χωρά αμφιβολία ότι η πολιτεία έχει πλήρη ευθύνη. Προφανώς οι έφηβες δεν μπορεί να είναι έγκλειστες, αλλά είναι πάγια πρακτική να συνοδεύεται το παιδί στις εξόδους του από κατάλληλο ενήλικο πρόσωπο, εξειδικευμένο επαγγελματία ή αξιόπιστο εθελοντή με τον οποίο το παιδί έχει αναπτύξει σχέση εμπιστοσύνης, ανάλογα με την ηλικία και τις ιδιαιτερότητές του.

Η.Κ. Κάθε δομή, έχει την ευθύνη να καθορίζει τα όρια και τον έλεγχό της για το κάθε παιδί εξειδικευμένα, ανάλογα με την περίπτωση, την ωριμότητα και την ικανότητα του παιδιού να προστατεύσει τον εαυτό του.

Δεν θα πρέπει όμως, να μεταφέρουμε τη συζήτηση  στο πως αντιμετώπισε η δομή το θέμα. Για ο,τιδήποτε εκκρεμοδικεί, δεν μπορούμε να μιλήσουμε. Πρέπει να δούμε ευρύτερα το ζήτημα. Αυτό σημαίνει, όχι να συζητάμε τι ώρα γύρισε το παιδί αλλά κατά πόσο υπάρχουν οι μηχανισμοί ώστε να μην εκτεθεί σε κίνδυνο. Παιδιά που έρχονται από κακοποιητικά περιβάλλοντα δεν αντιλαμβάνονται τα όρια του σώματός τους. Αυτήν την ευαλωτότητα πρέπει να δούμε.

Το κομμάτι των ορίων. Το κομμάτι της εκπαίδευσης των παιδιών. Είναι σημαντικό, ώστε οι άνθρωποι να μάθουν να διαχειρίζονται τα όρια. Να καταλαβαίνει ένα παιδί, να αναγνωρίζει μια κακοποιητική συμπεριφορά, ώστε να ζητήσει στήριξη και βοήθεια.  Άρα, θέλουμε ενδυνάμωση προγραμμάτων πρόληψης. Γίνεται σιγά σιγά εισαγωγή τέτοιων προγραμμάτων ώστε να καταλαβαίνουν τα παιδιά πότε ένα άγγιγμα είναι ασφαλές. Να αποκτούν αυτοεκτίμηση και θάρρος για να μιλήσουν.

Οι υπεύθυνοι διερεύνησης περιστατικών κακοποίησης που έχει τοποθετήσει η υπουργός, σε ποιο πλαίσιο κινούνται; Μπορούν να προλάβουν τέτοια περιστατικά;

Θ.Φ. Ο υπεύθυνος παιδικής προστασίας για περιστατικά κακοποίησης οφείλει να συλλέγει όλες τις πληροφορίες και καταγγελίες για ανάλογα περιστατικά στη δομή και να τα διαβιβάζει εγκαίρως στους ανωτέρους του. Εκ του αποτελέσματος είτε αυτό δεν έγινε είτε οι ανώτεροι και το υπουργείο  το αγνόησαν. Ένα είναι το σίγουρο, ότι ο θεσμός δεν λειτούργησε. Είχαμε από την πρώτη στιγμή που η κυβέρνηση εισήγαγε  αυτόν τον θεσμό πει, ότι δεν θα λειτουργήσει.  Ότι χρειάζονται ανεξάρτητες διεπιστημονικές εξειδικευμένες ομάδες  απαρτιζόμενες από παιδοψυχολόγος, νομικούς, κοινωνικούς λειτουργούς και παιδιάτρους σε επίπεδο δήμων για να κάνουν αυτόν τον έλεγχο.

Η.Κ. Είναι οι υπεύθυνοι προστασίας ανηλίκων. Μαζεύουν όλες τις αναφορές. Είναι σημαντικό όμως να επιμορφωθούν. Γιατί είναι θεμελιώδες, ακόμα και το πως συντάσσω μία αναφορά. Είναι διαφορετικό να πεις «…ο εθελοντής μου είπε ότι ο Γιώργος κακοποιείται σίγουρα, και άλλο να πεις «φέρεται να κακοποιείται από φερόμενο ως θύτη…». Πρέπει να σεβόμαστε το τεκμήριο αθωότητας.

Πόσα παιδιά φιλοξενούνται σε δομές εφήβων, πόσες είναι οι δημόσιες δομές στην Ελλάδα και ποια είναι η εικόνα που έχετε;

Θ.Φ. Η συγκεκριμένη δομή φιλοξενεί αποκλειστικά κορίτσια προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας 12-18 ετών. Δεν υπάρχει στην Αττική αντίστοιχη δομή για αγόρια. Τα κορίτσια στη συγκεκριμένη δομή είναι περίπου 10-12. Είναι γνωστό ότι ο εισαγγελέας παραπέμπει αυτά τα παιδιά κυρίως σε δημόσιες δομές διότι οι αντίστοιχες δομές ιδιωτικού δικαίου αρνούνται να τα δεχτούν. Οι δημόσιες δομές κλειστής φροντίδας για παιδιά είναι 23, συμπεριλαμβανομένων των δομών για παιδιά με σοβαρές αναπηρίες. Και πράγματι παρά τις γενναίες προσπάθειες του προσωπικού  χρειάζεται να γίνουν πολλά από την πολιτεία.

Η υποστελέχωση, η γήρανση και κόπωση του προσωπικού,  η παλαιότητα των υποδομών είναι προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν, με δεδομένο ότι τα μνημόνια άφησαν βαρύ αποτύπωμα στο σύνολο των  κοινωνικών  δομών. Σαφώς πρέπει να αλλάξει ο ρόλος των δομών κλειστής φροντίδας, παρέχοντας κυρίως υπηρεσίες πρόληψης, εκπαίδευσης και ένταξης στην κοινότητα βάσει του Εθνικού Σχεδίου Αποϊδρυματοποίησης.  Δυστυχώς η παρούσα κυβέρνηση επικεντρώνεται στην ιδιωτικοποίηση των πάντων, υποβαθμίζοντας και απαξιώνοντας επίμονα τις δημόσιες δομές.

Η.Κ. Ένα σημαντικό θέμα της γενικότερης κατάστασης είναι ότι δεν υπάρχουν  πρωτόκολλα. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι είναι φιλότιμοι, αλλά είναι πελαγωμένοι, γιατί δεν υπάρχει  πρωτόκολλο επίσημο από την πολιτεία για αυτά τα θέματα. Το πρωτόκολλο περιγράφει βήμα βήμα, τι κάνει ο επαγγελματίας την ώρα που συμβαίνει ώστε το παιδί να προστατευτεί άμεσα. Το θέμα είναι δομικό. Τι μπορεί να γίνει ώστε να είναι σεβαστά στην πράξη τα δικαιώματα του παιδιού.

Έχει σχέση το περιστατικό με την υποστελέχωση των δομών και την  εξειδίκευση στο προσωπικό;

Θ.Φ. Είναι προφανές ότι απαιτείται προσωπικό μεγάλης εμπειρίας με μόνιμη σχέση εργασίας, για να μπορεί να οικοδομήσει σταθερούς δεσμούς και σχέσεις εμπιστοσύνης με τα παιδιά. Παρά τις διαβεβαιώσεις του υπουργείου ότι οι εργαζόμενοι υπερκαλύπτουν τις ανάγκες, γνωρίζουμε ότι η πλειοψηφία των εργαζομένων είχε προσληφθεί για την αντιμετώπιση των έκτακτων αναγκών λόγω Covid ή μέσω του θεσμού της κοινωφελούς εργασίας. Γι αυτό επιμένουμε ότι το προσωπικό πρέπει να έχει σταθερή και μόνιμη σχέση εργασίας με τη δομή. Γι αυτό απαιτήσαμε με πρόσφατη ερώτησή μας στη Βουλή προς τον Υπουργό Εργασίας την άμεση επαναπρόσληψη του απολυμένου επικουρικού προσωπικού και την κάλυψη των θέσεων με μόνιμες προσλήψεις.

Η.Κ. Η υποστελέχωση, η γήρανση και κόπωση του προσωπικού, η παλαιότητα των υποδομών είναι προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Είναι επίσης θέματα, που δημιουργούν πρόβλημα σε κάθε τομέα, όχι μόνο στις δομές ανηλίκων. Όπως σας είπα νωρίτερα, η εξειδίκευση και τα πρωτόκολλα είναι που επείγουν επίσης.

Θα αποφεύγονταν τέτοια περιστατικά αν είχε προχωρήσει η επαγγελματική αναδοχή πιο γρήγορα;

Θ.Φ. Βεβαίως και σε αυτήν την περίπτωση αναδεικνύεται το γνωστό θέμα της αποϊδρυματοποίησης, το οποίο όμως εξαντλείται εδώ και 4 χρόνια σε διακηρύξεις  χωρίς αντίκρισμα όταν δεν τίθεται χρονικός ορίζοντας μετατροπής όλων των κλειστών δομών σε ανοιχτές. Πολύ περισσότερο όταν υπονομεύεται η αποϊδρυματοποίηση με πρόσφατη νομοθετική ρύθμιση που προβλέπει την ίδρυση νέων ιδρυματικού τύπου δομών δυναμικότητας έως και 20 παιδιών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η προτεραιότητα θα ήταν η άμεση εφαρμογή της επαγγελματικής αναδοχής. Το κράτος επιχειρεί για πρώτη φορά το 2018 με τον νόμο 4538 για την αναδοχή και την υιοθεσία να αντιμετωπίσει ανάλογες περιπτώσεις προβλέποντας τη δυνατότητα να παραπέμπονται παιδιά με τέτοια χαρακτηριστικά στην επαγγελματική αναδοχή.

Δυστυχώς η μεγάλη καθυστέρηση στην εφαρμογή της επαγγελματικής αναδοχής -η σχετική ΚΥΑ εκδόθηκε μόλις πριν από λίγες μέρες- δεν επέτρεψε την αποκατάσταση των παιδιών στο κατάλληλο περιβάλλον της ανάδοχης οικογένειας. Τούτο παρά το γεγονός ότι στη συγκεκριμένη δομή φιλοξενούνται μόλις 10 παιδιά, αριθμός απόλυτα διαχειρίσιμος.

Η.Κ. Το επαναλαμβάνω συχνά, η απάντηση είναι αναδοχή, αναδοχή, αναδοχή. Δεν είναι μόνο η υιοθεσία, είναι και η επείγουσα αναδοχή. Έχουμε μια νοοτροπία ως χώρα του να «έχω κάτι που μου ανήκει». Είναι ώρα να δούμε και άλλη μορφή υιοθεσίας, που βοηθάει παιδιά που έχουν ανάγκη. Αν υπήρχε οικογένεια εκπαιδευμένη να τα φιλοξενήσει, θα είχαν άλλη τύχη αυτά τα παιδιά. Είναι και θέμα κουλτούρας, το  πως αντιμετωπίζουμε τη σχέση. Είναι και  θέμα ενημέρωσης. Οι πιο πολλοί θεωρούν ότι ταυτίζεται η αναδοχή με την υιοθεσία. Σε μια εκπομπή θίξαμε το θέμα και οι ερωτήσεις έδειξαν ότι υπάρχουν άνθρωποι δεκτικοί αλλά δεν γνωρίζουν. Αυτό μου έδωσε μεγάλη αισιοδοξία.

Τι έπραξε σωστά και τι όχι η υπουργός; Τι θα μπορούσε επίσης να κάνει ακόμα και τώρα; Μπορούμε να μιλάμε για αποϊδρυματοποίηση όσο ψηφίζονται νόμοι που ενθαρρύνουν τα ιδρύματα;

Θ.Φ. Θα άρχιζα από τι δεν έπρεπε να κάνει. Επανέλαβε τα λάθη που διέπραξε στην περίπτωση της 12χρονης του Κολωνού, δημοσιοποιώντας τα στοιχεία της δομής και  εμφανιζόμενη με  φόντο την εικόνα των κτιριακών της εγκαταστάσεων. Δήλωσε ότι όλα τα φιλοξενούμενα παιδιά έχουν υποστεί κακοποίηση από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Αυτή η γενίκευση είναι αναληθής και σκόπιμη, προκειμένου να απεκδυθεί των ευθυνών της. Η επίκληση πολύ σοβαρού προϋπάρχοντος  προβλήματος  του παιδιού – θύματος ως αιτίας της κακοποίησης συνιστά ένα  βολικό και κοινότοπο άλλοθι  που ανασύρεται κάθε φορά που αποτυγχάνει το σύστημα παιδικής προστασίας. Η δε στοχοποίηση δομής και παιδιών στο σχολικό και κοινωνικό τους περιβάλλον συνιστά αναμφίβολα δευτερογενή κακοποίηση.

Η κυρία Μιχαηλίδου εγκατέλειψε το πιλοτικό πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης που είχαμε εκπονήσει το 2018 για τα Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας Αττικής και Δυτικής Ελλάδας, με συμμετοχή του ΚΕΑΤ, και εκχώρησε το σχέδιο για στέγες υποστηριζόμενης διαβίωσης σε ΜΚΟ. Η εποπτεία των δομών  ατόνησε, όπως φαίνεται από τα συνεχή περιστατικά που έρχονται στην επιφάνεια και η ίδια αναλώνεται σε εκ των υστέρων διακηρύξεις άκρας αποφασιστικότητας ως προς την αντιμετώπιση των –υπαρκτών- προβλημάτων. Έχω την πεποίθηση ότι μόνο μια προοδευτική κυβέρνηση είναι σε θέση να αντιληφθεί και να προωθήσει τον νέο ρόλο των δομών παιδικής προστασίας προς όφελος του κοινωνικού συνόλου, πάντα με πρώτη προτεραιότητα τα δικαιώματα όλων των παιδιών, ιδιαίτερα αυτών που στερούνται την προστασία της βιολογικής τους οικογένειας.

Η.Κ. Είναι πολιτικού χαρακτήρα η ερώτηση και θα μου επιτρέψετε να μην απαντήσω. Η θέση μου στο υπουργείο είναι ως εμπειρογνώμων, είμαι τοποθετημένη από την ΕΕ, και δουλειά μου είναι να δημιουργήσω παιδοκεντρική αντίληψη. Στο πλαίσιο αυτό, μπορώ να σας πω επιστημονικά, σε σχέση με την αποϊδρυματοποίηση, πως πάλι η απάντηση  είναι η αναδοχή και ένα μακροπρόθεσμο πρόγραμμα αποιδρυματοποίησης με σωστή μετάβαση.

Η πολιτεία κ. Κουτσούκου, διαχρονικά σέβεται τα δικαιώματα του παιδιού;

Η.Κ. Όταν άρχισα να ασχολούμαι με τα δικαιώματα, οι αναφορές στη σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού, ήταν ελάχιστες. Γίνονται αργά βήματα, αλλά υπάρχουν κενά. Τα εντοπίζω σε θέματα συντονισμού, συνεργασίας και διεπιστημονικότητας των φορέων που ασχολούνται με τα δικαιώματα. Τα εθνικά σχέδια δράσης είναι ένα βήμα. Νόμοι που αναφέρονται ευθέως στα δικαιώματα, είναι ένα βήμα. Αρχίσαμε επιτέλους να μιλάμε για δικαιώματα παιδιού. Γίνονται  λοιπόν προσπάθειες,  αλλά έχουμε πολύ δρόμο ακόμα.