Είναι 24 Ιουλίου του 2022. Είναι η επέτειος της Μεταπολίτευσης. Το ημερολόγιο γράφει: Αποκατάσταση της Δημοκρατίας.

Στο σημερινό podcast θα ξαναπούμε δυο λόγια για το τι νομίζουμε ότι είναι/ήταν η Μεταπολίτευση. Πρόκειται για σκέψεις διατυπωμένες διάσπαρτα τα τελευταία είκοσι χρόνια, τωρα συγκεντρωμένες στη μορφή μιας ραδιοφωνικής συνομιλίας, ενός podcast. Και θα μοιραστούμε και μερικές σκέψεις για όσους μισούν τη Μεταπολίτευση, για τους σκοταδόψυχους.

Η Μεταπολίτευση αρχίζει πολύ πριν την πολιτική αλλαγή του 1974. Τολμώ να πώ ότι σαν κοινωνικός μετασχηματισμός και πολιτική προσδοκία, αρχίζει το 1958, κορυφώνεται στη Χαμένη Ανοιξη του ‘60, και ολοκληρώνεται με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία: η Αλλαγή του 1981 είναι η κορυφή αυτής της ρωγμώδους συνέχειας.

Τα επόμενα ορόσημα είναι το 1989, «βρώμικο» και ιστορικό, ο εκσυγχρονισμός και η φενάκη του 2004, και το συνεχιζόμενο τραύμα του 2010, το τέλος της Μεταπολίτευσης.

* Sound design: Σταύρος Ξαρχάκος, Jhon Montoya, Islandman, Odessa Trick Makers 542, Barrio Lindo, Nicola Noir, Can.

Ποιοι μισούν τη Μεταπολίτευση;

Πολλοί μισούν τη Μεταπολίτευση. Και τωρα πια, απενεχοποιημένοι, το λένε δημοσίως. Καταλογίζουν στη Μεταπολίτευση τον λαϊκισμό, την ευκολία, την ασέβεια προς τις παλιές ιεραρχίες, την ανομία στα πανεπιστήμια, άκουσον ακουσον την ηγεμονία της Αριστεράς. Ακόμη και για τη χρεοκοπία, φταίει η Μεταπολίτευση. 

Λογικό. Σκοταδόψυχοι είναι οι άνθρωποι, ακροδεξιοί. Θα προτιμούσαν να μην έχει γίνει ποτέ. Να αλλάζαμε σιγά-σιγά, βασανιστικά, σαν τη Χιλή· να έχουμε το Συνταγμα του Παπαδόπουλου, να διορίσουν μια κυβέρνηση οι κολονέλοι, να γίνουν μισο-εκλογές, να σερνόμαστε μια-δυο δεκαετίες.
Μα οι σκοταδόψυχοι δεν μπαίνουν σε λεπτομέρειες, όταν μιλούν δημοσίως. Μεμψιμοιρούν βεβαια και εναντίον του Κωνσταντίνου Καραμανλή, που έκανε το μέγα σφάλμα να νομιμοποιήσει την Αριστερά, που άνοιξε το δρόμο για τον Ανδρέα Παπανδρέου. Μέσα απ΄τα δόντια τους τον καταριούνται ― και για το δημοψήφισμα που έστειλε στον αγύριστο τη μοιραία δυναστεία των Γλύξμπουργκ.

Το δημοψήφισμα που ο γερο-Μητσοτάκης το είχε χαρακτηρίσει  UNFAIR, μη ορθό, –ήθελε να πει ότι ο Καρμανλής ξεγέλασε τον ανόητο Κωνσταντίνο. Ψάρευε πάντα βασιλόφρονες ο αρχιερέας της αποστασίας.

Ακόμη και μια ιστορική περίοδος, μια άυλη υπόσταση ποικίλως οριζομένη, όπως η Μεταπολίτευση, συγκεντρώνει την καταλαλιά και το μίσος. Αν όμως ακούσουμε προσεκτικά ποιοι φωνάζουν, θα αντιληφθούμε ότι οι περισσότεροι ποτέ άλλοτε δεν φώναξαν, δεν μίλησαν, δεν άσκησαν κριτική, κατά το μακάριο παρελθόν. Σαν τους μελετηρούς επί δικτατορίας, τότε δεν ήξεραν τίποτε για το έγκλημα.

Οι περισσότεροι σημερινοί τιμητές της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, στα χρόνια της μεταπολιτευτικής κραιπάλης στα χρόνια του μικρομεσαίου ευδαιμονισμού, την παρ’ ημίν Χρυσή Τριακονταετία, οι τιμητές λοιπόν εδόξαζαν λόγω και έργω τον κυνισμό του λάιφστάιλ, τον ατομικιστή άρπαγα, την αναδιανομή του Χρηματιστηρίου, εδόξαζαν τα ελληνάδικα, ανέχονταν τη διαφθορά και τη διαπλοκή, ήταν συγκαταβατικοί με τη γενικευμένη ξιππασιά. Οσοι, ολίγοι, μιλούσαν για την εν τω βάθει παρακμή και την πολιτισμική παράλυση, χαρακτηρίζονταν μίζεροι, κολλημένοι, μοραλίστ, γραφικοί.

Πολλοί σκοταδόψυχοι, λοιπόν. Κι όσο απομακρυνόμαστε χρονικά από το 1974, όσο αποχαιρετάμε τους λαμπερούς ανθρώπους που αντιστάθηκαν στη δικτατορία, που πίστεψαν σε μια νεα Ελλάδα, τη δημοκρατική Ελλάδα, ανθρωπους που διαμόρφωσαν την Τρίτη Ελληνικη δημοκρατία, με την τόλμη τους, με την ανιδιοτελή προσφορά τους, με το ήθος των αγώνων τους, όσο αποχαιρετάμε αυτούς τους ανθρώπους έχουμε χρέος οι νεότεροι, όσοι παραλάβαμε τη Δημοκρατία καινούργια, να την υπερασπιστούμε.

Ναι, η Δημοκρατία και η Μεταπολίτευση χρειάζονται την υπεράσπισή μας. Απέναντι στους αρνητές της Δημοκρατίας προφανώς, αλλά και απέναντι στους ποικίλους αναθωρητές της ιστορίας, τους σκοταδόψυχους που λέγαμε.

Υπόγεια ρεύματα

Ηταν όλη η μεταπολίτευση ένα λάθος; Πήραμε τη ζωή μας λάθος; Υπάρχει καταφανής ανάγκη για αυτοκριτική και αναχώνευση των όσων ζήσαμε μετά το 1974. Και όσων ζήσαμε μετά το 2010, θα πρόσθετα τώρα.

Η ανάλυση και κατανόηση είναι το πρώτο βήμα για ανάκαμψη και υπέρβαση της κρίσης, κάθε κρίσης. Χρειάζεται όμως προσοχή: η σφοδρότητα των συμβαινόντων στο παρόν θολώνει την κρίση. Αναλύοντας τα λάθη της Μεταπολίτευσης μπορεί να οδηγηθούμε σε άλλα τερατώδη λάθη, αναλόγως μοιραία.

Ενα πρώτο λάθος σε αυτή την σαρωτική κριτική της μεταπολίτευσης είναι η αυθαίρετη και αδιαφοροποίητη περιοδολόγηση: η πτώση της δικτατορίας είναι αναμφίβολα ένα πολιτικό ορόσημο, αλλά οι κοινωνικές και ιδεολογικές διεργασίες δεν ξεκίνησαν αιφνιδίως το 1974 ούτε διακόπηκε όλη η ζωή το 1967.

Πολλές κοινωνικές διεργασίες που είχαν αρχίσει στη δεκαετία του ’60 έχασαν την ορμή τους με το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, αλλά δεν εξαφανίστηκαν· άλλαξαν κοίτη και δυναμική. Εξάλλου μέσα στην επταετία εμφανίζονται καινοφανείς συμπεριφορές, αναδύονται νέες κοινωνικές ομάδες ευνοημένων, αρχίζει να εμπεδώνονται νέες τάσεις καταναλωτισμού και διασκέδασης. Η χώρα μπορεί να υπέφερε από έλλειψη πολιτικών ελευθεριών, αλλά δεν ήταν στεγανή στα μηνύματα της διεθνοποιημένης ποπ κουλτούρας, ούτε καν στο πνεύμα αμφισβήτησης του Μάη ’68 και των χίππις.

Υπό αυτή την έννοια, πολιτισμικά και κοινωνικά η «χαμένη άνοιξη» του ’60 προβάλλει μέσα στην επταετία 1967-74: τα λαϊκά-εργατικά στρώματα συνεχίζουν να μικροαστικοποιούνται, η ανοικοδόμηση και η αστυφιλία εντείνονται, η κοινωνική κινητικότητα συνεχίζεται απρόσκοπτα.

Υπόκωφη επταετία

Υπογείως και υπορρήτως, το επταετές διάλειμμα της δικτατορίας δεν ήταν απλώς μια χρονοανωμαλία, μια καθυστέρηση. Στα χρόνια που μεσολάβησαν ώς το ’74 αναδύθηκε εν τω μεταξύ ένα δημόσιο ήθος, μια βαθύτερη γενική συμπεριφορά που διαπότισαν το συλλογικό σώμα. Μερικά τέτοια φαινόμενα:

• Η ιδιότυπη απολιτικότητα που καλλιέργησε η στάση των δικτατόρων «αν δεν ανακατεύεσαι (=αντιστέκεσαι) δεν σε πειράζουμε»·
• Η διάχυση πλούτου σε ανερχόμενα μεσοστρώματα και ημετέρους·
• τα θαλασσοδάνεια, η οικοδομή και η μαζική επέκταση του τουρισμού με μικρομεσαίες επιχειρήσεις·
• η εμφάνιση μεσοστρωμάτων και η μικροαστικοποίηση των εργατικών στρωμάτων, που άρχισε τη δεκαετία ’60 συνεχίστηκε απρόσκοπτα την επταετία.

Στο πολιτιστικό πεδίο:

• γέννηση του ελαφρολαϊκού και εδραίωση της μπουζουκοδιασκέδασης και της «παραλίας» ― αυτό να το δούμε σε αντιδιαστολή με τον έντεχνο λαϊκό πολιτισμό του προδικτατορικού ’60, και σαν πρόδρομο της γενικευμένης σκυλοπόπ από το ’80 έως σήμερα.

Κομβικό σημείο: πώς έγινε η πρόσληψη των πολιτικοπνευματικών κινημάτων του ’68 στο κλειστό ελληνοχριστιανικό περιβάλλον της δικτατορίας: η πρόσληψη ήταν κυρίως αισθητική, σαν ποπ μουσική και χίππικη εμφάνιση. Η αφομοίωση των Μάηδων του ’68 ξεκινά ουσιαστικά με το φοιτητικό κίνημα του ’72-’73 και διαχέεται μαζικά μετά το ’74, και μάλιστα καταρχάς με τις μαοϊκές εκδοχές. Οι ελευθεριακές, ροκ και υπαρξιακές αναζητήσεις αναπτύσσονται λίγα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση, αφού πρώτα πρέπει να ανατραπεί η κηδεμονία των κομματικών νεολαιών, χονδρικά το διάστημα 1977-82.

Η δωρεάν παιδεία, η επέκταση της μέσης εκπαίδευσης και τα πανεπιστήμια προσφέρουν στα παιδιά των ασθενέστερων στρωμάτων όχι μόνο μόρφωση και επαγγελματική κατάρτιση, αλλά και τα μέσα για κοινωνική-οικονομική άνοδο. Και ακριβώς αυτή η πληθυσμιακή ομάδα με τα ρευστά κοινωνικά χαρακτηριστικά, οι απρόβλεπτοι φοιτητές, θα διαδραματίσουν ρόλο καταλύτη στις πολιτικές εξελίξεις όταν η χούντα θα έχει πια κουραστεί.

Οι φοιτητές, περιβεβλημένοι την αίγλη της αντιδικτατορικής αντίστασης και του Πολυτεχνείου, θα πρωταγωνιστήσουν και τα πρώτα χρόνια μεταπολιτευτικά χρόνια: από τις τάξεις τους θα αντλήσουν νέο αίμα τα αριστερά κόμματα, τα οποία επανέρχονται στο προσκήνιο της νομιμότητας αποδεκατισμένα και γερασμένα, έχοντας χάσει επαφή τόσο με την μεταλασσόμενη ελληνική κοινωνία, όσο και με τα νέα πολιτιστιτικά ρεύματα του ’60-’70. Μαζί τους οι ποικίλης προέλευσης και νοοτροπίας αντιστασιακοί.

Από αυτές τις δεξαμενές, και από τη δεξαμενή του προδικτατορικού ανδρεϊκού Κέντρου, θα αντλήσει στελέχη και ιδεολογία το ΠΑΣΟΚ, συγκροτούμενο γύρω από τη χαρισματική και ριψοκίνδυνη προσωπικότητα του αρχηγού του Ανδρέα Παπανδρέου. Το ΠΑΣΟΚ εξέφρασε το προειρηθέν συνεχές, από το ’60 ώς το ’80, συμπεριλαμβάνοντας στους κόλπους του νοοτροπίες, συμπεριφορές, ιδέες και ήθη υπό διαμόρφωσιν, αλλά κυρίως τις πυρακτωμένες προσδοκίες των διευρυνόμενων και ανερχόμενων μικρομεσαίων. Το ΠΑΣΟΚ τους έδωσε όνομα, πρόσωπο και χώρο. Είναι η Μεταπολίτευση των μικρομεσαίων.

Οι μικρομεσαίοι: όλα ΠΑΣΟΚ

Το μικρομεσαίο πλήθος διεκδίκησε πρωταγωνιστική θέση στην κοινωνία με το σφρίγος του, με την ενισχυμένη οικονομική και επαγγελματική του θέση, και με την πανεπιστημιακή μόρφωσή του. Η συμβατικά ονομαζόμενη γενιά του Πολυτεχνείου και η αμέσως επόμενη γενιά της Μεταπολίτευσης απαρτίζονται εν πολλοίς από άτομα με πτυχίο ανώτατης σχολής. Εχουν από πολύ νωρίς εμπειρίες πολιτικών αναμετρήσεων, εξουσίας και διοίκησης. Αναπόφευκτα, αρκετοί απ’ αυτούς θα εισέλθουν στις πολιτικές και επιχειρηματικές ελίτ και θα τις ανανεώσουν εν μέρει.

Μαζί τους θα κουβαλήσουν και τις αποσκευές της καταγωγής τους, μικροαστικής ή αγροτικής-επαρχιακής, τις πολιτιστικές αναζητήσεις τους, το γούστο τους. Ολα αυτά κυμαίνονται: από τη δημώδη και λαϊκή παράδοση, αμετουσίωτη ή περασμένη από τις επεξεργασίες της Γενιάς του ’30 και της ηττημένης μεταπολεμικής Αριστεράς, έως τα ελαφρολαϊκά και τα ντίσκο της χούντας, έως τη ροκ κουλτούρα που βαθμαία προβάλλει ηγεμονική στους νεότερους.

Κατά τη δεύτερη τετραετία του ΠΑΣΟΚ, και ιδίως μετά το άλλο μεταπολιτευτικό ορόσημο, το βρώμικο ’89, που συμπίπτει με την ιστορική πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, όλα τα προηγούμενα ρευστά, ταξικά, ιδεολογικά, πολιτιστικά, συγκροτούνται σε μια νέα δυναμική. Το μικρομεσαίο πλήθος οργανώνεται σε συντεχνίες, σε σύνθετα πελατειακά δίκτυα, με την παρότρυνση του ΠΑΣΟΚ και προς όφελός του: από αυτα τα δίκτυα και από το υπερτροφοδοτούμενο Δημόσιο και τις ΔΕΚΟ, το ΠΑΣΟΚ αντλεί στελέχη, νομιμοποίηση και ισχύ.

Τους οικονομικούς πόρους για συνοχή και σύγκλιση προσφέρει αφειδώς η Ευρώπη.
Και η Νέα Δημοκρατία αντιγράφει το ΠΑΣΟΚ, ιδίως μετά την ήττα Μητσοτάκη.

Από την άνοιξη στο χρεοκοπία

Η Μεταπολίτευση αρχίζει το 1958 , κορυφώνεται 1963 και ολοκληρώνεται με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία: η Αλλαγή του 1981 είναι το έσχατο άκρο αυτής της ρωγμώδους συνέχειας.

Η επόμενη τομή είναι το 1989, διττά: αφενός διότι κλονίζεται η γραμμική διαδοχή εξουσίας με τρόπο πρωτοφανή, φέρνοντας στο προσκήνιο την ηθική κάθαρση και ενώνοντας επί τούτου τη δεξιά με την αριστερά· αφετέρου, κλονίζεται η κραταιά κεντροαριστερή πλειοψηφία.

Αλλά εν τω μεταξύ το γενικευμένο μικρομεσαίο ήθος της έχει διαποτίσει και την δεξιά και την αριστερά. Στο εξής, οι ρήτορες αντηχούν τον Ανδρέα Παπανδρέου, από τον Αρχιεπίσκοπο Χριστοδουλο έως τον Κώστα  Καραμανλή και τον Αλέξη Τσίπρα,

Στο εξής οι κυβερνώντες αναπαράγουν τον κορπορατισμό και το κομματικό απαράτ του ’80, και όλο αυτό πολιτικό-ανθρωπολογικό σύμπλο αναπαράγει  ήθος και ελίτ στα μέτρα του μικρομεσαίου ευδαιμονισμού.

Το τελευταίο ορόσημο πριν το ιστορικό ρήγμα της χρεοκοπίας του 2010, είναι η κορύφωση της φενάκης, από τα τέλη της δεκαετίας ’90, με την έκρηξη του Χρηματιστηρίου έως την ένταξη στην ευρωζώνη το 2002, έως το καλοκαίρι της ολυμπιακής και ποδοσφαιρικής μέθης. Είναι το ιντερμέδιο του εκσυγχρονισμού, η μήτρα του ακραίου κέντρου.

Ο σημίτειος εκσυγχρονισμός, ας πούμε, ένας βαλκάνιος μπλερισμός,  διακηρύχθηκε σαν σπάσιμο των δεσμών με το παρελθόν της μίζερης Ελλάδας, σαν άλμα στο λαμπρό μέλλον των αγορών. Το άλμα συντελέσθηκε πράγματι, ήταν ένα άλμα πάνω από στάδια, εργολαβίες και ιερά δισκοπότηρα χρηματιστηρίου και ευρώ· όταν προσγειωθήκαμε όμως δεν υπήρχε ούτε στρώμα ούτε χώμα. Υπήρχαν τα καρφιά της ματαίωσης. Και ο κουβάς της χρεοκοπίας.

 Οταν έσπασε η πολυετής φούσκα βυθιστήκαμε διαδοχικά στην κατάπληξη, την οργή, την αυτοϋποτίμηση, τον φόβο, το μίσος. Οι πληγωμένοι και εμβρόντητοι, οι έντρομοι, αποτινάσσουν το βάρος μισώντας κάθε τι πέρα από τον πυρήνα του φόβου τους: τον διπλανό του, τον άλλο, τα ίδια τους τα σωθικά.

Το 2004 το κύμα, που φούσκωνε από τη δεκαετία του ’60, έσκαγε αυτάρεσκα στον κόλπο της Ισχυράς Ελλάδος, δαφνοστεφούς και ευρωπαίας.
Εξι χρόνια αργότερα, το μικρομεσαίο πλήθος, πληβειοποιημένο και διαψευσμένο, έκαιγε την Αθήνα. Είχε περάσει μισός αιώνας. Ηταν 2010. Η μεταπολίτευση είχε τελειώσει.

Στη ράχη αυτής της μεγάλης κρίσης, που κρατά 12 χρόνια, βρισκόμαστε τώρα όλοι μας.