Υπάρχει ένα παλιό ποιηματάκι που λέγανε κάποτε στο εγγλέζικο νηπιαγωγείο, το «Old Mother Hubbard». Οι παραλλαγές του είναι πάρα πολλές. Όμως, στην πιο γνωστή του μορφή το ποιηματάκι αυτό περιγράφει την εξής διασκεδαστική ιστορία: Μια καλή γιαγιά, η Hubbard, ψάχνει απεγνωσμένα να βρει τροφή για το σκυλάκι της. Αλλά δεν βρίσκει πουθενά και τελικά ο σκύλος της πεθαίνει. Απαρηγόρητη τότε, βγαίνει έξω να αγοράσει ένα ξυλόκουτο, για να θάψει το ζωάκι της όπως του πρέπει. Όταν γυρίζει στο σπίτι, βρίσκει όμως τον σκύλο ολοζώντανο να την κοιτάει και να σκάει στα γέλια. 

Οι συνδηλώσεις και οι ερμηνείες του «Old Mother Hubbard» είναι άπειρες. Για παράδειγμα, στο βρετανικό κοινοβούλιο και τον τύπο έγινε πολλές φορές λόγος στη σουρεαλιστική αυτή ιστορία όταν γινόταν συζήτηση για θέματα οικονομικής πολιτικής. Και στη λαϊκή κουλτούρα, η έκφραση «Όπως η γιαγιά η Hubbard» έχει προσλάβει μια ειρωνική χροιά και σημαίνει περίπου «Ω του θαύματος!» ή καλύτερα «Μη μας δουλεύεις!».

Η περίπτωση ταιριάζει γάντι προκειμένου περί Ταμείου Ανάκαμψης και κονδυλίων που προτίθεται να διαθέσει η κυβέρνηση για την υποστήριξη της ελεύθερης έρευνας και την αναβάθμιση των ελληνικών Πανεπιστημίων. Η μακροσκοπική εικόνα και οι εξαγγελίες των υπουργείων Παιδείας και Ανάπτυξης εντυπωσιάζουν, δεδομένου ότι ο προϋπολογισμός των αντίστοιχων έργων υπερβαίνει σημαντικά το μισό δις ευρώ. Αν κοιτάξει όμως κανείς τα αναλυτικά στοιχεία και τις διαχειριστικές λεπτομέρειες, αντιλαμβάνεται αμέσως τι πραγματικά συμβαίνει.

Στην πραγματικότητα, το μόνο πρόγραμμα που αφορά την ελεύθερη έρευνα, δηλαδή την έρευνα χωρίς θεματικούς και τοπικούς περιορισμούς, είναι το πενιχρό ποσόν των 60 εκατομμυρίων ευρώ. Λέω «πενιχρό» διότι υπάρχει καλό μέτρο σύγκρισης, όχι μόνο εν σχέσει προς το τι συμβαίνει στο εξωτερικό, αλλά και εν σχέσει με το τι έγινε στο πρόσφατο παρελθόν στην Ελλάδα και μάλιστα σε εποχή μνημονίων.

Το υπουργείο Παιδείας ισχυρίζεται ότι ένα άλλο πρόγραμμα με τον ευφάνταστο τίτλο «Trust Your Stars», που έχει σχεδόν διπλάσιο προϋπολογισμό, κατευθύνεται επίσης στην ελεύθερη έρευνα, αλλά αυτό δεν προκύπτει από το περίγραμμά του στο «Ελλάδα 2.0». Ούτως ή άλλως, το «Trust Your Stars» αφορά έναν μικρό αριθμό έργων και είναι πολύ αμφίβολο αν θα διατεθεί σε πραγματικά άριστους για λόγους που εξηγούνται παρακάτω.

Το αρχικό κεφάλαιο του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.), του εμβληματικού οργανισμού. που ιδρύθηκε το 2016 και χρηματοδοτεί μέχρι σήμερα την ελεύθερη έρευνα, ήταν 300 εκατομμύρια ευρώ, δηλαδή πέντε φορές μεγαλύτερο από ό,τι το αντίστοιχο κονδύλι που θα διατεθεί από το Ταμείο Ανάκαμψης. Η εύλογη ερώτηση που μπορεί να κάνει κανείς είναι η εξής: τι νόημα έχει αυτή η σύγκριση, αφού το κονδύλι των 60 εκατομμυρίων από το Ταμείο Ανάκαμψης θα προστεθεί φυσιολογικά σε εκείνο που θα διατεθεί από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. στη νέα προγραμματική περίοδο;

Η απάντηση θα αφήσει άναυδους και τους πιο φιλοκυβερνητικούς των φιλοκυβερνητικών. Εν μέσω ενός παραληρήματος μεγαλείου, η κυβέρνηση δεν φρόντισε για την επαναχρηματοδότηση του Ιδρύματος από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων -όπως είχε την ευχέρεια να κάνει. Επομένως, τα επόμενα χρόνια, αυτά τα 300 εκατομμύρια του ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.-ή έστω ένα συγκρίσιμο ποσόν- δεν θα υπάρχουν!

Οι σκεπτικιστές -ή οι άσχετοι- μπορεί να διατυπώσουν την εξής ένσταση: Μα καλά, με δανεικά θα πορευόμαστε; Θα πληρώσει το ελληνικό Δημόσιο τα διπλά και τα τρίδιπλα στις τράπεζες για να κάνουν το χόμπι τους οι κοινωνιολόγοι, οι φυσικοί και οι βιολόγοι;

Τίποτα πιο λανθασμένο! Επειδή η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων  είναι ουσιαστικά ένα εργαλείο της Κομισιόν, το δάνειο πουν δόθηκε για το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. το 2016 ήταν σχεδόν άτοκο, με χρηματοδότηση 75% και περιθώριο αποπληρωμής πάνω από 20ετία. Και το σπουδαιότερο: είτε αρέσει, είτε όχι, η έρευνα «από περιέργεια» είναι ο τροφοδότης όλων των τεχνολογικών εφαρμογών και των αναβαθμισμένων υπηρεσιών που απολαμβάνουμε σήμερα. Χωρίς τέτοια έρευνα, δεν μιλάμε για Καινοτομία, αλλά για απλή μεταφορά υλικών και μεθοδολογίας από το (προηγμένο) εξωτερικό, με το αντίστοιχο, φυσικά, τίμημα.

Που πάνε όμως τα υπόλοιπα χρήματα, αν εξαιρέσουμε τα 60 από τα 600+ εκατομμύρια του προϋπολογισμού του Ταμείου Ανάκαμψης για την Έρευνα και την αναβάθμιση των Πανεπιστημίων; Η σύντομη απάντηση είναι σε ερασιτεχνικώς σχεδιασμένα προγράμματα και φαραωνικά έργα.

Ένα πρόγραμμα αυτού του τύπου είναι το «ΤΗ2ORAX», για το οποίο η δημόσια δαπάνη θα είναι 50 εκατομμύρια ευρώ. Το έργο αφορά «Ένα ολοκληρωμένο σύστημα πληροφόρησης επόμενης γενιάς, βασισμένο σε τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης, το οποίο συνθέτει διαφορετικούς τύπους και μορφές συνεργατικών υποδομών με άμεση επίπτωση στον τρόπο με τον οποίο τα θεσμικά όργανα λαμβάνουν αποφάσεις σε πραγματικό χρόνο σε θέματα ασφάλειας, άμυνας και πολιτικής προστασίας». Όποιος κατάλαβε, κατάλαβε. Τι σχέση έχει το συγκεκριμένο νεφέλωμα με την πρωτογενή Έρευνα είναι άξιον απορίας. Κάθε ομοιότητα με το διαβόητο C4I είναι εντελώς φαινομενική!

Ένα τεράστιο κονδύλι 207 εκατομμυρίων ευρώ (συν 147 από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων) αφορά κτιριακές υποδομές των Ερευνητικών Κέντρων που εποπτεύονται από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Καινοτομίας (Γ.Γ.Ε.Κ.), αλλά όχι τα Πανεπιστημιακά Ερευνητικά Κέντρα (Π.Ε.Κ.), που αναπτύσσονται τώρα σε 11 από τα 24 ΑΕΙ εμπεδώνοντας εν τοις πράγμασι την διεπιστημονικότητα και προωθώντας τη συγκρότηση του ενιαίου χώρου εκπαίδευσης-έρευνας.

Τέλος, εντελώς ενδεικτικά, ας αναφέρουμε το πρόγραμμα που αφορά τα λεγόμενα «Πανεπιστήμια Αριστείας», για τα οποία πρόκειται να διατεθούν 121 εκατομμύρια ευρώ. Δυστυχώς, δεν είναι αυτό που θα νόμιζε κανείς. Μιλάμε για μόλις 4-7 ΑΕΙ,  στα οποία θα χρηματοδοτηθεί η αναβάθμιση των εκπαιδευτικών και ερευνητικών υποδομών, ποιος ξέρει με ποια κριτήρια.

Παρ’ όλα αυτά, το πιο άτοπο από όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω είναι οι φορείς υλοποίησης αυτών των έργων. Παραμερίζοντας το «καθ’ ύλην αρμόδιο» ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ., το υπουργείο Παιδείας αναθέτει τη διαχείριση εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ στη φίλα προσκείμενη Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΘ.Α.Α.Ε.), που δεν διαθέτει όμως καμία απολύτως τεχνογνωσία στο συγκεκριμένο θέμα ούτε, βέβαια, τις απαραίτητες υποδομές. Πως τέτοιοι φορείς, που έχουν εντελώς διαφορετικό ρόλο και θεσμικό ορισμό, θα ανταποκριθούν σε αυτή την ανάγκη είναι και πάλι απορίας άξιον.

Η διάθεση κονδυλίων για την έρευνα και την αναβάθμιση της ανώτατης εκπαίδευσης από το Ταμείο Ανάπτυξης δεν παρακολουθεί καμία εθνική στρατηγική, για τον απλούστατο λόγο ότι τέτοια στρατηγική δεν υπάρχει. Αυτό που φαίνεται ότι έχει συμβεί για μια ακόμα φορά είναι το μοίρασμα μεγάλων κονδυλίων σε επίπεδο υπουργικού συμβουλίου, με βάση τη βαρύτητα που δίνει ο πρωθυπουργός στα αντίστοιχα χαρτοφυλάκια και την εικόνα που έχει σχηματίσει για τον κάθε υπουργό. Οι υπουργοί, με τη σειρά τους, διανέμουν διάφορα ποσά ανάλογα με τις πολιτικές τους συνάφειες -για να μην πω την πελατεία τους. Τι είχες Γιάννη μου, τι είχα πάντα.

Η ακαδημαϊκή και η ερευνητική κοινότητα δεν πρέπει να παραπλανηθούν από τις μεταξωτές κορδέλες που ανεμίζει η κυβέρνηση, σκεπτόμενες η κάθε μια το δικό της «τοπικό συμφέρον». Το συλλογικό καλό της επιστημονικής κοινότητας και του τόπου βρίσκεται σε εντελώς άλλη κατεύθυνση και δεν μπορεί να ικανοποιηθεί έτσι όσα λεφτά κι αν μπουν στο ταμείο. Είναι, πρώτα απ’ όλα, θέμα πολιτικών προτεραιοτήτων.