«Της χώρας γιος, που ο ήλιος του Μαγιού χρυσοποτίζει
πάντα της χώρας της ηλιόχαρης γιος είναι της Ελλάδας.
Ο Ρήγας είναι απόγονος των ξακουστών Ελλήνων
στις Πλαταιές δοξάζονται, στον Μαραθώνα υμνούνται»

μας λέει ο Βοϊσλάβ Ίλιτς (1860-1894) σε ένα ποίημά του για τον εθνεγέρτη, οραματιστή, δάσκαλο, ποιητή και χαρτογράφο της Νεότερης Ιστορίας του Έθνους, Ρήγα Βελεστινλή, όπως αναφέρει η Γεωργία Δαλδάκη στην Ιδρυτική της Χάρτας του Ρήγα.

Ο Ρήγας γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο και εκτελέστηκε σαν σήμερα το 1798 στο Βελιγράδι από Τούρκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προδομένος από Έλληνες συνεργάτες τους, υπερασπιζόμενος την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη των λαών των Βαλκανιών.

Σε μια εποχή που ακρότητες, απλουστεύσεις και συνθηματολογικές κορώνες ακούγονται για τα ανοιχτά ζητήματα των Βαλκανίων από όλες τις κατευθύνσεις, το βαλκανικό όραμα του Ρήγα, 250 χρόνια μετά την γέννηση του, προβάλλει ως εξαιρετικά επίκαιρο… Όχι μόνο γιατί ο Ρήγας ριζοσπαστικοποίησε μία από τις βασικές ιδέες σημαντικής μερίδας Ελλήνων Διαφωτιστών (πως οι υπόδουλοι έπρεπε να καλλιεργηθούν για ν αξίζουν την ελευθερία τους, θυμίζοντας πως, την ίδια στιγμή, θα έπρεπε να απελευθερωθούν για να έχουν την ευκαιρία να καλλιεργηθούν) αλλά και γιατί, απευθυνόμενος σ ανθρώπους πέρα από θρησκευτικά, εθνοτικά, σεξιστικά σύνορα, δημιούργησε ένα πρόταγμα πολύ μπροστά από την εποχή του.
Κι ακόμη γιατί, καλώντας τους πολίτες να πάρουν την μοίρα τους στα δικά τους χέρια, έγινε ο υπερ-βαλκάνιος “Απόστολος” σε μια διαδικασία εκδημοκρατισμού απρόσωπων θεσμών όπως το κράτος που αναδύονταν εκείνη την εποχή…

Έτσι, ο Βελεστινλής, κυνηγημένος από Κοτζαμπάσηδες και Ιεράρχες που ‘κυβερνούσανε την χώρα καλή ώρα’, γίνεται σκευοφόρος κοσμοαντιλήψεων που μεταπλάστηκαν, ίσως εκ των πραγμάτων με λανθασμένο τρόπο, από την σύγχρονη «δι αντιπροσώπων» δημοκρατία της δυτικής Ευρώπης, αφού η φιλοσοφία του και το όραμα του για μια «διαβαλκανική δημοκρατία» συνδέεται με τον πιο θεμελιακό ορισμό της αρχαίας ελληνικής και της δημιουργίας του ανθρώπου-πολίτη. Αφού, σύμφωνα με τον Πλατωνικό ορισμό, η δημοκρατία ταυτίζεται με το πολίτευμα εκείνο στο οποίο κάθε ερώτηση είναι μια ερώτηση προσωπική. Κάθε ζήτημα είναι ένα ζήτημα που αφορά «εμένα» όταν κοιτάζομαι στον συνειδησιακό μου καθρέφτη δίχως ν αποστρέφω τα μάτια…
Ίσως αυτή η σύλληψη του κόσμου να πότισε τόσο τους στίχους του που έκανε την γραφή του πιο «διαδραστική» από άλλων, «μεγαλύτερων» με «αμιγώς λογοτεχνικά» κριτήρια, ποιητών.

Όπως μελετητές σαν τον Χ. Αλεξίου έχουν επισημάνει, ήταν οι «μη τέλειοι» στίχοι του που τραγουδιόνταν από τους επαναστατημένους υπόδουλους του 21, κι ήταν ο Θούριος που ακουγόταν στα βουνά της αντίστασης του 40, κι ήταν το δικό του όνομα που ονοματοδότησε αντιστασιακή οργάνωση φοιτητών στα χρόνια της δικτατορίας. Ο Ρήγας έμεινε «παρόν» μέσα από την γραφή του και μετά τον θάνατο του, ίσως γιατί όλη του η ζωή ήταν ένα «παρόν» μέσα από την πράξη.

Ο Northrop Frye ταυτίζει τον θεμελιακό μύθο της λογοτεχνίας με την αναζήτηση του «κεντρικού μύθου». Ο Μύθος αυτός σχετίζεται με την αναζήτηση ενός «Τέλους», με έναν «αθώο κόσμο» όπου στην πραγματικότητα η αθωότητα δεν θα ταυτίζεται με τις επιθυμίες που θα έχουν εξαϋλωθεί, (κατά πως θα το θελαν τα θρησκόληπτα δόγματα) μα με τις επιθυμίες που θα έχουν πραγματοποιηθεί.

Ο κόσμος του Ρήγα δεν έχει πραγματωθεί. Ακόμη. Αλλά κι οι προσπάθειες για την πλήρωση ενός δικαιότερου κόσμου με ελευθερία, δημοκρατία και δικαιοσύνη, όσο κι αν προσπαθούν να τις “γραφικοποιήσουν” ή να τις ακυρώσουν αντίπαλοι ή “υπερασπιστές τους”, δεν έχουν εκλείψει. Ο Ρήγας, όχι μόνο με την συναρπαστική ζωή μα και με το τραγικό τέλος του (παραδομένος στα νύχια των τότε κατ’ αντιστοιχία πλανηταρχών από την προδοσία ενός Έλληνα-εφιάλτη) θυμίζει το επίγραμμα του Βύρωνα. «Όμως έζησα! Και δεν έζησα Μάταια!». Το ίδιο μπορεί να ισχυρίζεται κι η ανθρωπότητα όχι όταν θυμάται, αλλά όταν καταφέρνει να μιμηθεί (ιδίως σήμερα που η έννοια του «ήρωα» από επιλογή γραφικοποιείται) τον Ρήγα Φεραίο. Όχι γιατί ήταν «άγιος» ή «αλάνθαστος». Μα ακριβώς γιατί η διαρκής προσπάθεια που απαιτείται επειδή «δεν είμαστε αυτά τα δυο», είναι η μόνη μας αγιότητα. Κάθε φορά που, από τις σπηλιές μέχρι τους ουρανοξύστες, μια απελευθερωτική διαδικασία ατόμων, ή πολυώνυμων ομάδων όπου γης, θυμίζει την «υπόσχεση» που περιγράφεται σ έναν στίχο του Ρίτσου: «Θα ξανάρθουμε! Και δίχως πόδια θα ξανάρθουμε!»…

Όπως θυμίζει η Δαλδάκη και πάλι «Εθνικοί ήρωες στα Βαλκάνια υπήρξαν πολλοί. Υπερβαλκάνιος υπήρξε μόνο ο Ρήγας Βελεστινλής, γι’ αυτό και θα μείνει στην ιστορία ως ο ήρωας των ηρώων, ως ο πολίτης των πολιτών των Βαλκανίων.