Εδώ και τρία χρόνια η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια πανδημία η οποία έχει προκαλέσει συνεχόμενες και διαρκείς κρίσεις σε όλα σχεδόν τα επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κι ενώ βρισκόμαστε σε φάση προσωρινής ύφεσης, το μέλλον είναι άδηλο και αυτό προκαλεί συνεχείς τριγμούς σε όσα θεωρούσαμε δεδομένα, τουλάχιστον στον λεγόμενο δυτικό πολιτισμό.

Τα κράτη και οι διεθνείς θεσμοί, τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα, σύμπασα η επιστημονική κοινότητα βρίσκονται σε εγρήγορση προκειμένου να αναλύουν, να εκτιμούν και να ενημερώνουν τις κοινωνίες και τους κατέχοντες την αποφασιστική αρμοδιότητα σε όλα τα επίπεδα κυβέρνησης και διακυβέρνησης. Είναι μια δύσκολη βάσανος καθώς η ανθρωπότητα βρίσκεται σε πολύ προωθημένο τεχνολογικό επίπεδο και ο νέος ιός SARS CoV-2 βρίσκει τρόπους να ελίσσεται και να μας ξαφνιάζει δυσάρεστα, προκαλώντας πολύ σημαντικές απώλειες ανθρώπων, μακροχρόνιες καταστάσεις σε πολλούς επιβιώσαντες (long COVID syndrome) και δοκιμάζοντας τα συστήματα υγείας όλων των χωρών.

Θα πούμε παρακάτω λίγα αλλά πυκνά λόγια για τον τρόπο που τα κράτη θεμελιώνουν και υλοποιούν τα συστήματα εκείνα που αναλαμβάνουν να παρέχουν υπηρεσίες υγείας στους πληθυσμούς τους, τα διδάγματα που αντλούνται από την εμπειρία της πανδημίας και πως αυτά οφείλουν να ενσωματωθούν στον τρόπο σκέψης και άσκησης πολιτικών υγείας. Κι αυτό, γνωρίζοντας ότι αν και είθισται μετά από κρίσεις οι κυβερνήσεις και οι ευρωπαϊκοί και διεθνείς οργανισμοί να καταλήγουν σε μακροσκελή κείμενα και διατυπώσεις lessons learnt, δυστυχώς τέτοιες διακηρύξεις παραμένουν ευχολόγια και ασκήσεις επί χάρτου. Παράδειγμα, η τρομακτική καταστροφή που προκάλεσε η κρίση του Ebola στη Δυτική Αφρική την περίοδο 2013-2015. Εκ των υστέρων φάνηκε ότι δεν διδαχθήκαμε τίποτε, τουλάχιστον όχι οι χώρες του δυτικού πολιτισμού.

Το πρώτο μάθημα που μας παρέδωσε η τρέχουσα πανδημία είναι ότι η υγεία ως πεδίο πολιτικών πρέπει να έχει πολύ υψηλή θέση στην παγκόσμια ατζέντα και να πάψει να θεωρείται τριτεύον ζήτημα που ελάχιστα αφορά στην οικονομία και την ανάπτυξη. Ο αόρατος ιός κατέστησε ορατή την έννοια της δημόσιας ή πληθυσμιακής υγείας, καταρρίπτοντας το νεοφιλελεύθερο αφήγημα περί ατομικής και μόνο υγείας, η ευθύνη της οποία βαρύνει αποκλειστικά καθέναν και καθεμία ξεχωριστά και δεν έχει αντίκτυπο σε κοινωνικό και συλλογικό επίπεδο. Απέδειξε ότι απαιτούνται σοβαρές πολιτικές δημόσιας υγείας μέσω δημόσιων επενδύσεων με στρατηγικό όραμα και μακροχρόνια εκδίπλωση, πολιτικές βασισμένες στην πρόληψη, την έγκαιρη διάγνωση και την προαγωγή της υγείας και όχι νοσοκομειοκεντρικές και στη λογική της θεραπείας και της συνταγογράφησης φαρμάκων,  πολιτικές με επίκεντρο τον άνθρωπο ως μέλος μιας κοινότητας και όχι εστιασμένες στην εξυπηρέτηση συντεχνιακών, ιατρικών συνήθως, συμφερόντων, πολιτικές διατομεακής και διεπιστημονικής προσέγγισης και όχι solo practice, πολιτικές που υιοθετούν και εφαρμόζουν την αντίληψη των health in all politicies και του planetary health.

Το δεύτερο μάθημα είναι η ανυπολόγιστη αξία που έχουν τα δημόσια συστήματα υγείας, δηλαδή αυτά που στηρίζονται στη δημόσια επένδυση και τον κρατικό προϋπολογισμό, αυτά που απέχουν της επιχειρηματικότητας, αντιμετωπίζουν την υγεία ως κοινωνικό αγαθό, άρα μη εμπορεύσιμο και εξαιρούνται των κανόνων της ελεύθερης αγοράς. Αυτό απεδείχθη και σε αντιδιαστολή με τον ιδιωτικό τομέα ο οποίος όχι μόνο δεν ήταν σε θέση αλλά και δεν επιθυμούσε να εμπλακεί ενεργά στη διαχείριση της πανδημίας. Και δεν ήθελε διότι δεν προέβλεπε κερδοφορία από κάτι τέτοιο, μάλιστα θα υφίστατο ζημίες αν το έκανε. Επομένως, τα δημόσια συστήματα υγείας πρέπει να ενισχυθούν, να εκσυγχρονιστούν και να αναβαθμιστούν προκειμένου να υπερβούν τις ελλείψεις και υστερήσεις που τους έχουν προκαλέσει οι μακροχρόνιες πολιτικές δημοσιονομικής λιτότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα δημόσια συστήματα υγείας πρέπει να είναι περίκλειστα και απομονωμένα.

Σημαίνει ότι πρέπει να διαδραματίζουν τον κυρίαρχο ρόλο που τους αποδίδει το Σύνταγμα εξασφαλίζοντας καθολική πρόσβαση σε όλους και όλες και παρέχοντας υψηλής ποιότητας υπηρεσίας φροντίδας και υγείας, όντας παράλληλα ανοιχτά σε πιθανές συνεργασίες με τον ιδιωτικό τομέα με αποκλειστικό γνώμονα το δημόσιο συμφέρον και κοινωνικούς όρους, όχι υιοθετώντας λογικές ελεύθερης αγοράς και κερδοσκοπίας, καθώς η υγεία δεν είναι καταναλωτικό αγαθό ούτε εμπόρευμα, αλλά συνταγματικά κατοχυρωμένο κοινωνικό αγαθό το οποίο δεν πωλείται και δεν αγοράζεται. Φυσικά, δεν αρκεί ένα πανίσχυρο και σύγχρονο δημόσιο σύστημα υγείας. Χρειάζεται και ένα υγιώς λειτουργούν πεδίο παροχής ιδιωτικών υπηρεσιών υγείας, εποπτευόμενο και ρυθμιζόμενο ώστε να διασφαλίζεται ο θεμιτός ανταγωνισμός, οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς και η προστασία του καταναλωτή/πολίτη.

Τρίτο μάθημα είναι η αδήριτη ανάγκη για ετοιμότητα (preparedness) σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό, ενωσιακό και διεθνές επίπεδο. Εμπεδώσαμε ότι οι μεταδιδόμενες νόσοι δεν γνωρίζουν από σύνορα και φραγμούς. Συνεπώς, οφείλουμε να είμαστε σε διαρκή επαγρύπνηση σε κάθε επίπεδο. Και να είμαστε προετοιμασμένοι διαθέτοντας εμπεριστατωμένα και δοκιμασμένα σχέδια δράσης. Η ύψιστη σημασία της επιτήρησης προβάλει ως όρος sine qua non αν θέλουμε μελλοντικά να είμαστε πιο αποτελεσματικοί στη διαχείριση κρίσεων και πιο ανθεκτικοί στις συνέπειές τους. Μια επιτήρηση η οποία δεν αφορά μόνο στο πεδίο της επιδημιολογίας, των μεταδιδόμενων νόσων δηλαδή, αλλά πρέπει να επεκταθεί σε όλους τους παράγοντες που δυνητικά απειλούν τη δημόσια υγεία, οι οποίοι δηλαδή πηγάζουν από άλλους βιολογικούς ή χημικούς παράγοντες ή περιβαλλοντικά συμβάντα, στα οποία περιλαμβάνονται οι κίνδυνοι που σχετίζονται με την κλιματική κρίση. Η πανδημία φανέρωσε τις επικίνδυνες στρεβλώσεις από τις οποίες υποφέρει το ελληνικό σύστημα επαγρύπνησης και επιτήρησης, σε μεγάλο βαθμό εξ αιτίας της διαρκούς υποχρηματοδότησης αλλά και της πλήρους απουσίας στρατηγικού σχεδίου. Εξυπακούεται ότι στον τομέα της ετοιμότητας η συνεργασία και οι συνέργειες σε επίπεδο ΕΕ αλλά και διεθνές, είναι αναπόσπαστο μέρος του σχεδιασμού δίχως το οποίο οποιαδήποτε προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.

Τελικά, φαίνεται ότι το βασικό δίδαγμα είναι να μάθουμε από τα λάθη μας, να μην τα επαναλάβουμε και να αναθεωρήσουμε τη συνολική κοσμοαντίληψη η οποία επικρατεί, αυτή του ατομικισμού. Η επικρατούσα αυτή θεωρία συνδέεται άρρηκτα με τον νεοφιλελευθερισμό και την αποθέωση της ελεύθερης αγοράς. Για άλλη μια φορά η ιστορία μας δίδαξε ότι η ιστορία δεν έχει τελειώσει και ότι η λογική της ΤΙΝΑ (There Is No Alternative) είναι εσφαλμένη και οδηγεί τις κοινωνίες σε αδιέξοδα τα οποία μόνο η δημοκρατία είναι ικανή να υπερβεί. Στο πλαίσιο αυτό, τα δημόσια συστήματα υγείας διαδραματίζουν εμβληματικό ρόλο όσον αφορά στη υγεία και ευζωία των πολιτών, συνθήκες άκρως σημαντικές για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, τη βιωσιμότητα και την ανθεκτικότητα του ανθρώπινου πολιτισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Διότι οι κίνδυνοι και οι απειλές είναι κοινοί και απαιτούν κοινή αντιμετώπιση.

* Του Βασίλη Ζαχαρόπουλου, νομικού, MJur, απόφοιτου ΕΣΔΑΑ, μέλους της Ομάδας Υγείας του ΕΝΑ – Το άρθρο δημοσιεύθηκε πρωτότυπα στην ιστοσελίδα peripteron.eu (26 Μαΐου 2022)

Πηγή: enainstitute.org