Η βία που εκδηλώνεται από τα παιδιά δεν αποτελεί ένα ξεχωριστό φαινόμενο, αλλά αντανάκλαση της δικής μας βίας και έντασης και των δικών μας συστημικών αδυναμιών που δεν μας επιτρέπουν να διαχειριστούμε τις ανάγκες τους.

Η θεσμική απάντηση δεν μπορεί -σύμφωνα και με τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού- να είναι εστιασμένη μόνο ή κυρίως στην ποινική μεταχείριση των παιδιών. Η πρόσφατη τροποποίηση του άρθρου 127 του Ποινικού Κώδικα είναι ενδεικτική αυτού του προβληματισμού. Η διεύρυνση των περιπτώσεων περιορισμού της ελευθερίας και συνακόλουθα η αναμενόμενη αύξηση του αριθμού των παιδιών σε φυλακές, δίχως στρατηγική για την πρόληψη, την έγκαιρη πλαισίωση και υποστήριξη παιδιών και οικογενειών, δεν θα μας φέρει κάτι παραπάνω από τον εγκλωβισμό ανηλίκων στο περιθώριο.

Εκεί που τα εγκληματικά δίκτυα θα τους προσεγγίσουν και στρατολογήσουν και εκεί που η κοινωνική επανένταξη δεν θα είναι πια εφικτή.

Εξάλλου βασική αρχή του ποινικού δικαίου των ανηλίκων αποτελεί η αγωγή αντί της τιμωρίας και η αποφυγή μέτρων περιορισμού της ελευθερίας στα παιδιά, δεδομένου ότι -πως υποστηρίζεται στην επιστήμη και διαπιστώνεται στην πράξη- η στέρηση της ελευθερίας του ανηλίκου λειτουργεί τελικά επιβαρυντικά, συμβάλλοντας στην υποτροπή αντί της επιδιωκόμενης αποχής από την παραβατικότητα.

Επίσης, παρότι για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του πεδίου, είναι επιτακτική η ενίσχυση και υλοποίηση θεραπευτικών και αναμορφωτικών μέτρων, οι υπηρεσίες που είναι επιφορτισμένες με την υποστήριξη των παιδιών είτε πρόκειται για επιμελητές ανηλίκων είτε για κοινωνικές υπηρεσίες, ή φορείς ψυχικής υγείας- αδυνατούν να ανταποκριθούν ολοκληρωμένα στις υφιστάμενες ανάγκες.

Αυτό οφείλεται σε πλήθος παραγόντων όπως η υποστελέχωση, η έλλειψη καθηκοντολογίων (για τις κοινωνικές υπηρεσίες) και πρωτοκόλλων ενεργειών, εν γένει η απουσία ενιαίας πολιτικής/πλαισίου παιδικής προστασίας στη χώρα μας που θα συνέβαλε και στη διασύνδεση μεταξύ των αρμόδιων υπηρεσιών. Ομοίως είναι οδυνηρά αισθητή η έλλειψη δομών σχετικών με τα αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα και την υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης.

Από την άλλη, τα σχολεία μας, ιδίως μετά την περίοδο της πανδημίας, βρίσκονται σε πλήρη αμηχανία από την έξαρση της επιθετικότητας και το θεσμικό βάρος δεν δίνεται στην πρόληψη, ευαισθητοποίηση και ενδυνάμωση στη σχολική κοινότητα, όπως θα έπρεπε για την αποσόβηση των φαινομένων του εκφοβισμού και της ενδοσχολικής βίας, παρά τις καλοπροαίρετες προσπάθειες που έγιναν και με το ν.5029/23. Αντιθέτως το εκπαιδευτικό σύστημα εστιάζει περισσότερο στη βεβιασμένη διεκπεραίωση της πυκνής ύλης εντείνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο και τις ανισότητες.

Το σχολείο ως κατεξοχήν όχημα κοινωνικής συμπερίληψης, θα έπρεπε να δίνει χρόνο και χώρο για την ανάπτυξη εμπιστοσύνης με τους γονείς και τα παιδιά, για την ουσιαστική διαβούλευση με μαθήτριες και μαθητές για τα ζητήματα που τους αφορούν, ώστε να εξοικειωθούν με γνήσιες δημοκρατικές διαδικασίες, και για την εκπαίδευση στα δικαιώματα με βιωματικό τρόπο ώστε να μάθουν να αναγνωρίζουν εγκαίρως τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους αλλά και να αναπτύσσουν ενσυναίσθηση και σεβασμό, ώστε να προλάβουμε την ανάδυση των σοβαρών εντάσεων.

Γνωριμία εξάλλου με τα δικαιώματα δεν σημαίνει υπέρβαση των ορίων, όπως πιστεύουν μερικοί κάνοντας λόγο για «δικαιωματισμό», αλλά εξοικείωση με την έννοια του νόμου, του κανόνα και των υποχρεώσεων. Γι’ αυτό το λόγο τα παιδιά που είναι ενδυναμωμένα με τον κατάλληλο τρόπο, ακούν, συμμετέχουν, πιστεύουν στον εαυτό τους και σέβονται τους συνομηλίκους, τους ενήλικες και τον εαυτό τους.
Επομένως αν πραγματικά επιθυμούμε να παρέμβουμε αποτελεσματικά και να παρακολουθήσουμε την πρόοδό μας με αξιόπιστους δείκτες, θα πρέπει να εστιάσουμε πρωτίστως στην πρόληψη και στην υποστήριξη των παιδιών και των οικογενειών τους στην κοινότητα και μέσα στο σχολείο. Είναι σημαντικό στη διαδρομή αυτή, να ακούσουμε προσεκτικά και τα ίδια τα παιδιά, που είτε το πιστεύουμε είτε όχι, έχουν τις λύσεις.

*H Κουφονικολάκου Θεώνη είναι Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού και πρώην Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Συνηγόρων του Παιδιού. Το παραπάνω κείμενο είναι τα βασικά σημεία από την ομιλία της στην ημερίδα «Φροντίδα ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων στην Αττική: Προκλήσεις και προοπτικές» που διοργάνωσαν Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΖΩΗΣ και η Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ).