Δεκεμβριανά. Μια συνθήκη φοβερή. Οι αγωνιστές της ελευθερίας, οι άνθρωποι που ξήλωσαν τους Ναζί από το σώμα της πατρίδας τους, βρίσκονται απέναντι στα όπλα των Βρετανών. Χειρότερα, απέναντι στους συνεργάτες των Ναζί που η κυβέρνηση Παπανδρέου έβγαλε από το στρατόπεδο του Γουδή που περίμεναν να δικαστούν, τους έδωσε όπλα και τους αναβάπτισε στην εθνική κολυμβήθρα, στέλνοντάς τους να πολεμήσουν το ΕΑΜ. Η αίσθηση της πηχτής αδικίας. Το άδικο αίμα. Η τρομερή εναλλαγή των φοβερών συναισθημάτων, ο θρίαμβος της Απελευθέρωσης και η απελπισία της καταδίωξης.

Και μετά, η Βάρκιζα και ο επικείμενος Εμφύλιος. Εκεί, στο διάστημα ανάμεσα στις δύο Συμπληγάδες βρίσκουμε την αρχή του νέου μυθιστορήματος του Γιώργου Μπουγελέκα, Η Επιστροφή του Ματαρόα, ένα έργο που αναδεικνύει την πορεία των ανθρώπων που το 1945 -κατόπιν ενεργειών του διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών Οκτάβιου Μερλιέ, και του διανοούμενου Ροζέ Μιλλιέξ-  μπήκαν στο πλοίο που είχε ναυλώσει η γαλλική κυβέρνηση ώστε να μεταφερθούν νέοι φερέλπιδες Έλληνες και Ελληνίδες στο Παρίσι, όπου τους περίμεναν θέσεις για να σπουδάσουν στα γαλλικά πανεπιστήμια. Για όσους, μεταξύ αυτών, ήταν αριστεροί, το Ματαρόα δεν ήταν μόνο το διαβατήριό τους για μια νέα ζωή. Αλλά για αυτή καθ’ εαυτήν τη ζωή, για την επιβίωσή τους.

Το βιβλίο φυλάει για εμάς, μέσα του, τρεις πτυχές. Η πρώτη αναδεικνύει μια σειρά από κρίσιμα και κάπως λησμονημένα γεγονότα της εποχής. Βλέπουμε εκεί να εκδίδεται η κοινή ανακοίνωση των αρχηγών του Κέντρου -πλην Γεωργίου Παπανδρέου- που στηλίτευαν την Λευκή Τρομοκρατία, δηλαδή το ότι μέλη και υποστηρικτές του ΕΑΜ και συμμετέχοντες στην Εθνική Αντίσταση σε όλη τη χώρα δέχονταν δολοφονικές επιθέσεις από ένοπλες ομάδες της Ακροδεξιάς, όπως τις ονόμαζαν οι ίδιοι, δείχνοντας έτσι το πραγματικό υπόστρωμα των γεγονότων που οδήγησαν έπειτα το ΚΚΕ στην απόφαση να μπει στον Εμφύλιο.

Μπροστά στα μάτια μας φυγαδεύεται από τη χώρα, με τους επιβάτες του Ματαρόα, το φωτογραφικό αρχείο του ΕΛΑΣ. Αριστεροί και δεξιοί επιβάτες του πλοίου, σε μια φοβερή σκηνή συνύπαρξης στο σαλόνι του, αντιπαρατίθενται με τραγούδια και συνθήματα. Μαθαίνουμε για τους χιλιάδες Γάλλους αγνοούμενους που είχαν μεταφερθεί στη ναζιστική Γερμανία για να δουλέψουν καταναγκαστικά στα εργοστάσιά της, κάτι που στην Ελλάδα αποφεύχθηκε χάρη στις μεγάλες διαδηλώσεις της 5ης Μαρτίου του 1943 που διοργάνωσε το ΕΑΜ σε Αθήνα και Πειραιά με εκατοντάδες χιλιάδες λαού στο δρόμο και πολλούς νεκρούς. Θυμόμαστε πως ο Πάμπλο Πικάσο είχε γίνει μέλος του Γαλλικού ΚΚ. Πληροφορούμαστε πως εκτός από τις προσωπικότητες του αριστερού και σοσιαλιστικού χώρου, υπέρ της απονομής χάριτος στον Νίκο Μπελογιάννη είχε υπογράψει και ο πρόεδρος της Γαλλίας, ο στρατηγός Ντε Γκωλ, δείχνοντας πως υπήρχαν οι δυνατότητες, ακόμη και στις συνθήκες εκείνες, για μια Δεξιά που δεν θα ήταν ταυτισμένη με την αντικομμουνιστική υστερία του Ψυχρού Πολέμου.

Αισθανόμαστε μια βαθιά δυσθυμία όταν βλέπουμε τον άνθρωπο που έχει γράψει ένα από τα σπουδαιότερα αντιπολεμικά μυθιστορήματα, τον Στράτη Μυριβήλη της Ζωής εν Τάφω και του οποίου τα βιβλία είχε απαγορεύσει για ένα διάστημα η δικτατορία Μεταξά, να λέει πως «όποιος γίνεται κομμουνιστής παύει να είναι Έλλην».

Η δεύτερη πτυχή του βιβλίου αναδεικνύει την ζωή των αριστερών υποτρόφων του Ματαρόα στο Παρίσι. Τις δυσκολίες που συναντούν εκεί, την αποστασιοποίηση από το Κόμμα κάποιων μετέπειτα μεγάλων ονομάτων με το που φτάνουν στη Γαλλία, τον παραγκωνισμό άλλων στη συνέχεια. Περνάν από μπροστά μας η συγκλονιστική προκήρυξη του ΚΚΕ προς τους ανάπηρους του πολέμου που γράφει η Μέλπω Αξιώτη. Ο Νίκος Σβορώνος που εξελίσσει τη σκέψη του για τη διαμόρφωση του ελληνικού έθνους. Ο Γιάννης Ξενάκης με το σημαδεμένο του πρόσωπο. Οι συζητήσεις μεταξύ των παιδιών του Ματαρόα για την κομματικότητα και την ταξική έκφραση της τέχνης.

Μέσα από αυτήν τη ματιά, ο Μπουγελέκας βρίσκει την ευκαιρία να πετάξει μπροστά μας τη θεωρία του Μπουρντιέ για το πολιτισμικό κεφάλαιο, να μας παραθέσει τη συνταγή του κοκτέιλ κιρ ρουαγιάλ, να μας παρουσιάσει τον τρόπο που ένας άνθρωπος οργανώνεται στην Αριστερά μέσα από το βίωμά του, επειδή βλέπει να χτυπά τη μητέρα του και να την διώχνει από τα συσσίτια ένας πρώην συνεργάτης του καθεστώτος Μεταξά. Μας προσφέρει έτσι μια γλαφυρή μυθιστορηματική αποτύπωση αυτού που έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, στο Για την έννοια της ιστορίας, πως το μίσος και η θυσία τροφοδοτούνται από την εικόνα των σκλαβωμένων προγόνων, όχι από το ιδεώδες των απελευθερωμένων εγγονών.

Η τρίτη πτυχή είναι η ουσία των μυθιστορημάτων. Τα ηθικά διλήμματα. Ο Μπουγελέκας μας βάζει από ένα παραθυράκι να δούμε τη στιγμή που στους υποτρόφους του Ματαρόα έρχεται το κομματικό αίτημα να εγκαταλείψουν το Παρίσι, για να έρθουν πίσω στην Ελλάδα και να πολεμήσουν. Είχε φτάσει πια η ώρα του Εμφυλίου. Τους ακούμε να σκέφτονται πως στο Παρίσι έχουν να προσφέρουν περισσότερα ενημερώνοντας την διεθνή κοινή γνώμη για τη θέση του ΚΚΕ για τον Εμφύλιο, συνεχίζοντας παράλληλα τις σπουδές και την σταδιοδρομία τους. Και δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε αν αυτή είναι μια σκέψη ειλικρινής ή ένας εξωραϊσμός της επιθυμίας τους να σώσουν τις ζωές τους. Ή και τα δυο μαζί. Βλέπουμε με θαυμασμό τον Μάνο Ζαχαρία να είναι ο μοναδικός που φεύγει από τη Γαλλία για να ανέβει και να πολεμήσει στο Γράμμο. Και δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη σκέψη του τι θα κάναμε εμείς στη θέση του.

Η Επιστροφή του Ματαρόα έχει όλα τα στοιχεία αυτού που στο πεδίο της οπτικοποίησης λέγεται docudrama. Δηλαδή, της δραματοποιημένης αφήγησης ιστορικών γεγονότων. Το βιβλίο μοιάζει με ένα σενάριο ντοκιμαντέρ. Η ιστορία δύο κοριτσιών, μιας υποτρόφου του Ματαρόα και της αδερφής της που μένει στην Αθήνα, γίνεται η αφορμή για να μάθουμε όλα αυτά που ως τώρα παρουσιάσαμε κι άλλα τόσα. Μας θυμίζει το γνωστό γλυκό στρούντελ. Είναι μια ζύμη που χρησιμεύει για να συγκρατεί μέσα της έναν πλούτο ουσίας. Ουσίας που προκύπτει από ένα τίμιο, εργατικό, φιλότιμο διάβασμα. Στο τέλος της μέρας ο Γιώργος Μπουγελέκας είναι πάντα ένας εκπαιδευτικός, ένας δάσκαλος. Και το Ματαρόα του το έγραψε για να μας μάθει πράγματα.