H ιδιοκτησία έκταση και κατανομή γεωργικών γαιών και βοσκοτόπων όπως και η καταγραφή και δήλωση γεωργικών γαιών και αριθμού εκτρεφόμενων ζώων αποτελεί ένα από εκείνα τα φαινόμενα που έχει διαχρονικά θεμελιώσει και πελατειακές σχέσεις και τη δημιουργία οργανωμένου εγκλήματος στην Ελλάδα, και το οποίο όλοι γνωρίζουν κάνουν ότι δεν ξέρουν ότι διαμορφώνεται μετά από συναλλαγές πολιτικών και αγροτοκτηνοτρόφων.

Σε έναν μικρό τόπο όπως η Ελλάδα με μικρές γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις διάσπαρτες στις αγροτικές περιφέρειες της χώρας είναι απίθανο να μην ξέρει ο γείτονας, ο κουμπάρος, ο ξάδερφος, ο τοπικός πολιτευτής (όλοι μαζί ή κάποιοι από αυτούς) πόση περιουσία έχει κάποιος. Άρα είναι κοινό μυστικό η πραγματική ή μη κατανομή γαιών και επομένως, εύκολα διαπιστώσιμη η νομιμοποίηση έσπραξης ευρωπαϊκών κονδυλίων ενίσχυσης.

Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ αρχίζει από εκεί ακριβώς: όπως φαίνεται σε μια πέραν πάσης υποψίας εποχή κάπου στις αρχές του ’90, η συνύπαρξη της χρόνιας αγροτικής φτώχειας και στέρησης με την πρόκληση να αποκτηθεί εύκολα και γρήγορα ζεστό χρήμα, διαμόρφωσε προϋποθέσεις προσαρμογής του πολιτικού πελατειακού συστήματος στις νέες συνθήκες, οι οποίες διαμορφώνονταν μέσα από τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες και αργότερα την Ευρωπαϊκή Ένωση δια των επιδοτήσεων και αγροτικών ενισχύσεων.

Σήμερα ξέρουμε ότι τέτοιες υποθέσεις, όπως οι δηλώσεις πλασματικών εκτάσεων και αριθμού ζώων δεν περιορίζονται στη δράση κάποιων διεφθαρμένων πολιτικών και του επιτελείου τους, αλλά για να υλοποιηθούν χρειάζεται η συνδρομή των στελεχών διαφόρων υπηρεσιών ελέγχου και συλλογής της πληροφορίας, η συνδρομή άλλων προσώπων ή ομάδων που θα αποπροσανατολίσουν την περιέργεια όποιου αρμόδιου, η «φροντίδα» να δοθούν κάποια οφέλη και σε άλλους «περιέργους αρμόδιους» για να μη ρωτούν, αλλά και η δωροδοκία εκείνων που διευκόλυναν την όλη υπόθεση.

Τα υψηλόβαθμα στελέχη της διοίκησης και οι πολιτικοί επωφελούνται σε χρήμα, σε αξιώματα ή και σε ψήφους. Αυτό λέει η διεθνής πρακτική και περιπτωσιολογία αλλά έμμεσα αυτό υποδεικνύει και το δημοσιοποιημένο μέρος του παραπεμπτικού της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας.

Η αποκάλυψη τέτοιων υποθέσεων όμως οδηγεί κατά κανόνα στην πολιτική καταστροφή ή στη φυλακή ορισμένους και αφήνει το σύστημα απείραχτο για την επόμενη ευκαιρία. Τέτοια συστήματα που έχουν τη μορφή δικτύου εξωθεσμικών σχέσεων ενεργοποιούνται συχνά νομότυπα μέσα από επιλεκτικές και στοχευμένες υπουργικές ή νομοθετικές πρωτοβουλίες.

Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ μέχρι τώρα δείχνει όχι μόνον την καθαυτή απάτη αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αναπαράγονται εξωθεσμικά κεντρικές και τοπικές εξουσίες και πώς τα εργαλεία ανάπτυξης μετατρέπονται σε εργαλεία διαφθοράς και συναλλαγής σε τοπικό επίπεδο και κατ΄ επέκταση, δείχνει πώς αναπαράγεται το κομματικό σύστημα στη χώρα.

Οι προϋποθέσεις για όλα αυτά είναι η απουσία κοινωνικών εγγυήσεων για τη διασφάλιση της αγροτοκτηνοτροφικής παραγωγής, η υπονόμευση της οποιασδήποτε συλλογικής προσπάθειας κατάργησης μεσαζόντων (π.χ. συνεταιρισμοί), η διάλυση των πολιτικών κομμάτων ως φορέων ιδεολογικής διαμόρφωσης και μετατροπή τους σε επιχειρηματικά εργαλεία, η αποσύνθεση της όποιας αίσθησης και αντίληψης του ανήκειν σε μια κοινότητα (και όχι στο ίδιο σόϊ) και ο θρίαμβος του ατομικισμού και του με κάθε τρόπο ατέρμονου πλουτισμού, αλλά επίσης, η «άρνηση» ουσιαστικά των αρμόδιων αρχών, ιδίως των δικαστικών αρχών να κινήσουν διαδικασίες.

Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ και η μακροβιότητα τέτοιων πρακτικών δείχνουν τέλος την ανοχή και των τοπικών κοινωνιών και των κυβερνήσεων σε πρακτικές καταλήστευσης του δημόσιου πλούτου που προορίζεται για τους πολλούς, που αν δεν σχεδίασαν, προφανώς ανέχτηκαν τέτοιες καταστάσεις.

Έτσι αναμένοντας τις δικαστικές και εξελίξεις και ελπίζοντας, ότι δεν θα επαληθευθούν οι φόβοι που εκφράζονται για το τέλος της Βουλευτικής Συνόδου και την παραγραφή των όποιων αδικημάτων των υπουργών, μπορεί να διατυπωθούν κάποια πρώτα σχόλια:

Το Σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ μπορεί να αφορά ένα διαχρονικό ζήτημα αλλά είναι η μεταφορά της αρμοδιότητας από τις Δημοτικές Αρχές στην κεντρική κυβέρνηση και οι περαιτέρω διαδικασίες που άνοιξαν τους ασκούς στου Αιόλου σε πρόσφατο χρόνο. Αυτό έγινε επειδή όπως φαίνεται «καταργήθηκε» η διαμεσολάβηση των δημάρχων και η κεντρική κυβέρνηση ανέλαβε απευθείας την «επιχείρηση» αυτή: έτσι δημιουργήθηκαν νέες ευκαιρίες και πλουτισμού και ενδεχομένως πολιτικής εκμετάλλευσης του ζητήματος.

Ότιδήποτε και αν αποδειχθεί δικαστικά, εάν δεν αποδειχθεί το οικονομικό ή άλλο όφελος και να συνδεθεί με συγκεκριμένα συστήματα σχέσεων, η υπόθεση αυτή δε θα μπορέσει να οδηγήσει σε σοβαρά αποτελέσματα αποτροπής στο μέλλον. Και το όφελος εδώ δε χρειάζεται να είναι ρητά συμφωνημένο, καθώς σε ένα πελατειακό σύστημα συχνά υπονοείται. Άρα είναι εξαιρετικά δύσκολη η απόδειξη του δικαστικά, αν και όχι αδύνατη.

Η διαφθορά ως πολιτικό ζήτημα: θα μιλήσουμε για τα κίνητρα;

Αυτό που μένει ως πολιτικό πια ζήτημα, είναι ο προβληματισμός για το πως δεν θα διαμορφώνονται συνθήκες που θα θεμελιώνουν κίνητρα παραβίασης του νόμου: η παραβίαση του νόμου δε συμβαίνει σε ένα κατά τα άλλα νομιμόφρον περιβάλλον, αλλά συμβαίνει όταν «έτσι κάνουν όλοι», όταν προκύπτει ως λύση σε προβλήματα και όταν υπερισχύουν οι απόψεις για την παραβίαση έναντι εκείνων της προσαρμογής στο νόμο. Και εκεί είναι που χρειάζονται παρεμβάσεις.

Η αλλαγή στους μηχανισμούς ελέγχου δεν οδηγεί ούτε σε αλλαγή νοοτροπίας, ούτε αλλάζει τους όρους υπό τους οποίους μάλλον μαζικά ορισμένες ομάδες αγροτών δέχθηκαν να κάνουν τέτοιες απάτες, ούτε αλλάζει την κουλτούρα των πολιτικών που εμείς εκλέγουμε.

Η υπόθεση του ΟΠΕΚΠΕ θέτει ταυτόχρονα το ερώτημα εάν τα όργανα και τα εργαλεία της ΕΕ μπορούν να αντιμετωπίσουν τέτοια ζητήματα ή είναι η αιτία τέτοιων προβλημάτων: μέσα από τον αποκλεισμό του Μεσογειακού τύπου βοσκότοπου από την έννοια των «μόνιμων βοσκοτόπων» αποκλείστηκαν χιλιάδες στρέμματα γης (με θαμνους κλπ -) ως «μόνιμοι βοσκοτόπων» και δημιουργήθηκε μια τεχνητή έλλειψη και έτσι άρχισε η συναλλαγή για τις ενισχύσεις. Κάνεις δεν έχει αναρωτηθεί ποιες ήταν και τι έγιναν αυτές οι εκτάσεις (ξενοδοχεία, αιολικά πάρκα);

Από την άλλη μεριά, η λατρεία των ελέγχων, των ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων που διασταυρώνουν στοιχεία σε χρόνο ρεκόρ, η εκπαίδευση των αρμοδίων σε τεχνικισμούς και πολύ λιγότερο σε ουσιαστικό επαγγελματισμό, μπορεί να εντυπωσιάζουν, αλλά δεν αναιρούν ούτε εξαλείφουν τις πρακτικές και τις ανάγκες που δημιούργησαν τέτοια συστήματα, ούτε από «τα πάνω», ούτε «από τα κάτω».

Οι σχέσεις κτηνοτρόφων και γεωργών, οι εξαρτήσεις των αγροτών από τους προμηθευτές τους και τους μεσάζοντες είναι παλιές ιστορίες στην Ελλάδα και αναδείχθηκε και στη Μεταπολίτευση.

Σε τέτοιες εξαρτήσεις θεμελιώθηκαν εγκληματικές πρακτικές και πελατειακές σχέσεις που έδεσαν τους αγρότες από το άρμα του κάθε τοπικού πολιτευτή και των μεγάλων κομμάτων. Γι αυτό και δεν είναι επαρκές να κερδίσει κάποιος τις εκλογές, αλλά είναι ανάγκη να αλλάξει τα υποσυστήματα διαφθοράς και σκιωδών εξουσιών σε τοπικό επίπεδο. Σήμερα κανείς δεν μπορεί να κάνει τον έκπληκτο ούτε όμως να θεωρεί ότι είναι ανεύθυνος, επειδή τέτοια συστήματα διαφθοράς είναι διαχρονικά.

Τι κάνουμε;

Στα επιμέρους ζητήματα της ατομικής ευθύνης στην υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ θα αποφασίσει η Δικαιοσύνη υποθέτουμε, εάν βέβαια δεν υπάρξουν οι εξωνομικοί παράγοντες που θα εμποδίσουν το έργο της. Όμως είναι ανάγκη πια να σκεφτούμε ότι δεν είναι η ποινή και η σοβαρότητά της που μειώνει το έγκλημα, ούτε η αντίδραση μπορεί να εξαντλείται σε ποινές και ελέγχους. Επίσης το γεγονός ότι τέτοια φαινόμενα «συμβαίνουν και αλλού» δεν αποτελεί λόγο αποποίησης της ευθύνης και κανονικοποίησης της διαφθοράς.

Πράγματι μπορεί να συμβαίνουν και αλλού, αλλά εδώ συμβαίνουν με άλλους όρους και έχουν άλλες συνέπειες. Διότι ακόμα και η διαφθορά έχει διαφορετικές συνέπειες σε μια ευημερούσα οικονομία και κοινωνία από ότι σε μια εξαρτημένη και σε διαρκή κρίση οικονομία και κοινωνία.

Χρειάζεται επομένως μια νέα φιλοσοφία: ένα νέο σύστημα κοινωνικής πρόληψης τέτοιων εγκλημάτων – που είναι εγκλήματα του κράτους-, μέσα από παρεμβάσεις στην επίλυση χρόνιων ζητημάτων, π.χ. της αγροτικής παραγωγής και της εν γένει παραγωγικής διαδικασίας στη χώρα (από τις αγροτικές γαίες έως τα αγροτικά εφόδια έως την αγροτική τράπεζα). Το έγκλημα ιδίως το οικονομικό, δεν προκύπτει εν κενώ, το αντίθετο μάλιστα.

Αντανακλά βαθιές ανισότητες, σχέσεις βίας και εκμετάλλευσης, σχέσεις πατρωνίας και οικειοποίηση πρακτικών οργανωμένου εγκλήματος από τους έχοντες εξουσία, πολιτικούς ή μη. Αρκεί να θέλουμε να λύσουμε το πρόβλημα. Όμως ποιον συμφέρει μια ανεξάρτητη αγροτική κοινωνία και παραγωγή σε έναν τόπο που το πελατειακό πολιτικό σύστημα προσαρμόζεται πιο γρήγορα από την αγροτική παραγωγή σε κάθε αλλαγή της οικονομίας και της κοινωνίας;

*Η Σοφία Βιδάλη είναι καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο