Οι Έλληνες φίλοι και συνάδελφοί μου που επισκέπτονταν την Τουρκία μου έκαναν πάντα την ίδια ερώτηση κατά την επιστροφή τους: Γιατί υπάρχουν τόσα πολλά αγάλματα και αφίσες του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ παντού στην Τουρκία;

Είναι δύσκολο να απαντήσω με μία μόνο πρόταση, γιατί πρόκειται για ένα πολυδιάστατο πρόβλημα, όχι μόνο ιστορικό αλλά και πολιτικό, πολιτιστικό και ιδεολογικό, που συνδέεται με την ίδρυση του τουρκικού έθνους-κράτους.

Ωστόσο, τέσσερις πρόσφατα δημοσιευμένες μελέτες εξηγούν λεπτομερώς τις διάφορες πτυχές της διαδικασίας δημιουργίας του κεμαλικού έθνους-κράτους από το 1908 έως σήμερα.

Το αριστούργημα του καθηγητή Σουκρού Χανίογλου «Ατατούρκ: Η διανοητική βιογραφία’» (στα αγγλικά, Princeton University Press 2011, στα τουρκικά Baglam 2023), το οποίο τιμήθηκε με το Grand Prix Τέχνης και Πολιτισμού της Προεδρίας της Δημοκρατίας το 2012, δεν αναγνωρίζεται στους ακαδημαϊκούς κύκλους ως μεγάλος αντίπαλος του κεμαλισμού ή του σημερινού τουρκικού καθεστώτος για το θέμα αυτό. Για τεχνικούς ιστοριογραφικούς λόγους, ο Χανίογλου απορρίπτει τον ίδιο τον όρο γενοκτονία. Όμως, βασιζόμενος σε επίσημα έγγραφα, ο ιστορικός αυτός που ειδικεύεται στην Επιτροπή της Ένωσης και της Προόδου (1908-1918) αναλύει λεπτομερώς τις ιακωβινικές, πατερναλιστικές, ακόμη και αυταρχικές ρίζες και εμπνεύσεις του ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας. Ακόμη και έτσι, ο λόγος και το ύφος του ήταν πολύ προσεκτικά, συγκρατημένα και ακόμη και μετριοπαθή.

Από την πλευρά του, ο Ελβετός ιστορικός Χανς-Λούκας Κίζερ, συγγραφέας της μοναδικής ακαδημαϊκής βιογραφίας του Ταλαάτ Πασά, έχει δημοσιεύσει το βιβλίο «Όταν πέθανε η δημοκρατία-Η ειρήνη της Λωζάνης στη Μέση Ανατολή» (Cambridge University Press, 2023, στα τουρκικά FOL, 2023). Εξετάζει προσεκτικά όχι μόνο την πορεία της Διάσκεψης της Λωζάνης, αλλά αναλύει λεπτομερώς και το περιεχόμενο της Σύμβασης. Ο Κίζερ πιστεύει ότι το Λονδίνο και το Παρίσι, προκειμένου να διασφαλίσουν τα δικά τους συμφέροντα, έκλεισαν τα μάτια στη Γενοκτονία του 1915 και ενθάρρυναν τους κεμαλιστές να συνεχίσουν το έργο τους για τον αποχριστιανισμό της Ανατολίας και την παραβίαση των βασικών δικαιωμάτων των μη μουσουλμάνων και μη Τούρκων πολιτών της από το 1923 μέχρι σήμερα. Προσφέρει μια ερμηνεία που έρχεται σχεδόν σε πλήρη αντίθεση με την επίσημη τουρκική θέση.

Ο Ουμίτ Κουρτ, ένας νέος ακαδημαϊκός που είχε ήδη μελετήσει την πορεία της Γενοκτονίας του 1915 στο Αντέπ (Νοτιοανατολικά) και ιδιαίτερα τους τοπικούς παράγοντες μόλις δημοσίευσε το «Σύμφωνα με το νόμο και την τάξη- Ο κρατικός μηχανισμός από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Δημοκρατία στα χνάρια του Μουσταφά Ρεχάτ Μιμάρογλου, τεχνοκράτη της Γενοκτονίας» (στα τουρκικά Aras, 2023). Μέσα από τη σταδιοδρομία ενός κρατικού υπαλλήλου που υπηρέτησε τόσο τον Σουλτάνο όσο και τον Ατατούρκ, αποκαλύπτει τον ρόλο των “Desk Killers”, των γραφειοκρατικών δολοφόνων. Ως επικεφαλής της πολιτικής αστυνομίας στην Κωνσταντινούπολη το 1915, διορίστηκε τοπικός πρόεδρος του Κεμαλικού Κόμματος το 1940, ακόμα στην Κωνσταντινούπολη.

Τέλος, ένα άρθρο του καθηγητή Τσενγκίζ Ακτάρ, από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τίτλο «Η αντιφιλελεύθερη πολιτική ως τιμωρία για την οικοδόμηση του έθνους στη μεταϊμπεριαλιστική περίοδο: Η περίπτωση της Τουρκίας» (Φιλοσοφία και Κοινωνική Κριτική, 2023) καταγγέλλει την αδικία και την ατιμωρησία του οθωμανικού και του δημοκρατικού καθεστώτος. Αναλύει τη Γενοκτονία του 1915 καθώς και τις κατασταλτικές πολιτικές του κεμαλισμού απέναντι στους Ρουμάνους, τους Εβραίους και τους Κούρδους από το 1923 έως σήμερα.

Η σημερινή Δημοκρατία της Τουρκίας θα ήταν επομένως, σύμφωνα με τους 4 συγγραφείς (με διαφορετικές αποχρώσεις και λόγους), ένα δυσμορφικό μωρό από τη γέννησή του. Γι’ αυτό και ο καθηγητής Τανερ Ακτσαμ, κορυφαίος ειδικός στις Μελέτες Γενοκτονιών, πιστεύει ότι «χρειαζόμαστε νέους ιδρυτές και μια νέα ιδρυτική αφήγηση». Το τελευταίο του βιβλίο έχει τίτλο «100 χρόνια απαρτχάιντ- Η Τουρκία από το 1918-1923, η ανεξαρτησία και η δημιουργία του καθεστώτος απαρτχάιντ» (στα τουρκικά, Aras, 2024).

Η κεμαλική Τουρκία και η σημερινή Τουρκία δεν μπόρεσαν ακόμη να συμβιβαστούν με το αιματηρό παρελθόν τους. Η επίσημη ιστορία, που υποστηρίζεται από τα μέσα ενημέρωσης και το εκπαιδευτικό σύστημα, απλώς αρνείται όλη τη μαζική βία που διέπραξαν οι διαδοχικές κυβερνήσεις, με στόχο τους Αρμένιους, τους Ρουμάνους, τους Εβραίους και τους Κούρδους ειδικότερα. Ο Ατατούρκ αναγορεύεται σε άθικτο ταμπού και η κριτική στις πολιτικές της Δημοκρατίας είναι de facto και μερικές φορές de jure απαγορευμένη. Το επίσημο και εθνικό τείχος του ψεύδους έχει υψωθεί μπροστά στις ιστορικές αλήθειες που, αν και αναγνωρίζονται καλά στο εξωτερικό, αρχίζουν σιγά-σιγά και εν μέρει να αποκρυπτογραφούνται στην Τουρκία με αφορμή την εκατονταετηρίδα από την ίδρυση της Δημοκρατίας, με τη συμβολή Τούρκων και Κούρδων ακαδημαϊκών που εργάζονται στο εξωτερικό.

Οι αξίνες και τα φτυάρια δεν αρκούν για να καθαρίσουν αυτό το σωρό από σκουπίδια και μπάζα. «Χρειαζόμαστε μπουλντόζες!» λέει ένας όχι και τόσο αισιόδοξος ακαδημαϊκός, που σήμερα βρίσκεται εξόριστος σε μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.