Η οικονομία του διαμοιρασμού έχει γνωρίσει θεαματική άνοδο την τελευταία, τουλάχιστον, δεκαετία, η οποία έχει διαφημιστεί ευρέως λόγω των εταιρειών όπως η AirBnB ή η Uber.

Αυτό το νέο μοντέλο οικονομίας παρουσιάστηκε ως το «next big thing» το οποίο εισάγει τον καπιταλισμό σε μία επαναστατική δυναμική φάση.

Αλλά η πραγματικότητα βρίσκεται πολύ μακριά από αυτή την ουτοπική υπόσχεση.

Στο δεύτερο μισό της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, βρισκόμαστε περιτριγυρισμένοι από έναν πλούτο τεχνολογίας και καινοτομίας, με αυτοκίνητα που δεν χρειάζονται οδηγό, τρισδιάστατη εκτύπωση και ένα «Διαδίκτυο των πραγμάτων» που συνδέει ανθρώπους και αντικείμενα σε όλο τον κόσμο.

Ο καπιταλισμός μάς υπόσχεται έναν κόσμο αφθονίας, ένα υπερ-αποτελεσματικό δίκτυο παραγωγής και διανομής και μια ζωή γεμάτη ελεύθερο χρόνο.

Παρόλαυτα ποια είναι η πραγματικότητα για το 99%; Οικολογικές κρίσεις, μακροχρόνια στασιμότητα (secular stagnation) και εξόφθαλμη ανισότητα.

Για την συντριπτική πλειοψηφία, η τεχνολογική πρόοδος δεν έχει συνοδευτεί από αύξηση της ποιότητας ζωής, αύξηση μισθών ή μείωση των εργάσιμων ωρών.

Παρόλες τις απίστευτες τεχνολογικές και επιστημονικές δυνατότητες, τα κυριότερα προβλήματα, όπως η αντιμετώπιση των ασθενειών, η φτώχεια και η αστεγία, παραμένουν και δε διαφαίνεται στον ορίζοντα καμία λύση υπό το παρόν σύστημα.

«Όλοι είμαστε μεσαία τάξη, όλοι είμαστε εν δυνάμει επιχειρηματίες»

Αυτός είναι ο μύθος ο οποίος προωθείται στον ανεπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο ως μία υποτιθέμενα «νέα» μορφή οικονομίας, η οποία αναδύθηκε από τις στάχτες της οικονομικής κρίσης του 2008: η οικονομία του διαμοιρασμού.

Όπως τονίζει ο Adam Booth σε σχετικό άρθρο (2015) «το AirBnB και το Uber είναι μόνο δύο από τα πιο γνωστά παραδείγματα». «Αλλά αυτά είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου όσον αφορά τον κόσμο της οικονομίας του διαμοιρασμού ή “κατ’ απαίτησης” (on-demand) οικονομίας. Υπάρχουν εφαρμογές για την παραγγελία καθαριστών (Handy), τροφίμων (Instacart) ή γευμάτων εστιατορίου στην πόρτα σας (Deliveroo) μέσα σε λίγα λεπτά.

Πράγματι, εταιρίες όπως η TaskRabbit ταιριάζουν έναν στρατό “taskers” που είναι έτοιμοι να πραγματοποιήσουν οποιαδήποτε χειρωνακτική εργασία, – είτε πρόκειται για συναρμολόγηση επίπλων, επισκευή υπολογιστών, παράδοση δεμάτων, ή κοπή γκαζόν – για εκείνους που χρειάζονται τέτοιες υπηρεσίες».

Αλλά ποια είναι η πραγματικότητα; Όντως η οικονομία του διαμοιρασμού αντιπροσωπεύει μια τεράστια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία λειτουργεί και οργανώνεται; Και επιπροσθέτως, με τον συνδυασμό της πληροφορικής και της αυτοματοποίησης, έχει πράγματι μετασχηματιστεί ριζικά προς το καλύτερο η φύση της εργασίας και κατά συνέπεια οι θέσεις εργασίας;

Από εργαζόμενος, «επιχειρηματίας»

Η εστίαση των υπηρεσιών on-demand έως τώρα, έχει κυρίως επικεντρωθεί στα οφέλη για τους καταναλωτές, με τους θιασώτες τους να εκθέτουν τη δυνατότητα που επιτρέπει σε κάποιον/α να παραγγείλει μία φτηνή ηλεκτρική σκούπα ή ένα ταξί στις 2 το πρωί, με μόνο μερικά πατήματα στο smartphone.

Από την άλλη πλευρά, «οφέλη» υπάρχουν και για τους εργαζόμενους. Όπως τονίζουν οι ένθερμοι υποστηρικτές της «ευέλικτης» εργασίας, η οικονομία του διαμοιρασμού προσφέρει πλέον στους εργαζόμενους την ευκαιρία να σπάσουν το τυπικό οκτάωρο 09:00-17:00 και να ξεφύγουν από τα δεσμά της απασχόλησης σε έναν και μόνο εργοδότη.

Αυτοί οι «ελεύθεροι» εργαζόμενοι αποτελούν την κινητήρια δύναμη πίσω από την οικονομία του διαμοιρασμού. «Μικροεπιχειρηματίες» που σπρώχνουν προς τα μπροστά τον καπιταλισμό με τη δημιουργικότητα και την εφευρετικότητά τους. Η «ομορφιά» της οικονομίας του διαμοιρασμού είναι ότι τώρα ο καθένας μπορεί να ξεκινήσει τη δική του επιχείρηση, να είναι το αφεντικό του εαυτού του και να είναι ένας «αυτοδημιούργητος» άνθρωπος.

Πρέπει να υπενθυμίσουμε, σε αυτό το σημείο, ότι τα ίδια επιχειρήματα ακούσαμε από τον τότε υπουργό Εργασίας στην Ελλάδα, όταν υπερασπιζόταν τον νόμο ν.5053/23.

Ο συγκεκριμένος νόμος, επί της ουσίας, ορίζει σε ποιες περιπτώσεις και υπό ποιες προϋποθέσεις θα επιτρέπεται πια η εξαήμερη εργασία, όπως επίσης θεσμοθετείται η ελαστικοποίηση του 8ωρου και η εργασία σε παραπάνω από έναν εργοδότη στην διάταξη (άρθρο. 9).

Ο κ. Γεωργιάδης υπογραμμίζει ότι «το νομοσχέδιο είναι εξαιρετικά φιλεργατικό», «θα τσακώνονται οι εργαζόμενοι ποιος θα δουλέψει την Κυριακή», «είναι δικαίωμα του εργαζόμενου όταν τελειώσει την εργασία του στον κύριο εργοδότη του να κάνει σύμβαση και με άλλον εργοδότη και κανένας να μην τον εμποδίσει». Οπότε βλέπουμε ότι η επιχειρηματολογία για την εργασία στην οικονομία του διαμοιρασμού επεκτείνεται σε όλο το φάσμα της εργασίας.

Υπερεργασία και εξάντληση

Για ακόμη μία φορά βέβαια οι υποσχέσεις δεν βρίσκουν αντίκρισμα στην πραγματικότητα.

Όπως σημειώνουν οι New York Times σε άρθρο με τίτλο «In the sharing economy, workers find both freedom and uncertainty»:

«Σε ένα κλίμα συνεχιζόμενης υψηλής ανεργίας, οι κατ’ απαίτηση εργαζόμενοι κερδίζουν όλο και λιγότερα. Συχνά δουλεύουν επτά μέρες την εβδομάδα για εβδομάδες, προσπαθώντας να βγάλουν ένα μεροκάματο [σ.σ. ικανό για να επιβιώσουν]. Συχνά αλλάζουν επιχειρηματικό μοντέλο και ποσοστά πληρωμής, όπως επίσης πολλοί εργαζόμενοι εναλλάσσονται μεταξύ πολλών υπηρεσιών».

Οι εργαζόμενοι καταφεύγουν στη freelance εργασία επειδή η οικονομική κρίση και η επακόλουθη έλλειψη θέσεων εργασίας τούς έχει αφαιρέσει τη δυνατότητα να καλύπτουν έστω τα έξοδα επιβίωσής τους. Αυτοί οι αυτοαπασχολούμενοι εργαζόμενοι δεν αντιπροσωπεύουν έναν επίδοξο στρατό επιχειρηματιών, αλλά στην πραγματικότητα το αντίθετο:

αποτελούν το πιο επισφαλές στρώμα της εργατικής τάξης (πρεκαριάτο), που εξακολουθεί να πουλάει φτηνά την εργατική του δύναμη.

Από την άλλη πλευρά, εντείνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των εργαζόμενων [βλ. παρ. «θα τσακώνονται οι εργαζόμενοι ποιος θα δουλέψει την Κυριακή»] καθώς το αποτέλεσμα είναι ένα διαρκώς αυξανόμενο χάσμα μεταξύ των πλούσιων και των άλλων. Η συγκεκριμένη εργασιακή συνθήκη φέρει μαζί της επισφαλή εργασία, συμβάσεις μηδενικών ωρών και κατακερματισμένους μισθούς.

Η «μοναξιά» του εργαζόμενου

Είναι αλήθεια ότι οι εργασιακές συνθήκες της οικονομίας του διαμοιρασμού δεν έχουν επιβληθεί, αλλά σε μεγάλο βαθμό έχουν πεισθεί οι εργαζόμενοι ότι τις χρειάζονται. Πολλοί εργαζόμενοι έχουν συμβιβαστεί με τη ρητορική της «ελευθερίας» και της «απελευθέρωσης» που διακινούν οι θιασώτες της.

Η υιοθέτηση του τρόπου ζωής των freelance εργαζόμενων αντικατοπτρίζει την αποξένωση από την εργασία, την οποία πολλοί βιώνουν ως αποτέλεσμα της κοπιαστικής δουλειάς που μουδιάζει το μυαλό. Όπως είχε περιγράψει χαρακτηριστικά ο Άγγλος μαρξιστής William Morris, ο βιομηχανικός καπιταλισμός με την επαναληπτικότητά του, τις πολλές ώρες εργασίας και την άρνηση της δημιουργικότητας, γεννά την αλλοτρίωση της εργασίας.

Οι NYT εξηγούν σχετικά: «Η οικονομία του διαμοιρασμού προσφέρει την προοπτική της αυτοδιαχείρισης, με τους εργαζόμενους να επιλέγουν ποια εργασία θα ολοκληρώσουν καθώς και να χαράσσουν τα δικά τους χρονοδιαγράμματα. Αντί να μοχθούν με την εντολή κάποιας απρόσωπης εταιρείας, εργάζονται για τους ομότιμούς τους».

Οι εργαζόμενοι δεν θέλουν να είναι απλώς ένα γρανάζι στη μηχανή, αλλά αντ’ αυτού να έχουν τον έλεγχο της ζωής τους – κάτι που προφανώς δεν υφίσταται όταν δουλεύουν 09:00-17:00 και πουλούν την εργατική τους δύναμη στα μεγάλα μονοπώλια, τα οποία στην πραγματικότητα είναι αυτά που έχουν τον έλεγχο της κοινωνίας.

Η απόφαση –η «επιλογή»– να εργαστεί κανείς στην οικονομία του διαμοιρασμού επομένως, λαμβάνεται από πολλούς ως πράξη εξέγερσης, αντίστασης ενάντια στο σύστημα.

Αλλά αυτή η πράξη εξέγερσης είναι ατομική – και ως άτομα είμαστε ανίσχυρα, ενώ παράλληλα δεν υπάρχει σωτηρία για τη συντριπτική πλειοψηφία σε αυτό το μονοπάτι του εντεινόμενου ανταγωνισμού. Αυτού του είδους η αντίσταση δεν έχει ως αποτέλεσμα κανέναν πραγματικό έλεγχο. Στην ουσία η οικονομία διαμοιρασμού αντικαθιστά τον σταθερό μισθό και το ωράριο με μία ψευδαίσθηση ελευθερίας, η οποία αποφέρει ανταγωνισμό και ανασφάλεια.

*Ο Παύλος Μαραγκός είναι δημοσιογράφος, απόφοιτος του τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού με MSc Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.