Μετά 50 χρόνια στην Αγγλία αισθάνομαι συχνά ντροπή για την πατρίδα μου διαβάζοντας τις εφημερίδες και βλέποντας τα νέα. Επαναπροωθήσεις στις βάρκες των προσφύγων, καταστολή στη θάλασσα και την ξηρά, τείχη και αγριότητες στα σύνορα και τώρα η μεγαλύτερη θαλάσσια τραγωδία σε Ελληνικά νερά.

Η Αγγλική κυβέρνηση παίρνει μαθήματα για την αντιμετώπιση των προσφύγων στη Μάγχη, κάνει copy paste τον νόμο Μηταράκη και θα στέλνει όσους κατατρεγμένους φτάνουν στο νησί στην Ρουάντα. Αυτά που κτίσαμε από το 2015 ως το 2019, η περηφάνεια και οι έπαινοι για την αξιοπρέπεια του λαού μας, βυθίζονται στα νερά της Μεσογείου και του Αιγαίου. Μαζί με τους πάνω από 20.000 που έχασαν τη ζωή τους στη Μεσόγειο και το Αιγαίο τα τελευταία έξι χρόνια. Από θάλασσα των ιδεών και του εμπορίου, στο μέσο της γης, η Μεσόγειος έγινε πλωτό νεκροταφείο. Κι εμείς από Ελλάδα της αλληλεγγύης, της ανθρωπιάς και του ορθού λόγου γίναμε μέσα σε λίγους μήνες παράδειγμα προς αποφυγή. Ας δούμε την αντίθετη πλευρά.

Η μεγαλύτερη συνεχής θρησκευτική λειτουργία πραγματοποιήθηκε στην Ευαγγελική  εκκλησία Μπέθελ στη Χάγη στα τέλη του 2018. Μια αρμενική οικογένεια που ζούσε στη χώρα για πολλά χρόνια αλλά είχε απορριφθεί το αίτημά της για άσυλο, βρήκε καταφύγιο στο εκκλησία τον Οκτώβριο του 2018.

Η λειτουργία διήρκεσε 97 ημέρες και 1.000 ιερείς πήραν μέρος. Ένας αρχαίος ολλανδικός νόμος απαγορεύει στην αστυνομία να διακόπτει τις εκκλησιαστικές λειτουργίες. Η συνεχής λειτουργία προστάτευσε την οικογένεια Στις 28 Ιανουαρίου 2019, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα επιτραπεί η παραμονή στην οικογένεια και σε 630 παρόμοιες περιπτώσεις. Σε μια παρόμοια ιστορία, η Francisca Lino, μια Μεξικανή μητέρα έξι παιδιών, αναζήτησε καταφύγιο σε μια εκκλησία του Σικάγο για να αποφύγει την απέλαση το 2017. Έζησε στην εκκλησία τέσσερα χρόνια έως ότου μορατόριουμ στις απελάσεις του Μπάιντεν της επέτρεψε να γυρίσει στο σπίτι της Ιανουαρίου 2021.

Οι δύο αυτές ιστορίες μας φέρνουν στο μυαλό το 2015 και 2016. Τότε που η Ελλάδα ήταν στις πρώτες σελίδες των Ευρωπαϊκών εφημερίδων γιατί οι γιαγιάδες της Συκαμιάς, ο φούρναρης της Κω, ο βοσκός της Λήμνου έσωζαν ζωές και την τιμή της Ευρώπης. Σήμερα ο διεθνής τύπος περιγράφει πως η σκληρότητα των Ελληνικών αρχών οδηγεί τους πρόσφυγες να αποφεύγουν τα νερά μας και να συνεχίζουν το ταξίδι στον θάνατο φοβούμενοι την Ελλάδα περισσότερο από τον πνιγμό.

Μια σύντομη ιστορία του ασύλου

Το άσυλο των καταδιωγμένων και των ξένων έρχεται από παλιά. Ανέκαθεν ναοί και πόλεις αποτέλεσαν χώρο προστασίας των διωκόμενων. Η παράδοση ξεκινάει με τις έξι «πόλεις ασύλου» που αναφέρονται στο Δευτερονόμιο της Παλαιάς Διαθήκης και τις τελετουργίες ασύλου και ικεσίας της Αρχαίας Ελλάδας. Στις πόλεις ασύλου μπορούν να καταφύγουν όσοι διώκονται για αδικήματα, συνήθως για ανθρωποκτονία, και να ζητήσουνε προστασία. Ο ικέτης εξετάζεται για την καταγγελία εναντίον του και αν αποδειχτεί ότι δεν είχε δόλο, ότι δεν είχε διαπράξει δολοφονία, προστατεύεται από του συγγενείς   του θύματος και το αρχέγονο lex talionis – οφθαλμόν αντί οφθαλμού.

Ανάλογος θεσμός άσυλου και η ικεσίας υπάρχει και στην Αρχαία Ελλάδα. Κάποιος που διάπραξε αδίκημα ή καταδιώκεται μπορεί να ζητήσει άσυλο, προστασία από την βλάβη (συλή). Το άσυλο ζητείται σε ναό ή πόλη, ακολουθεί ορισμένες τελετουργικές πράξεις και δίνεται με τις ευλογίες του Ικέσιου Δια, Θεού του ασύλου.

Πολλά παραδείγματα ικεσίας υπάρχουν στον Όμηρο ενώ οι Ικέτιδες, το αριστούργημα του Αισχύλου, περιγράφει τις διαδικασίες του θεσμού. Οι πενήντα κόρες του Δαναού ζητούν άσυλο στο Άργος από τον βασιλιά Αίγισθο για να αποφύγουν τον αιμομικτικό γάμο με τους γιους του Αιγύπτου. Ο φρόνιμος βασιλιάς διστάζει αρχικά φοβάται επίθεση των βαρβάρων για να πάρουν τις κόρες. Αν τις διώξει όμως θα ασεβήσει στον Ξένιο Δία. Οι κόρες απειλούν ότι θα κρεμαστούν από τα αγάλματα, κάτι που θα φέρει κατάρα στο Άργος. Ο βασιλιάς  βάζει το ερώτημα στη λαϊκή συνέλευση, η απόφαση της οποίας έχει δεσμευτικό χαρακτήρα. Οι Ικέτιδες γεμίζουν τους ναούς με κλαδιά ελιάς κερδίζοντας την συμπάθεια των Αργιτών οι οποίοι ψηφίζουν να τις δώσουν προστασία. Έτσι η πόλη τις  αποδέχεται, τις προστατεύει από το κακό και παίρνει την ευλογία του Θεού.

Στην νεωτερικότητα με την παγίωση της κρατικής κυριαρχίας και επικράτειας, το άσυλο, που  τώρα γίνεται «πολιτικό» είναι προνόμιο και ένδειξη της κυριαρχίας του κράτους. Έτσι γίνεται εργαλείο ιδεολογικών αντιπαλοτήτων. Η περίφημη Συνθήκη της Γενεύης για τους πρόσφυγες είναι κλασικό δημιούργημα του Ψυχρού Πολέμου. Ισχύει μόνο στην Ευρώπη (επεκτάθηκε στην υφήλιο μόλις το 1967) και έχει σαφές ιδεολογικό πρόσημο. Εισάγεται για να επιτραπεί η αποδοχή στην Δύση των διωκόμενων από τα νεοσύστατα κομμουνιστικά καθεστώτα. 

Αυτός είναι και ο λόγος που οι προβλέψεις του αναφέρουν ως λόγο απόδρασης από το κράτος της ιθαγένειας τις πολιτικές, ιδεολογικές ή θρησκευτικές διώξεις του αιτούμενου άσυλο αποκλείοντας άλλους λόγους που οδηγούν στην φυγή. Επιβάλουν επίσης την εξατομικευμένη διαδικασία εξέτασης της αίτησης αποκλείοντας έτσι όσους αφήνουν την χώρα τους για να βελτιώσουν την ζωή τους. Το άσυλο γίνεται λοιπόν νομικός θεσμός αλλά από την άλλη περιορίζεται και ως προς την έκταση και την ένταση του.

«Πόλεις καταφύγια»

Ανέκαθεν οι πόλεις παρά τα κράτη που αποτέλεσαν τον πραγματικό χώρο ασύλου και προστασίας των διωκόμενων. Πριν την εμπέδωση της κρατικής κυριαρχίας οι πόλεις της Ιταλίας και αργότερα οι Χανσεατικές πόλεις στην Βόρεια Θάλασσα, μήτρες της Ευρωπαϊκές αστικοποίησης, έδιναν άσυλο σε διωκόμενους. Η «πόλη άσυλο» αναγνωρίζει ότι η εγκατάσταση και αφομοίωση προσφύγων και μεταναστών γίνεται στον αστικό ιστό, εκεί που η ανωνυμία και προστασία της ιδιωτικότητας επιτρέπει στους τραυματισμένους πρόσφυγες να αποκτήσουν σταδιακά τα απαραίτητα θεμέλια για μια ζωή στην ξενιτειά που προορίζεται να γίνει δεύτερη πατρίδα.

Επτά αμερικανικές πολιτείες και περίπου εβδομήντα πόλεις, όπως το Σαν Φρανσίσκο, το Σικάγο και η Νέα Υόρκη, έχουν χαρακτηριστεί «πόλεις καταφύγιο» (sanctuary cities) και αρνούνται να συνεργαστούν με τις αρχές μετανάστευσης. Τοπικοί κανονισμοί απαγορεύουν την συνεργασία με τις ομοσπονδιακές αρχές μετανάστευσης. Απαγορεύουν τους πολιτειακούς και δημοτικούς υπαλλήλους της αστυνομίας να ανακρίνουν άτομα για το μεταναστευτικό τους καθεστώς και απορρίπτουν αιτήματα της αρχής μετανάστευσης να συλλαμβάνουν μετανάστες χωρίς έγγραφα. Στην Ευρώπη, 80 πόλεις ασύλου, μεταξύ των οποίων η Βαρκελώνη, το Άμστερνταμ, το Βερολίνο, το Σέφιλντ και η Γλασκώβη, υποδέχονται πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο.

Οι πόλεις χρησιμοποιούν δημοτικούς κανονισμούς και νομικά κενά για να επεκτείνουν την κοινωνική πρόνοια στους πρόσφυγες που διώκονται από το κράτος. Οι εκκλησίες επίσης λειτουργούν ως τόποι ασύλου, συνεχίζοντας την αρχαία πρακτική. Οι περισσότερες κυβερνήσεις βέβαια αντιπαθούν τους πρόσφυγες και μετανάστες, σε αντίθεση με τις πόλεις. Ο Πρόεδρος Τραμπ μισούσε την πρωτοβουλία των πόλεων καταφυγίου και προσπάθησε να τις ποινικοποιήσει. Αλλά η πανάρχαια ηθική ευθύνη δεν καταργείται εύκολα.

Οι νέοι Αϊλάν

Τον Σεπτέμβριο 2016, η φωτογραφία του τρίχρονου Αϊλάν Κουρντί που είχε ξεβραστεί σε μια τουρκική ακτή έκανε το γύρο του κόσμου και έγινε η εικόνα-σύμβολο της προσφυγικής κρίσης. Ο Βρετανός ραβίνος Εφραίμ Μίρβις δήλωσε ότι «για ένα πολύ μεγάλο διάστημα βλέπαμε αυτούς τους ταλαιπωρημένους ανθρώπους σαν να έχουν έρθει από τον πλανήτη Άρη. Χάρη στη συγκεκριμένη εικόνα -εκείνη την φριχτή και τραγική εικόνα- συγκινηθήκαμε. Η εικόνα αυτού του παιδιού μάς ξύπνησε και τώρα πρέπει να αντιδράσουμε όπως αρμόζει.» Σήμερα όλος ο κόσμος έχει δει την εικόνα του ψαράδικου σκάφους-φέρετρου με τους μελλοθάνατους να υψώνουν τα ικετικά τους χέρια προς τους «αγγέλους» του ελικόπτερου. Δεν θα δούμε τα σώματα τους, όπως του Αϊλάν.

Αλλά αυτή η εικόνα θα γίνει το σύμβολο της εποχής μας, οι ικέτες του σκάφους οι νέοι «Αρειανοί». Οι αγαπημένοι τους δεν θα έχουν τους σωρούς τους που βρίσκονται στον υγρό τάφο και δεν θα μπορέσουν να τους πενθήσουν. Όπως γνώριζε η Αντιγόνη, πρέπει να τιμάμε τους νεκρούς ακόμη και με την θυσία του θρηνωδού. Αυτοί που δεν δικαιούνται θρήνο αποτελούν την πιο ακραία μορφή γυμνής ζωής· ζωής πέρα από την προστασία του κράτους και του νόμου.

Οι επαναπροωθήσεις, η σκληρότητα προς τους βασανισμένους της γής, η αλαζονεία των τειχών και οι δηλώσεις των αρχών για τις απειλές στην κυριαρχία και την ευημερία των Ελλήνων μας θυμίζουν μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια γνωστή από τους αρχαίους χρόνους μέχρι των Σάϊλοκ και τον Πρίμο Λεβί: είμαστε όλοι άνθρωποι, αλλά η ανθρωπότητα πάντα απέκλειε, αποστρεφόταν και υποβάθμιζε κάποια κομμάτια της. Η ιδιότητα του ανθρώπου δεν είναι ενιαία: πάντα ήταν διχοτομημένη σε κανονικούς και σε κατώτερους ανθρώπους. Οι πολιτικές διαχωρίζουν ανάμεσα σε πρόσφυγες και μετανάστες αλλά βάζουν όλους σε επισφαλή θέση. Τους αποκαλούν «λαθραίους» και τους εγκαταλείπουν στη τύχη τους, σαν να υπάρχουν άνθρωποι που είναι από τη φύση τους «λαθραίοι». Όταν οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται σαν εξωγήινοι από τον Άρη μετατρέπονται σε υπανθρώπους που στερούνται την ιδιότητα και τα δικαιώματα του ανθρώπου.

Οι σύγχρονες ικέτιδες που δραπετεύουν από την καταπίεση, το θάνατο, τους βομβαρδισμούς, την πείνα και εξαθλίωση πρέπει να φιλοξενηθούν από το Άργος των ημερών μας. Οι πόλεις της Ευρώπης και της Ελλάδας να γίνουν καταφύγια και χώροι εγκατάστασης των νέων Δαναΐδων. Η φιλοξενία δεν μπορεί να σημαίνει μόνο φροντίδα για προσωρινή διαμονή αλλά να προβλέπει ένταξη, συνύπαρξη και αφομοίωση, όπως ορίζουν οι αξίες της ηθικής και της αλληλεγγύης. Πόλεις που γνώρισαν στο παρελθόν και ζουν και σήμερα το δράμα της προσφυγιάς και της ικεσίας πρέπει να συμμετάσχουν σε πρωτοβουλία υποδοχής των νέων ικετίδων. 

Η Λέσβος, η Κως, το Πέραμα, η Νέα Σμύρνη, ο Πειραιάς, η Καβάλα μπορούν να πάρουν πρωτοβουλία και να καλέσουν τις πόλεις της Ευρώπης σε μια Διεθνή Πόλεων Ασύλου. Η εκκλησία πρέπει να θυμηθεί την ιερότητα της προστασίας στους κατατρεγμένους. Το άσυλο αποτελεί το θεμέλιο της ηθικής, κάθε μορφής ηθικής, θρησκευτικής, δεοντολογικής ή ωφελιμιστικής. Γιατί το πρόσωπο του άλλου που υποφέρει είναι αυτό που βρίσκεται πίσω από την ταυτότητα καθενός μας στα επόμενα.

*Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής Νομικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Κολέγιο Birkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου