Ας φανταστούμε τρία παιδιά που διεκδικούν ένα φλάουτο. Το ένα ισχυρίζεται πως πρέπει να πάρει το φλάουτο, γιατί είναι το μόνο που ξέρει να παίζει αυτό το όργανο. Το δεύτερο παιδί λέει πως το φλάουτο του ανήκει, γιατί είναι τόσο φτωχό που δεν έχει κάποιο άλλο παιχνίδι. Το τρίτο παιδί λέει πως δικαιωματικά του ανήκει, αφού αυτό το κατασκεύασε.

Πώς να αποφασίσεις μεταξύ αυτών των τριών εξίσου δίκαιων επιχειρημάτων, αναρωτιέται ο Αμάρτια Σεν, μέσα από αυτή τη μικρή παραβολή, που εμπεριέχεται στο βιβλίο του «Η Ιδέα της Δικαιοσύνης», που μόλις κυκλοφόρησε στη Γαλλία.

Οι οπαδοί των κυρίαρχων σημερινών θεωριών θα τοποθετηθούν αναλόγως της δικής τους οπτικής: οι «χρησιμοθηρικοί» με βάση την αξία που αποδίδουν στην αναζήτηση της απόλαυσης του ανθρώπου, οι «εξισωτικοί» με βάση την εξάλειψη της φτώχειας, οι ελευθεριακοί με βάση το δικαίωμα να απολαμβάνεις τα αγαθά των κόπων σου.

Ο Ινδός οικονομολόγος και φιλόσοφος, κάτοχος Νομπέλ Οικονομίας το 1998, Αμάρτια Σεν, στο βιβλίο του υπογραμμίζει πως κανένας θεσμός, καμιά διαδικασία δεν μας βοηθά στο να λύσουμε μια τέτοιου είδους διαφορά και μάλιστα με τέτοιον τρόπο, ώστε να γίνει αποδεκτός από όλους.

Γι’ αυτό το λόγο απομακρύνεται, αποφασιστικά και οριστικά, από τις θεωρίες δικαιοσύνης που αποσκοπούν να ορίσουν κανόνες και αρχές που να διέπουν δίκαιους θεσμούς σε έναν ιδανικό κόσμο, όπως υποστήριζαν παλαιότερα οι Χομπς, Ρουσό, Λοκ και Καντ και στη σύγχρονη εποχή υποστήριξε ο κυριότερος στοχαστής της πολιτικής φιλοσοφίας, που πέθανε πρόσφατα, Τζον Ρόουλς, στον οποίο αφιερώνει το βιβλίο του ο Σεν, παρά τις διαφορετικές απόψεις που διατηρούσαν πάνω σε αυτό το θέμα.

Ο Σεν εγγράφεται σε μια άλλη παράδοση του Διαφωτισμού, αυτήν του Σμιθ, του Κοντορσέ και άλλων, η οποία συγκρίνει διαφορετικές κοινωνικές καταστάσεις για να καταπολεμήσει τις πραγματικές αδικίες. Η δημοκρατία ως «διοίκηση μέσω διαλόγου» παίζει σε αυτόν τον αγώνα ένα ρόλο-κλειδί. Γιατί, ξεκινώντας από την άσκηση του δημόσιου λόγου, μπορούμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε διαφορετικές απόψεις του δικαίου, σύμφωνα με τις προτεραιότητες της στιγμής και τις ικανότητες του καθενός.

Αυτός ο λογικός πλουραλισμός είναι μια πολιτική στράτευση: είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Σεν θέλει να καταπολεμήσει τις ανισότητες της εξουσίας, όπως και τις ανισότητες των εσόδων, για μια πραγματική δικαιοσύνη. Είναι σημαντική η αύξηση των εσόδων, όπως είναι όμως και η ενίσχυση της δύναμης των ατόμων να επιλέγουν μόνοι τους τη ζωή που ονειρεύονται να ζήσουν. Με αυτό τον τρόπο ο άνθρωπος γίνεται πραγματικά ελεύθερος.

«Η δικαιοσύνη έχει έναν κεντρικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Κινητοποιεί αισθήματα και συγκινήσεις και συγχρόνως μπορεί να αναλυθεί, να αξιολογηθεί με τη λογική, την επιχειρηματολογία και την παρατήρηση. Αυτή η ευρεία έννοια έχει πολλές επιπτώσεις σε διάφορα πεδία, εξ ου και η σημασία της στην πολιτική φιλοσοφία του Χομπς, του Λοκ, του Ρουσό, του Καντ, του Ρόουλς… Οταν αναρωτιόμαστε περί κράτους ή περί της επιθυμητής κοινότητας, το ερώτημα περί δικαιοσύνης είναι ουσιαστικό», λέει ο Ινδός οικονομολόγος, σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Le Point».

Ποιος είναι ο ορισμός της δικαιοσύνης, που μπορεί να καλύψει όλον τον κόσμο;

«Δεν ισχυρίζομαι πως έχω επεξεργαστεί μια θεωρία δικαιοσύνης, που θα επέτρεπε τη λύση όλων των προβλημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην παραβολή των παιδιών με το φλάουτο, που παραθέτω στο βιβλίο μου, σε κάθε ένα από τα τρία παιδιά θα μπορούσε να δοθεί το φλάουτο, ανάλογα με το ποια διάσταση δικαιοσύνης θα υποστηρίζαμε. Είναι αδύνατο να αποφασίσεις ποια θα ήταν η δίκαιη λύση. Για να λύσεις το πρόβλημα, πρέπει όχι μόνο να λάβεις υπόψη σου τις ιδιαίτερες συνθήκες, αλλά και να υπολογίσεις ηθικές και πολιτικές παραμέτρους».

Ωστόσο, στο βιβλίο του μιλά για «ολική δικαιοσύνη». Δεν υπάρχει αντίφαση;

«Δεν υπάρχει κανένα παράδοξο. Η ολική δικαιοσύνη δεν υπόσχεται έναν κόσμο εντελώς δίκαιο. Θέτει ερωτήματα συγκρίνοντας τις καταστάσεις. Αλλά και εδώ, δεν υπάρχει πάντα απάντηση. Αλλοτε είναι πιθανόν να πεις πως μια κατάσταση είναι πιο σωστή από μια άλλη και άλλοτε όχι. Δεν ξέρω αν θα ήταν δικαιότερο να δοθούν περισσότερα χρήματα στη Σομαλία απ’ ό,τι στο Νταρφούρ, αλλά γνωρίζω πως η κατάσταση της Σομαλίας και του Νταρφούρ είναι άδικη. Επίσης γνωρίζουμε πως το απαρτχάιντ ήταν εντελώς άδικο, αλλά αυτό δεν μας λέει τι είδους ανακατανομή πόρων από τους Λευκούς πλούσιους προς τους φτωχούς Μαύρους θα έπρεπε να γίνει».

Πώς θα περάσουμε από τη διαισθητική συνείδηση της αδικίας στη δράση για περισσότερη δικαιοσύνη;

«Πρέπει πρώτα να περάσουμε από την προσωπική σκέψη και στη συνέχεια σε αυτό που ονομάζω δημόσια σκέψη. Αν δω ένα άτομο να κακοποιείται, θα αναρωτηθώ για τους λόγους αυτής της κακοποίησης και αν αποφασίσω πως αυτοί οι λόγοι δεν είναι αποδεκτοί, τότε θα πρέπει να περάσω στο επόμενο στάδιο, δηλαδή στην κινητοποίηση και άλλων, ώστε όλοι να δουν και να αναγνωρίσουν την αδικία που υπάρχει. Εξ ου και η σημασία της εκπαίδευσης».

Αν, όμως, έχετε να κάνετε με κάποιον που θεωρεί πως είναι δίκαια η απαγόρευση πρόσβασης των γυναικών στην εκπαίδευση, τι θα κάνετε; Πώς θα αποδείξετε πως το δικό σας σύστημα είναι ανώτερο από το δικό του;

«Η ανωτερότητα ενός επιχειρήματος φαίνεται από την ικανότητά του να επιβληθεί σε ένα άλλο στη διάρκεια μια ανοικτής συζήτησης, στην οποία καθένας από τους συμμετέχοντες διαθέτει πληροφόρηση. Αν κάποιος αρνείται αυτήν την επιχειρηματολογία λόγω των προκαταλήψεών τους, (παραδείγματος χάριν, ένας άνδρας που έχει μεγαλώσει σε μια σεξιστική κοινωνία), δεν μπορεί να συμβάλει στη δημόσια σκέψη. Οι Ελληνες θυσίαζαν παιδιά και πίστευαν πως καμιά κοινωνία δεν μπορούσε να αναπτυχθεί χωρίς αυτό το βάρβαρο έθιμο. Η πληροφόρηση είναι ουσιαστική στη δημόσια συζήτηση και επιτρέπει να προσδιορίζει τι είναι δίκαιο και τι άδικο».

Ο κόσμος σήμερα είναι πιο δίκαιος ή πιο άδικος από ό,τι παλαιότερα;

«Δεν είναι δυνατόν να υπολογίσεις το επίπεδο δικαιοσύνης ή αδικίας χωρίς να λαμβάνεις υπόψη τις συζητήσεις και τα επιχειρήματα. Δεν πρόκειται για έναν διαγωνισμό δικαιοσύνης ή αδικίας. Σε κάθε κατάσταση, η ατομική και η δημόσια σκέψη πρέπει να καταλήγει στον εντοπισμό των αδικιών, που μπορούμε να καταργήσουμε. Γιατί, αν και δεν γνωρίζω τι είναι ένας δίκαιος κόσμος, ξέρω πως μπορούμε να κάνουμε τον δικό μας πιο δίκαιο».

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία της 11/02/2010